Nadleśnictwo Okonek. Leśna ścieżka dydaktyczna “VJ Dolinie Pięciu Rzek"

Drzewa ogromne, że nie widać szczytu, Słońce zachodzące różowo się pali, A/a każdym drzewie jakby na świeczniku, A ludzie idą ścieżką, tacy mali.

(Czesław Miłosz “Wyprawa do lasu")

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

Opracowanie tekstu:

^»*f mgr inż. CZESŁAW WAMKE

* Konsultacja naukowa:

dr inż. Władysław Danielewicz

Andrzej Kłełtyka

'H;:itSi ~*t-f

Adam Piskulla, Czesław Wamke

Korekta:

Angelika Leszczyńska

Andrzej Miłoszewicz

Zdjęcia:

Radosław Fiecek,

Janusz Grochowski,

Karol Karłowski,

Przemysław Lejko,

Mariusz Leszczyński,

Włodzimierz Łapiński,

Andrzej Ławniczak,

Kazimierz Misiak,

Maria Rudawska, '^ •“. ,.,f l

Czesław Wamke, >!i ^^''l ^..4

Grzegorz Wasiak.

MULTICO Oficyna Wydawnicza

Skład komputerowy:

Agencja Wydawniczo-Promocyjna “Leszczyńscy", al. Piasta 21, Złotów

tel./fax (O 67) ^B 63

MULTICO

mskiej “Bernardinum" ominika 11

, przewodnika

..ansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu.

Nadleśnictwo Okonek

[Spis treści

WSTĘP .....................................................................................................................4

LEŚNA ŚCIEŻKA DYDAKTYCZNA.......................................................................... 6

MROWISKO .............................................................................................................7

ILE MAMY LASÓW...................................................................................................9

UPRAWA POCHODNA........................................................................................... 11

WARSTWOWA BUDOWA LASU ............................................................................ 12

RZEKA CZARNA .................................................................................................... 15

WYŁĄCZONY DRZEWOSTAN NASIENNY - SOSNOWY..................................... 19

DRZEWA DOBOROWE.......................................................................................... 20

GOSPODARKA “ZBĘDNYMI" MATERIAŁAMI....................................................... 21

POWALONE DRZEWO.......................................................................................... 24

ŚRÓDLEŚNA ŁĄKA................................................................................................27

OGIEŃ ....................................................................................................................29

REMIZA...................................................................................................................31

OCHRONA LASU ................................................................................................... 33

CHRUST................................................................................................................. 37

ŁOWIECTWO......................................................................................................... 40

JAŁOWIEC ............................................................................................................. 42

LEŚNA SZKÓŁKA ZESPOLONA............................................................................ 45

MIKORYZA ............................................................................................................. 48

ŻYWICOWANIE...................................................................................................... 51

PIELĘGNOWANIE LASU ....................................................................................... 53

DLACZEGO LAS JEST WAŻNY ............................................................................ 56

DZIECI O LESIE ..................................................................................................... 58

SŁOWNICZEK........................................................................................................60

LITERATURA........................................................................................^A............. 61

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek'

V

WSTĘP

... nic nie dzieje się

w sprzeczności z naturą,

tylko w sprzeczności z tym

____ co o niej wiemy

Gdy myślimy o lesie, często widzimy w wyobraźni jakiś “swój" las - z wakacji, grzybobrania czy spaceru. Każdy z nas wspomina las inny, bo każdy las jest inny, ma swoje niepowtarzalne piękno. Bogactwo flory i fauny w żadnym innym ekosystemie otaczającego nas - coraz mniej naturalnego - świata, nie jest tak wielkie jak w lesie. Tu, w przyjemnym chłodzie, można odetchnąć pełną piersią, posłuchać śpiewu ptaków, nasycić oczy delikatną zielenią i barwami kwitnących roślin. Wszyscy wiemy, że lasy dostarczają drewna - naturalnego materiału, bez którego trudno wyobrazić sobie nasze życie. W lesie rosną grzyby, jagody, zioła, z borów sosnowych pozyskujemy żywicę. Ludzie rozwijali się w świecie przyrody, a podziwianie natury, potrzeba z nią obcowania to nieodłączny składnik ludzkiej psychiki. Ale las jest czymś więcej niż miejscem wypoczynku i “fabryką" drewna. Lasy kształtują przecież klimat najbliższej okolicy i całej Ziemi, chronią przed powodziami, zapobiegają erozji i wymywaniu gleb, są magazynami czystej wody, pochłaniają zanieczyszczenia powietrza, produkują tlen, są domami dla milionów roślin i zwierząt utrzymujących w równowadze ziemską biosferę. Pełni więc las, poza produkcją drewna, wiele u^rcych funkcji. Są to funkcje społeczne, ochronne i środowi-skotwórcze. Wj^^^^^ngjają, że las jest ogromnym dobrem, prawdziwym skarbcem cz<

Tymczaser to: przer mygr znikr

skic

1

p zdrowiu, a nawet życiu. Są icja, oparte na węglu syste-ospodarka leśna. Na świecie terytorium Polski. W brazylij-.ew wycinanych jest wbrew prawu. Jarka leśna w naszym rozumieniu, zego środowiska zostało spowodowa-10 stosować prawa rynku bez uwzględ-

we stworzyła sama przyroda. W ekosyste-jgie propagandy, lokaty kapitałów, gospoda-ią tam wzorce takich zachowań jak konkuren-

Polską gospodarkę leśną od lat prowadzi się na podstawach ekologicznych, a ochrona lasów i powiększanie zasobów leśnych są najważniejszymi zadaniami leśników. Lasy polskie sq wielką skarbnicą zasobów genowych europejskiej przyrody i wykazują niespotykane już w Europie Zachodniej zróżnicowanie gatunkowe roślin i zwierząt. Zauważają to przybysze z tych krajów. Są wśród nich tacy, którym wcale nie spieszno zwiedzać Kraków, Warszawę czy Zamość. Wolą podziwiać Bory Tucholskie, godzinami przesiadywać nad bagiennym zbiornikiem Siemianówko w dolinie górnej Narwii, ponieważ obfituje on w nieliczne już w Europie Zachodniej ptaki błotne. Chcą przebywać w Puszczy Białowieskiej, gdyż są tam okazałe dęby i żubry, spędzać wrześniowe wieczory w puszczy nad Gwdą, by usłyszeć i zobaczyć jelenie gody - rykowisko.

mąci

rowania za

cja, dominacja, po

Nadleśnictwo Okonek

Nasze leśnictwo, które pozyskuje tylko około 50 - 60% rocznego przyrostu drewna, postrzegane jest jako wzorzec do naśladowania. Na świecie aż 20% lasów, które uzyskały certyfikat FSC stwierdzający, że ich właściciel postępuje bezpiecznie dla środowiska, przypada na Polskę. To m.in. dlatego, że posiadamy nowoczesne prawo leśne, którego ramy określa polityka ekologiczna państwa przyjęta w 1991 roku i ustawa o lasach z 28.09.1991 r.

W Polsce powierzchnia i zasobność lasów stale rosng, poprawia się też stopniowo ich zdrowotność, której zagrażajg najbardziej zanieczyszczenia przemysłowe. Działalność samych tylko leśników nie jest w stanie ani im się przeciwstawić, ani zapobiec. Jak długo tak bardzo obcigżamy środowisko, tak długo my wszyscy ponosimy odpowiedzialność za las. Dalsze zwiększanie jego zdrowotności wymaga więc szerokiego poparcia społecznego i zrozumienia prawdy, że warunkiem pomyślnego rozwoju społeczno-gospodarczego jest umiejętność życia w harmonii z przyrodg. W otaczającym nas świecie nic nie dzieje się w izolacji ani nie istnieje osobno. Chodzi o to, by ochrona środowiska nie była zewnętrzna w stosunku do gospodarki stała się integralnym elementem strategii gospodarczej i rynkowej.

Dzisiaj coraz większa część społeczeństwa docenia wartości przyrody' jesteśmy jej czgstkg, że jakość naszego życia zależy też od kondy' systemów, wreszcie całej biosfery, która jest naszym domem. P nią społeczne w zakresie prowadzenia edukacji przyrodników. Jesteśmy postrzegani jako ekolodzy - praktycy, kt' nalnie kształtujg środowisko przyrodnicze kraju, w trf leśnicy, wiemy, że aby zrozumieć las i jego rolę * woć. Dlatego zorganizowaliśmy tę przypomirojf dydaktyczng. Wyznaczyliśmy jg w terenie tak, u. elementów i procesów wzajemnie powigzanych, K. będgcy środowiskiem, w którym żyjemy. Wędrujgcy ścik pogłębić wiedzę o lesie, ale też zapoznać się z pracg leśnika*, nią trwałości lasów.

Cywilizacja ma swoje korzenie w przyrodzie, która kształtowała naszg kulk </ty-wa na wszelkie działania naukowe i artystyczne. W czerwcu 2000 roku spacerował naszg ścieżkg pan Andrzej Wajda. Wiele szkicował i pisał w swoim notatniku. Być może twórca “Brzeziny" zobaczył tu miejsca, po których mogliby poruszać się bohaterowie Jego nowego filmu.

Wiele zjawisk zachodzgcych w przyrodzie jest dla nas jeszcze tajemnicg. Wiemy jednak, że tam nic nie dzieje się w sprzeczności z naturg, tylko w sprzeczności z tym co o niej wiemy.

W imieniu miejscowych leśników zapraszam Państwa do lasu na spotkanie z przyrodg w Nadleśnictwie Okonek. Wierzę, że jej ogigdanie, poznawanie i podziwianie wyzwoli siły do zrozumienia lasu i działania w zgodzie z naturg. Powinnością nas wszystkich jest przekazanie lasu następnym pokoleniom w stanie lepszym niż obecny.

Darzbór.

Edukacji ekologicznej służy także “Leśna klasa" przy siedzibie Nadleśnictwa Okonek.

-.ttŁIW OHiff*

":;»'-; m

Nadleśniczy Nadleśnictwa Okonek

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

LEŚNA ŚCIEŻKA DYDAKTYCZNA

Leśna kieżka dydaktyczna w Nadleśnictwie Okonek to rodzaj szlaku turystycznego, na którym można aktywnie wypoczgć i w ciekawy sposób poznać piękno i wielkg różnorodność puszczy nad Gwdg.

Ścieżka przebiega nieopodal miejscowości Lędyczek, niegdyś najmniejszego miasta Polski. Położony jest on przy trasie Gorzów - Gdańsk, na północnym skraju województwa wielkopolskiego. W odległości 100 metrów od szosy, przy parkingu leśnym, nad brzegiem rzeki Gwdy zaczyna się leśna kieżka dydaktyczna pod nazwg “W Dolinie Pięciu Rzek". Nazwano jg tak, gdyż w promieniu 500 m od tego miejsca do Gwdy wpadajg jej dopływy: Szczyra z Chrzgstawg i Dobrzynka z lewej oraz Czarna z prawej.

Jesteśmy więc w dolinie, którg kształtuje pięć rzek. Wejkie na ścieżkę oznaczone jest w terenie symboliczną bramg i tablicg informacyjną, a jej trasę wytyczajg kierunkowskazy ze stylizowaną sylwetką zająca, umieszczone na głazach. Długość kieżki wynosi około 3,5 km i można jg przejść spacerem w ciggu 2,5 godziny. Na jej trasie - w najciekawszych miejscach pod względem przyrodniczym - zlokalizowano 16 przystanków edukacyjnych wyposażonych w tablice poglądowe. Na każdym ustawiono kosze na śmieci i ławki. By ułatwić spacer osobom starszym, na trudniejszych wejściach i zejkiach wykonano z żerdzi schody z poręczami. Przed deszczem schronić się można na przystankach nr l, 4,7,12,16, na których zbudowano wiaty wyposażone w stoły i ławki. Ognisko wolno rozpalić tylko na przystanku nr 16, po uzyskaniu zgody leśniczego Leśnictwa tomczewo, którego leśniczówka znajduje się nieco (50 m) dalej. Zorganizowane grupy może poprowadzić po kieżce leśnik. Zainteresowanych spacerem w jego towarzystwie prosimy o skontaktowanie się z Nadleśnictwem Okonek (tel. [phone]).

W przewodniku po kieżce zdecydowaliśmy się szerzej opisać zagadnienia na niej prezentowane. Być może niektórzy z Państwa pogłębią w ten sposób swg wiedzę. Słowniczek trudniejszych pojęć umieszczony jest na stronie 60, a mapka kieżki znajduje się na końcu przewodnika.

Las i jego mieszkańcy sg obecni w wierszach, fraszkach, przysłowiach i porzekadłach. Czasami, dla żartu, ku przestrodze lub dla spuentowania zagadnienia, postanowiliśmy niektóre z nich przytoczyć. Wyróżnione sg one w tekście kursywg. Piszemy więc to wszystko, by fałszywe było, poza echem, porzekadło: Jaki głos do lasu, taki nazad i w przekonaniu, iż nie będzie tak, że szedł lasem, a drzew nie widział.

Od boru i pola nie ma klucza - życzymy więc przyjemnych wrażeń.

Symboliczna brama wejściowa na ścieżkę

Tabliczka kierunkowa

Spacer rozpoczynamy od zapoznania się i mapką i ogólnymi wiadomościami na temat ścieżki umieszczonymi na tablicach przy bramie wejściowej. Prosimy o zachowanie spokoju i niezaśmiecanie lasu, by prawdg nie okazała się fraszka W.Scisłowskiego pt. “Im dalej":

l m dalej w las,

tym więcej drzew! -

Powiadał dziadek do dzieci.

Dziś inny czas:

im dalej w las -

tym więcej puszek i śmieci.

Przy bramie, gdy dopisze nam szczęście, możemy zobaczyć na rzece Gwdzie łabędzia niemego, kaczkę krzyżówkę oraz - na nadbrzeżnych drzewach - czaple siwe. Leśnik - przewodnik może nam pokazać rosnący nieopodal, klon cukrowy. -

Na przystanku pod nazwg

Nadleśnictwo Okonek

MROWISKO

Protegowane

witają nas owady drapieżne - mrówki. Nie czują się tu chyba zbyt dobrze, bo obok asfaltowa droga i parking, a nad głowami tylko brzezina. Ale są - ich królowa wybrała to miejsce.

Na świecie istnieje przeszło 12 tyś. gatunków mrówek żyjących w każdym środowisku - od gór po pustynie. Z tej wielkiej liczby Polskę zamieszkuje 78, zaś w borach sosnowych odnaleziono ich 41. Mrówki zakładają mrowiska podziemne i naziemne. Podziemne, w naszych lasach, budują mrówki z rodzajów: wścieklica, murawka i podziemnica. Najbardziej powszechne są u nas: mrówka rudnica, mrówka ćmawa i mrówka czarniawka, które budują mrowiska naziemne, tzw. kopce.

Mrówki tworzą swoje “państwa" na żyłach wodnych, często wokół starych spróchniałych pni. Żyją od kilku tygodni - robotnice, do kilkunastu lat - królowa. W określonym czasie, często pod koniec lata, wydostają się z poczwarek osobniki rozwinięte płciowo, tj. samce i samice. Wyposażone są one w skrzydła do “lotu godowego". Młoda samica po opuszczeniu rodzinnego gniazda, odbywa jedną, jedyną rójkę w życiu. Lot godowy mrówek przebiega na znacznej wysokości - do 2 km. Na taką wysokość zdoła dotrzeć tylko jeden - najsilniejszy, najwytrwalszy samiec. Pozostali rywale giną, padając ofiarą ptaków, owadów drapieżnych, a także z wyczerpania. Zwycięzca zaś podczas kopulacji pozostawia w ciele samicy swe narządy płciowe, a potem okaleczony opada na ziemię i ginie. Zapłodnione samiczki tracą skrzydła, zakładają nowe gniazda i każda zostaje królową, która przez swój lud jest zaopatrywana w szczególnie obfite pożywienie. Wkrótce jej odwłok silnie pęcznieje i staje się “maszyną do składania jaj".

Mrówki żyją w “państwach", w których bardzo liczne bezpłciowe robotnice znoszą substancje budowlane i pokarmowe potrzebne kolonii do życia. Troszczą się one o potomstwo, opiekując się jajami, poczwarkami i młodymi. Mrówki żywią się po-

Mrowki silniej oddziaływają na środowisko, niż dziki lub jelenie. Można zrezygnować, szczególnie w mniejszych lasach, 2 łych wielkich zwierzał, ale nie 2 mrówek.

Królowa mrówek - żyje nawet 20 lat.

Przyjaciele lasu - kopiec mrówki rudnicy i dziupla dzięcioła. Nie podoba się ona mrówkom, gdyż np. dzięcioł czarny, zielony i zielonosiny nierzadko otwierajg dziobem mrowiska i swoim długim językiem wyciggajg stamtgd poczwarki oraz dorosłe mrówki.

l

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

uważane za “mrówcze jap

GNIAZDO

POKARM

SZLAK

'FEROMONOWY

Szlaki feromonowe zapewniają najkrółszg drogę do pokarmu.

karmem mieszanym, na który składają się głównie: wydzielina miodowa mszyc, owady i bezkręgowce, sok roślinny, grzyby i nasiona. Rosa miodowa mszyc dostarcza jedynie paliwa do ich energochłonnego sposobu życia. Głównym pożywieniem są owady bogate w białko potrzebne królowej do produkcji jaj.

Mrowisko na przystanku ścieżki dydaktycznej to kopiec mrówki rudnicy. Jego mieszkańcy niszczą około miliona szkodników li-ściożemych w sezonie, a w czasie ich masowego pojawu (gradacji) 10 razy więcej. Ponieważ gradacje szkodliwych owadów, np. brudnicy mniszki, strzygonii choinówki, poprocha cetyniaka, barczatki sosnówki są jednym z zagrożeń współczesnych lasów, mrówki to nasze “protegowane", a ich gniazda chroni się przed zniszczeniem. Mrówki silniej oddziaływują na środowisko, niż dziki lub jelenie. Można zrezygnować, szczególnie w mniejszych lasach, z tych wielkich zwierząt, ale nie z mrówek.

Nie niszczmy więc kopców tych pożytecznych owadów

- w Chinach otaczano je opieką już w XII wieku. Pamiętajmy: l mrówka ma swój gniew-\o przecież owad drapieżny. Może dlatego Tadeusz Różewicz, pisząc poemat mówiący o złych instynktach drzemiących także w dzieciach zatytułował go “Myrmekologia" (nauka o mrówkach). Jak postępować, by docenić inną cechę mrówki (i nie tylko ich) - pracowitość, by nie bvć przyczyną swai, pisze v\i wierszu “NlrówKT L Konopiński:

Zamiast wsac/zićkij w mrowisko,

ty się mrówkom pokłoń nisko!

Zasłużyły mrówczą pracą,

by z królową żyć w pałacu. ,

Popatrzmy przez chwilę, jak te małe stworzonka się uwijają, zrozumiemy wtedy, co znaczy pracować jak mrówka. Warto też usiąść na brzegu ulicy mrówczej i przyjrzeć się ruchowi, jaki tam panuje. Nasuwają się porównania do zatłoczonej autostrady. Dlaczego na niej panuje takie przepełnienie? Wyobraźmy sobie, że dwie mrówki wychodzą z gniazda równocześnie do źródła pokarmu. Każda jednak obiera inną trasę, którą znakuje feromonem. Na skutek parowania zanika on szybciej na dłuższej trasie. Droga mrówki, która wróciła do kopca pierwsza, zaznaczona jest więc większą ilością feromonu i dlatego staje się bardziej atrakcyjna dla innych mrówek. Te “mądrość" wykorzystują informatycy przy opracowywaniu programów, które rozwiązują tak złożone problemy, jak sterowanie ruchem w przeciążonych sieciach telekomunikacyjnych. Inną ich umiejętność, a mianowicie transport zespołowy dużej zdobyczy, wykorzystali naukowcy przy konstruowaniu robotów przeznaczonych do pracy w grupie. Widzimy więc, że warto obserwować przyrodę. Podsuwa ona nam wiele innowacji, mających zastosowanie nawet w skomplikowanych rozwiązaniach technicznych.

Pozostańmy jeszcze chwilę na tym przystanku. Ze stojącej obok tablicy dowiemy się,

Nadleśnictwo Okonek

ILE MAMY LASÓW

“Ćwierć hektara" lasu każdego Polaka

Wiatach 90-tych w środkach przekazu, “w poważnych rozmowach" słyszało się opinie, że lasów w Polsce ubywa. Leśników przedstawiano tylko z piłą w ręku lub z bronią na ramieniu. Tak wypowiadały się znane postacie publiczne i osoby podające się za ekologów. Taka była ich powierzchowna wiedza na temat leśników i polskiego leśnictwa. Możemy mieć jedynie nadzieję, że kierowała nimi troska o nasze środowisko.

Bezpośrednio po II wojnie światowej lasy w Polsce zajmowały 6470 tyś. ha, co stanowiło 20,8% ogólnej powierzchni kraju i było najniższą lesistością w tysiąc letniej historii państwa. Na koniec XX wieku obszar lasów powiększył się do 8844 tyś. ha, powodując tym samym wzrost lesistości do 28,3%. Oznacza to, że ogromnym wysiłkiem leśników i całego społeczeństwa powierzchnia lasów po wojnie wzrosła o ponad 1/3. Dzisiaj każdy Polak ma swoje “ćwierć hektara" lasu. Polskie lasy są coraz starsze i za-sobniejsze, a także bardziej zróżnicowane gatunkowo. W okresie od 1946 do 1999 roku średni wiek drzewostanów wzrósł z 44 do 56 lat, zasoby drewna na pniu powiększyły się z 845 min m3 do ponad 1600 min m3, a udział gatunków liściastych, które są bardziej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe, zwiększył się z 13 do 23%. Ten duży wzrost zasobów leśnych był możliwy m.in. dlatego, że polski leśnik jest bardziej “lekarzem" i hodowcą lasu niż jego eksploatatorem. Na długo przed powstaniem idei eko-rozwoju przyjął zasadę roztropnego korzystania z lasów. W ciągu roku pozyskiwał i pozyskuje jedynie ok. 60% drewna, które w tym czasie w lasach przyrasta. M.in. w tym leśnicy europejscy dostrzegają prekursorską rolę polskich kolegów w upowszechnianiu zrównoważonego rozwoju leśnictwa na naszym kontynencie. Nasze lasy są chlubą Europy, a leśnictwo postrzegane jest jako wzorowe.

Prowadzi się je, mając na uwadze:

- powszechną ochronę lasów,

- trwałość i ciągłość ich użytkowania,

- powiększanie zasobów leśnych.

Lasy zajmują w Polsce mniej więcej tyle samo powierzchni kraju, co we Francji, Niemczech i Szwajcarii. Dużo mniejszą lesistość mają Holandia, Belgia, W.Brytania, Dania, Irlandia, Norwegia, a także USA i Kanada. Największą natomiast - Szwecja i Finlandia. Powierzchnia lasów tych dwóch państw oraz Hiszpanii stanowi ponad 60% lasów UE, co decyduje, że lesistość Europy jest większa niż Polski i wynosi 30,4% (bez byłego ZSRR). Obecnie leśnicy polscy realizują program zwiększania lesistości kraju: do 30% w 2020 r. i do 33% w 2050 r.

inne publiczne gminni

Struktura własności lasów w Polsce

91 92 93 U 9S H 97 98 99

Zalesienia w Lasach Państwowych w latach 1985-1999

Polski leśnik jest bardziej “lekarzem" i hodowcą lasu niż jego eksploatatorem_____

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

lasy Q dominującej funkcji produkcyjnej 52.6°.

Udział lasów gospodarczych i ochronnych w Lasach Państwowych w 1999 r.

Udział lasów w powierzchni ogólnej województwa wielkopolskiego.

ns\

ii*

47,4% lasów państwowych w Polsce stanowią lasy ochronne. Z terenów leśnych wydzielono 22 parki narodowe. Siedem z nich - Babiogórski, Białowieski, Słowiński, Tatrzański, Karkonoski, Bieszczadzki i Kampinowski oraz rezerwat łabędzi “Łuknajno" na części jeziora Śniardwy -UNESCO włączyło do międzynarodowej strefy rezerwatów biosfery jako przykłady chronionych ekosystemów świata. Mamy też ponad 100 parków krajobrazowych, około 1200 rezerwatów przyrody, ponad 30 tyś. pomników przyrody i 10 Leśnych Kompleksów Promocyjnych utworzonych dla promocji proekologicznej polityki leśnej.

Na Ziemi powierzchnia lasów stanowi około 30% obszaru kontynentów. Można by z tego wnosić, że mamy na świecie dość lasów. Rzeczywistość wygląda inaczej. Na 1000 ha lasów zaledwie 75 ha jest racjonalnie wykorzystanych, na 225 ha nie zwraca się szczególnej uwagi na dobro lasu, a 700 ha nie nadaje się do użytkowania.

Na pytanie: ile mamy lasów? - odpowiedzieliśmy w liczbach. Brakuje odpowiedzi bardziej bezpośredniej. Odpowiadamy: biorąc pod uwagę ciągły wzrost zaludnienia i zapotrzebowania na drewno, zagrożenia wywołane degradacją środowiska i to, że las jest jego parasolem ochronnym, w Polsce i na świecie lasów mamy za mało.

Areał lasów według kontynentów (tabela poniżej) wskazuje, że Europa obok Ameryki Płd., należy do najbardziej leśnych obszarów, dysponując ok. 27% ich zasobów.

Kontynenty	Procent	Powierzchnia
	światowego areału	w min ha
Antarktyda	00,0	-
Afryka	15,1	520
Ameryka Płd.	27,5	950
Ameryka Płn.	13,2	457
Azja i Oceania	17,2	594
Europa	27,0	933
Ogółem	100,0	3454

Wg FAO (1999)

Kiedyś - w wiekach średnich, miarą kultury była powierzchnia zabrana lasom pod uprawę rolniczą. Dzisiaj miernikiem naszej miłości do świata jest powierzchnia na powrót oddana lasom. Dlatego kto sieje lasy, pożyteczny w długie czasy. Tak dzieje się w lasach Polski i naszego nadleśnictwa, którego powierzchnia leśna w ciągu ostatnich 10 lat wzrosła o 800 ha i wynosi obecnie 12,5 tyś. ha.

Opuszczamy przystanek pierwszy i wędrujemy dalej. Za moment skręcamy w lewo i gruntową drogą, prowadzącą przez uprawę leśną, docieramy do przystanku pod nazwą:

10

Nadleśnictwo Okonek

UPRAWA POCHODNA

Wiemy skąd pochodzi i dokąd zmierza

Uprawa pochodna to nowe pokolenie lasu, wyrastające T. nasion zebranych w wyłączonych drzewostanach nasiennych (WDN), plantacjach nasiennych lub plantacyjnych uprawach nasiennych. Uprawy pochodne zakłada się w celu wyhodowania drzewostanów wysokiej jakości, które w przyszłości będą stanowić podstawową bazę pozyskania nasion o dużej wartości genetycznej. Do zakładania upraw pochodnych zobowiązane są nadleśnictwa posiadające WDN-y.

Uprawa, obok której stoimy, powstała w 1994 r. z nasion pozyskanych z WDN - sosnowego. Będziemy go mogli oglądać na trasie ścieżki. Do sadzenia użyto sadzonek sosnowych tylko l kl. jakości z silnym systemem korzeniowym. Posadzono też w odpowiednich miejscach inne gatunki: dąb, klon, modrzew, brzozę i daglezję. Uprawę oznaczono na gruncie (opisany słupek) oraz założono do niej dokumentację - kartę uprawy pochodnej. Wzrastające nowe pokolenie drzew należy pieczołowicie pielęgnować i ochraniać. Widoczne przy przystanku ogrodzenie służy zabezpieczeniu drzewek dębowych, dagle-zjowych i modrzewiowych przed zgryzaniem ich przez sarny i jelenie, dla których te gatunki są przysmakiem. Gdy drzewka wzrosną na taką wysokość, że “wyjdą zwierzynie spod pyska", ogrodzenie zostanie rozebrane.

Na terenie Nadleśnictwa Okonek pierwsza uprawa pochodna powstała w 1971 r. Obecnie (w 2000 r.) mamy ich 231,34 ha. Stanowią one ok. 1,5% ogółu upraw pochodnych sosnowych w Polsce, a ich powierzchnia z roku na rok wzrasta. Ó tym, jakie będą nasze ekosystemy w przyszłości, decyduje się dzisiaj.

Uprawy leśne są szczególnym miejscem w lesie. Młode drzewka narażone na wiele niebezpieczeństw, podgryzane przez zwierzynę, niszczone przez przymrozki, atakowane przez owady, są wyjątkowo podatne na ogień, wymagają więc specjalnej opieki ze strony leśnika. Z tego między innymi względu, dopóki nie osiągną 4 metrów wysokości, wstęp do miejsc, gdzie rosną, jest zabroniony.

Wędrujmy dalej; kierunkowskaz wprowadza nas teraz w 115-letni bór sosnowy podszyty bukiem. Na jego skraju (po prawej stronie) mijamy kopiec mrówki rudnicy. Po 100 m spaceru docieramy do rozwidlenia ścieżki. Zajączek prowadzi nas w lewo i po ok. 100 m dochodzimy do przystanku pod nazwą:

jHHH^P j- ^fi^śs**1'" jHHBp^B .

Przygotowanie gleby pod nowg uprawę glebofrezarkg dwutalerzowg TPF - 2

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

11

W lesie wszystko jest dostosowane do siebie

Pan Andrzej Wajda na przystanku pn. “Warstwowa budowa lasu"

WARSTWOWA BUDOWA LASU 3

Leśna architektura

Zacznijmy od porzekadła: Jedno drzewo - nie las. Wiele drzew to też jeszcze nie las - nie składa się on przecież tylko z drzew. Człowiekowi spacerującemu po lesie trudno jest sobie wyobrazić, jak intensywne panuje tu życie. Toczy się ono wg powszechnego prawa przyrody, jakim jest walka o przetrwanie.

Lasy składają się z trzech głównych składników:

“producentów", tj. drzew i innych leśnych roślin, które poprzez fotosyntezę budują związki organiczne, a więc “produkują";

“konsumentów" - głównie zwierząt, które część z tej produkcji wykorzystują jako pożywienie, a więc “konsumują",

“reducentów", czyli przede wszystkim grzybów i bakterii, które rozkładają substancje organiczne i przywracają składniki pokarmowe na powrót do obiegu materii.

W lesie wszystko jest dostosowane do siebie - rośliny do roślin, zwierzęta do roślin, rośliny do zwierząt, zwierzęta do zwierząt \\aV« uMad harmonijnie współżyjących organizmów to biocenoza) i pozostaje pod wpływem nieożywionego środowiska zewnętrznego (biotopu), tworząc razem ekosystem leśny.

Wielka różnorodność życia w lesie wynika m.in. z jego warstwowej budowy, będącej głównie wynikiem zróżni-

12

Nadleśnictwo Okonek

cowanej ilości światła docierającego w głąb lasu. To znajduje wyraz w rozmieszczeniu w nim gatunków o różnej tolerancji na światło.

Wyróżnia się cztery zasadnicze warstwy lasu:

- warstwę drzew, czyli drzewostan,

- warstwę krzewów, czyli podszyt i młode drzewa do wysokości 5 m,

- warstwę zielną,

- warstwę mchów i porostów.

Trzy górne warstwy mogą być zbudowane z jednego lub więcej pięter - wtedy wykazują budowę piętrową.

W warstwie drzew najwyższe to piętro okapowe, w pełni skierowane do światła. W nim ma miejsce największa część produkcji roślinnej, choć panują tu najbardziej ekstremalne warunki klimatyczne, np. wietrzne. Przystosowało się do nich wiele naszych drzew lasotwórczych, które są wiatropylne. Piętro okapowe przy przystanku, na którym jesteśmy, tworzy sosna. W wielu lasach pod nim rozwija się drugie piętro, złożone z koron niższych drzew. Tu tworzą je: klon zwyczajny, dąb bezszy-pułkowy i buk zwyczajny, które wykorzystują luki w niezupełnie zwartym okapie koron. Ta pośrednia warstwa ma duże znaczenie dla wielu gatunków ptaków, których gniazda są tu lepiej chronione przed wiatrem, złą pogodą i słońcem.

Przestrzeń do wysokości około 5 metrów nad ziemią zajmuje warstwa krzewów. Na wiosnę rozwija się ona wcześniej niż drzewa i dysponuje już listowiem wtedy, gdy korony drzew przechwytują światło. Typowymi

xxxx

gatunkami podszytowymi są krzewy, których owoce i nasiona rozprzestrzeniają zwierzęta, a kwiaty są owadopylne, np. bez koralowy, głóg dwuszyjkowy i jarzęby. Nie jest to przypadek, lecz przystosowanie do bezwietrznych warunków panujących w tej części biotopu. Wiele roślin tej warstwy kwitnie przed lub równocześnie z rozwojem liści. Są wśród nich także krzewy wiatropylne (np. leszczyna), którym listowie mogłoby utrudniać zapylenie przez wiatr. Przy przystanku podszyt tworzą: jarząb pospolity, porzeczka czerwona, jałowiec pospolity, grab pospolity i niższe buki.

Blisko ziemi rozwija się runo złożone z warstwy zielnej oraz warstwy mchów i porostów.

Warstwa zielna składa się z ziół i krzewinek. W lasach iglastych (borach) tworzą ją głównie krzewinki borówki czarnej i brusznicy oraz wrzosu. Zioła prawie tu nie występują. Rosną za to obficie tam, gdzie gleba jest mało kwaśna lub zasadowa - w lasach liściastych. Ponieważ dociera tu mało światła, rośliny tej warstwy wytworzyły różne strategie. Np. zawilce, przylaszczki, przebiśniegi już w czasie zimnej wiosny - zanim liście drzew nie ode-tną im dopływu światła - wytwarzają pędy i zakwitają. Kwitnące tak wcześnie rośliny muszą się teraz obronić przed niską temperaturą. Przylaszczka np. ma fioletowe zabarwienie dolnej strony liści spowodowane obecnością

Szczawik zajęczy

Zawilec gajowy

Knotnik zwisły

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

13

Płonnik pospolity

Rokietnik pospolity

Nasiona przylaszczki sq

roznoszone przez mrówki

(zjawisko nazywa się

myrmekochorig), które

zwabia wyrostek

z substancjami

tłuszczowymi.

pigmentu, przetwarzającego energię świetlną w cieplną, co chroni ją przed mrozem.

Liście kokoryczki, szczawika zajęczego i niecierpka są bardzo cienkie, co ułatwia im oddawanie wody. Gdy zacienienie wraz z rozwojem liści wzrasta, rośliny te ograniczają oddychanie i dlatego utrzymują przemianę materii również przy małej ilości światła. Mogą wegetować przy minimum świetlnym wynoszącym od 1/50 do 1/70 pełnego światła.

Ponieważ blisko ziemi panują warunki bezwietrzne, dużo roślin tej warstwy wykorzystuje owady do zapylania kwiatów i roznoszenia nasion. Np. nasiona przylaszczki są roznoszone przez mrówki (zjawisko nazywa się myrmekochorią), które zwabia wyrostek z substancjami tłuszczowymi.

Przy przystanku, w warstwie zielnej, rosną m.in.: borówka czarna, szczawik zajęczy, kosmatka owłosiona, przylaszcz-ka, poziomka - obie pospolite.

W borach runo tworzy głównie warstwa mchów i porostów. Między liśćmi i łodyżkami mchów żyją, jak w akwarium, mikroskopijne zwierzęta wodne - niesporczaki i wrotki. Mchy mogą wegetować przy 1/90 części pełnego światła. W naszym borze występują m.in. takie ich gatunki jak: wi-dłoząb falisty, knotnik zwisły, rokietnik pospolity, płonnik pospolity, łukowiec śląski, tujowiec tamaryszkowaty.

Najniższą warstwę lasu stanowi gleba wraz ze ściółką.

Nie jest to warstwa martwa, żyją w niej miliony owadów, drobnoustrojów i grzybów dokonujących rozkładu szczątków roślinnych i zwierzęcych.

Opuszczając przystanek, mijamy stare, już nieliczne, zatarte przez czas, doły. To wojenne okopy. Wiele rosnących wokół nich drzew nosi w sobie ślady - metalowe odłamki -walk z czasów II wojny światowej. Po ok. 100 m ścieżka skręca w aleję lipową, wiodącą nad śródleśną łąką. Należy ją przejść, by dotrzeć do mostku, pod którym płynie

14

Nadleśnictwo Okonek

RZEKA CZARNA

Między Koroną a Pomorzem

Według opisu granic między Koroną a Księstwem Pomorskim z 1436 roku - rzeka Czarna stanowiła granicę między Ziemią Szczecinecką a Wielkopolską. Władcy Pomorza Zachodniego często organizowali tu polowania. Nie sprzyjało to rozwojowi osadnictwa. Dopiero przed 1546 rokiem Kaszub Hening Wojke założył, położoną nad Czarną wieś - dzisiaj miasto Okonek. Historyk niemiecki profesor Tiimpel nadmienia, że niemiecka nazwa Okonka - Ratzebuhr wiąże się ze słowiańskim nazwiskiem księcia Racibora, stąd też pierwotnie zwano je Racibórz. Tę nazwę nosi dziś jedno z naszych leśnictw.

Czarna na całej swej długości płynie po terenie Nadleśnictwa Okonek i po 31 km uchodzi do rzeki Gwdy w miejscowości Lędyczek. Rzeka w górnym i środkowym biegu wije się przez piękne, naturalne i dzikie tereny podmokłe oraz bagna, niosąc z nich czarno zabarwione osady - stąd jej nazwa. Na terenach tych możemy spotkać chronione: rośliny torfowiskowe, bociany czarne, żurawie, wydry i bobry, o które szczególnie dbamy, bo, jak uczą porzekadła: Jak masz bobra, to sprawa dobra, ale jak zabijesz bobra, nie będziesz miał dobra. Ci “inżynierowie bez dyplomów" świetnie zorganizowali sobie tam siedliska, budując tamy hamujące spływ życiodajnej wody z podmokłych terenów. Inżynierska praca bobrów przyczyniła się do tego, że w górnym i środkowym biegu Czarnej, przyroda jest szczególnie bogata w różne gatunki roślin i zwierząt. W rejonie tym występują też m.in.: gołąb grzywacz, bekas kszyk oraz kaczki - krzyżówka, cyranka, cyraneczka, czernica.

Na odcinku Okonek - Lędyczek płynie Czarna między polo-dowcowymi, płaskimi i rozległymi wzniesieniami morenowymi, przez przepiękne lasy, mające w wielu miejscach, nad jej

Jeśli nad graniczną Czarną spotykali się władcy Korony i Pomorza to na pewno towarzyszyły im żurawie. Jest to bowiem najstarsza, bo od 60-70 min lał istniejąca na Ziemi, grupa ptaków_____

Na trasie kieżki - przystanek “Rzeka Czarna".

Usną ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

15

brzegami, charakter naturalnych i niedostępnych uroczysk. Nie będąc zazdrosnymi o te, prawie górskie, widoki, zorganizowaliśmy na tym odcinku szlak rowerowy “Nad Czarną".

Powróćmy jednak do źródlisk i górnego biegu Czarnej, bo to znakomita okazja, by napisać coś o żurawiu. Zacznijmy od przysłowia: Jak pierwszy raz lecą żurawie, wtedy się groch godzi siać prawie.

Każdy z nas ma swoją miarę czasu i każdy inaczej dzieli mijające chwile. W górnym biegu Czarnej liczy się lata wg przylotów żurawi. Jest początek marca, wczesny ranek w podmokłej okolicy. Wokół zarośla, kępy trzcin, skupienia łozy i karłowatych brzózek, pomiędzy którymi snuje się mgiełka, l oto nagle, w ten pastelami malowany krajobraz, wdziera się głos jakby z innego świata - przenikliwy, ostry, metaliczny, trochę przypominający zew trąbki. To właśnie głos żurawia. Od tych tonów rozpoczyna się tu kolejna wiosna. Dla miłośnika przyrody najpiękniejszym przeżyciem jest usłyszeć owe tony i zobaczyć, jak te ostrożne ptaki tokują na torfowiskowej haliźnie, gdzie wkrótce założą naziemne gniazda.

Choć śmiało możemy uznać żurawia za ptasiego olbrzyma, trudno go dostrzec, tak doskonale wkomponowuje się w krajobraz. Współgranie z tłem - to cecha typowa dla bardzo wielu okazałych zwierząt. Może nas to dziwić, ale ten duży ptak zadawala się pożywieniem, tak na oko, marnym. Zbiera ziarna zbóż, wydłubuje z ziemi pędraki, wyławia owady wodne i ich larwy, pierścienice i drobne mięczaki. O ileż drobniejszy jest ten pokarm niż pokarm bociana, który chętnie chwyta myszy, węże i żaby, czyniąc z tych sporych zwierząt zasadniczą część swego jadło-

Na szlaku rowerowym “Nad Czarną"

spisu. Zun się p dotężne f

WpieiM Czarną p wajasięz do lęgów, u które po 2 latastadkaj czają 2 niecierpliwi nać

16

Nadleśnictwo Okonek

spisu. Żurawie prawie wcale nie jadają żab. Zdarza im się podobno chwycić małą jaszczurkę, gryzonia albo niedołężne pisklę.

W pierwszych dniach maja, gdy w bagiennych olsach nad Czarną przekwita czeremcha, kwitną turzyce, drzewa pokrywają się zielenią liści, a większość ptaków dopiero sposobi się do lęgów, u żurawi nadchodzi czas wykluwania się młodych, które po 2-3 dniach już podążają za rodzicami. Około połowy lata stadka żurawi potężnieją. Do znudzonej młodzieży dołączają zarówno dorośli, jak i młodzi przybysze z północy - ci niecierpliwi wędrowcy, którzy już teraz rozpoczynają wyprawę na południe. Ta wędrówka ciągnie się o wiele, wiele dłużej niż wiosenna i trwa miesiącami. Przed odlotem czeka ich jeszcze zmiana upierzenia, która przebiega dość gwałtownie. Do końca września liczebność stada żurawi stale wzrasta, a od tego czasu, aż do listopada, chaotycznymi skokami, maleje. Wreszcie ostatni klucz odlatuje na południe. Nie tylko w górnym biegu Czarnej, ale także nad Doliną Pięciu Rzek, w czasie wrześniowych wieczorów słychać klangor żurawi zlatujących się na sejmik nad rzeką Dobrzynką.

Żurawie wspaniale latają. Przystosowane do lotu szybowcowego, osiągają prędkość do 40 km/h. Niektóre gatunki azjatyckie potrafią pokonać Himalaje na wysokości 10 km. To dlatego ich sylwetka jest emblematem kilku towarzystw lotniczych. W USA żuraw jest symbolem ochrony przyrody, tak jak w Polsce żubr. Żurawie pojawiły się także na stronach dzieł Arystotelesa, Cycerona, Homera, Plutarcha. Ptaki te to symbole Nigerii, Ugandy i RPA. Dla nas to też symbol - miłości i radości życia oraz nadziei na uratowanie zagrożonych gatunków.

Żurawie sq bardzo czujne

Zimorodek i jego norka

W czasie wrześniowych wieczorów żurawie zlatujg się na bagniste tereny nad rzekg Dobrzynkg.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

17

Chmiel zwyczajny - roślina wieloletnia; kwiaty

męskie sq żółtawe, kwiaty żeńskie to zielone

szyszeczki - rosng na oddzielnych roślinach.

Żywokost lekarski - roślina wieloletnia, kwiaty

sq barwy fioletowopurpurowej, różowej lub

, - kremowobiałej.

Po tak długiej opowieści o żurawiu wróćmy na ścieżkę. Patrząc z mostku na brzeg Czarnej, spróbujmy odnaleźć źródła warstwowe zstępujące, które w wielu miejscach zasilają rzeczkę. Może będziemy mieli też okazję zobaczyć rzadkiego ptaka - zimorodka, który gniazdo zakłada w norkach wygrzebanych w urwistych brzegach i skarpach.

Opuszczamy przystanek 4, podchodząc schodami do lasu liściastego. Z prawej strony mijamy fragment lasu z “mokrymi stopami". To tzw. ols, okresowo zalewany wodami Czarnej. Warstwę drzew tworzy tu olsza czarna, nieco wyżej rosną grab, brzoza, dąb i wiąz. W podszycie występuje głównie czeremcha zwyczajna, a w runie lasu m.in. pokrzywa zwyczajna, chmiel zwyczajny, wiązówka błotna, Żywokost lekarski, czyściec leśny, przytulia czepna i inne. Z lewej strony mijamy - na pierwszy rzut oka - bardziej ubogą buczynę. Jeśli jednak nasz spacer odbywamy tuż po zimie, to właśnie w niej możemy zaobserwować pierwsze zwiastuny wiosny. Kwiaty leszczyny zwiastują przecież przedwiośnie. Po nich pojawiają się tu kwiaty ziarno-płonu wiosennego, zawilca gajowego i przylaszczki pospolitej. Gdy rozwijają się pąki buka, obfitość kwitnienia jest największa. Teraz otwierają swoje kwiaty m.in. gwiazd-nica wielkokwiatowa i gajowiec żółty. Kiedy liście na drzewach w pełni się rozwiną i utworzą zwarty, zielony dach, na dnie buczyny robi się ciemno.

Ścieżka prowadzi nas dalej. Mijamy las grabowy, a potem grząskie miejsce - tzw. babrzysko. W tym błocie chętnie tarzają się dziki - czynią to nawet zimą. Po wyjściu z błota “malują" drzewa, ocierając się o ich pnie. Wiele zwierząt lubi błoto, ale gronostaj w błocie się nie tara. Ze względu na barwę futra jest symbolem czystości, niewinności i nieprzekupności. Po chwili skręcamy pod kątem prostym w lewo i po schodkach podchodzimy do przystanku o nazwie:

Gronostaj w białej szacie zimowej. Podlega całorocznej

ochronie. Białe włosy wypełnione wewngtrz powietrzem

zapewniają świetng ochronę przed zimnem.

Patrzy nam w oczy przodek nasz ej świni domowej - dzik. Na polach wyrządza szkody, w lesie jest sprzymierzeńcem leśnika - niszczy larwy i poczwarki szkodliwych owadów oraz gryzonie.

18

Nadleśnictwo Okonek

l/MĄCZONY DRZEWOSTAN NASIENNY-SOSNOWY

Leśnik wybiera rodziców nowego pokolenia lasu

Cykl produkcji w rolnictwie trwa 1 rok, w fabryce samochodów - kilka godzin. Leśnik nie ogląda końcowego efektu swojej pracy, którym jest dojrzały las. Jeśli posadzi nowy, to najczęściej dopiero wnuk może ujrzeć efekty pracy dziadka. Trudno jest planować wiedząc, że nie zobaczy się celu końcowego. Leśnik może go zobaczyć tylko oczami wyobraźni. By wyobrażany efekt jak najmniej mijał się z tym rzeczywistym, wspiera się osiągnięciami nauk leśnych, historią zapisaną w drzewach, stosuje zasady genetyki i selekcji. Nieobce są mu takie oto “prawdy życiowe": Jaka jodła, taka skórka; jaka matka, taka córka. Szuka więc drzewostanów takich jak ten, rosnący przy przystanku, jakościowo i zdrowotnie najlepszych i spodziewa się, że ich potomstwo odziedziczy cechy rodziców.

Dziedziczność jest właściwością konserwatywną, tzn. że podłoże dziedziczne, od którego zależą wszystkie cechy organizmu, jest przekazywane z pokolenia na pokolenie i w zwykłych, dla danego gatunku, warunkach życia utrzymuje się trwale, co jest dla organizmów zjawiskiem korzystnym. Gdy jednak rośliny znajdą się w obcych dla siebie warunkach, to konserwatyzm dziedziczności może się stać przyczyną ich zguby.

Ważne więc jest, aby wyłączone drzewostany nasienne (WDN) były rodzimymi populacjami, które od tysięcy lat dostosowują się do lokalnego klimatu i gleby. Dzisiaj o rodzimości możemy jedynie wnioskować pośrednio, na podstawie wyglądu drzewostanów, ich podatności na choroby, szkodniki i niekorzystne czynniki klimatyczne. W Polsce wprowadzono tzw. regionalizację leśną dla nasion i sadzonek. Nakazuje ona, by nasiona, mające dać początek nowemu pokoleniu lasu, pochodziły z tego samego regionu co drzewostan, z którego zostały zebrane. WDN-y wyłącza się z wyrębu w okresie, w którym spełniają rolę bazy nasiennej - stąd ich nazwa. Ich granice oznacza się żółtymi, ciągłymi opaskami i literą N. Z nasion tych drzewostanów hoduje się sadzonki, które po posadzeniu utworzą tzw. uprawy pochodne, a za 100 lat przyszłe dorodne drzewostany, które stanowić będą bazę pozyskania nasion o ulepszonej wartości genetycznej. W Nadleśnictwie Okonek posiadamy 3,48 ha WDN sosnowego i 16,02 ha WDN bukowego.

WDN-y są przykładem tzw. selekcji populacyjnej. Tablica obok pokazuje natomiast przykład selekcji indywidualnej. Są nimi

Jaka jodła, łąka skórka; jaka matka, taka córka

Na trasie ścieżki. W głębi widać przystanek pn. “Wyłączony drzewostan nasienny".

Tak oznacza się granicę WDN-u

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek

19

To najlepsze i najlepszych

- drzewa doborowe

- nie podlegają wyrębowi.

Przystanek latem.

l ławeczki popatrzmy na, rosnące pod doborowg sosng, drugie piętro i podszył bukowy.

DRZEWA DOBOROWE

Najlepsze z najlepszych

“...rosną

w gęstym gaju wonne, złote sosny;

nic ich tęsknot zatrzymać nie może,

- w słońca oczy każda z nich chce

spojrzeć,

każda niebo do siebie chce zbliżyć

i ku górze wciąż wspina się

wyżej..."

(St.Saklak, f r. wiersza “Sosny")

Selekcja indywidualna stanowi jedynie uzupełnienie selekcji populacyjnej. Jej pierwszy etap opiera się na wyborze drzew doborowych. Wybiera się je na podstawie ich wyglądu zewnętrznego - fenotypu, który powstaje w wyniku wspólnego oddziaływania cech dziedzicznych i środowiska. Właściwa ocena cech fenotypowych możliwa jest dopiero po osiągnięciu przez drzewo odpowiedniego wieku, np. drzewa dębu i buka mogą być uznane za doborowe od 100 lat, a sosny od 80-ciu. Analizuje się ich cechy jakościowe oraz ilościowe (przyrostowe). Ważniejsze są te pierwsze, ponieważ w większym stopniu uwarunkowane są genetycznie. Cechy ilościowe są bardziej zależne od warunków środowiska.

Te najlepsze z najlepszych - drzewa doborowe - nie podlegają wyrębowi. Wybiera się je w drzewostanach nasiennych. Każdemu z nich nadaje się niepowtarzalny w kraju numer, pod którym zapisuje się je w Rejestrze Drzew Doborowych. Znajdująca się przed nami sosna o numerze 3717 jest jedną z 6700 takich drzew w kraju. Wokół niej wyznaczono drzewa porównawcze (oznaczone cyframi od 1 do 4). Co pewien czas przeprowadza się pomiary drzewa doborowego i drzew porównawczych, by ocenić tendencje przyrostowe.

W Nadleśnictwie Okonek mamy obecnie (2000 r.) 22 takie drzewa: 19 sosen i 3 buki. Z drzew doborowych pozyskuje się nasiona do zakładania plantacyjnych upraw nasiennych oraz szczepy do zakładania plantacji nasiennych. Zebrane później z nich nasiona służą do zakładania upraw pochodnych.

Powróćmy na trasę ścieżki. Idziemy teraz prosto, aż do dużego głazu, przy którym skręcamy w prawo, a zaraz potem w lewo. Po kilku zakrętach ścieżka doprowadza nas nad brzeg rzeki Czarnej. Nieco dalej jest przystanek pod nazwą

20

Nadleśnictwo Okonek

GOSPODARKA “ZBĘDNYMI" MATERIAŁAMI

Lecą liście...

“Liście, cóż wam powiedzieć na pocieszenie? Że tam, na dalekim drzewie waszego rodowodu, będzie na wiosnę liść nowy, majowo - zielony, soków pełen najmłodszych, że on was zastąpi? To nie pociecha, liście, to wyrok dla was!"

(Maria Pawlikowska-Jasnorzewska)

Każdego roku na 1 ha lasu bukowego opada z drzew 4 tyś, kg liści_____

W drzewach około 3/4 substancji mineralnych, pobranych z gleby, magazynowane jest w cienkich gałązkach i liściach. Setki kilogramów liści i innej martwej substancji organicznej (uschnięte i złamane gałęzie, przekwitłe kwiaty, resztki owoców itp.) gromadzi się co roku pod drzewami. W ciągu dziesięcioleci las musiałby zniknąć pod “odpadkami" organicznymi, które określa się jako detrytus. Jak wiemy, nic takiego się nie dzieje. Opadłe liście i inna martwa materia organiczna przerabiane są krok po kroku na cenną próchnicę i dalej na związki mineralne, które wracają do obiegu materii w celu powtórnego zużycia. Jest to konieczne dla życia lasu. Poszczególni uczestnicy procesu rozkładu włączają się do pracy w odpowiedniej kolejności jak kamienie młyńskie. Większość z nich żyje w ściółce i w ziemi. Jeśli zbadamy próbkę gleby leśnej, to prze-

W wielogatunkowym drzewostanie liściastym znajduje się przystanek nr 6.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

21

Główne części ekosystemu oraz przepływ materii i energii między nimi.

l ha lasu bukowego corocznie pobiera

ok. 164 kg substancji mineralnych.

33 kg pozostają w drewnie,

a reszta zwracana jest do gleby

wraz z opadem liści.

konamy się, że zawiera ona 10% substancji organicznej, w której 80% to martwe rośliny, 15% - żywe korzenie i 5% - żywe organizmy glebowe. Do tych ostatnich należą: glony i grzyby (40%), bakterie (40%), dżdżownice oraz kro-cionogi, równonogi, skoczogonki i inne owady (20%).

Kamienie młyna ruszają. “Duży kamień młyński" to ma-krofauna. Organizmy wchodzące w jej skład pierwsze rozdrabniają liście i drewno, aby do tkanek mogły wniknąć grzyby i bakterie. Proces rozdrabniania rozpoczyna się już na żywych liściach i żywym lub martwym drewnie. Wielu konsumentów obgryza liście lub wyjada z nich miękisz, np. gąsienice motyli i chrząszcze.

“Kamienie średnie" to liczni konsumenci, żyjący w glebie i ściółce leśnej - pożeracze detrytusu. Należą tu m.in. stonogi, krocionogi, dżdżownice, skoczogonki, skórki, nicienie, niektóre roztocze, larwy owadów, żuki gnoja-rze i wiele innych chrząszczy. Te zwierzęta, rozdrabniając i rozpulchniając detrytus, czynią go znacznie bardziej podatnym na działanie “małych kamieni młyńskich". Są nimi główni destruenci, tj. przede wszystkim bakterie i grzyby. Rozkładają oni materię organiczną dalej, aż do prostych związków mineralnych dostępnych dla roślin (producentów).

Destruenci mają największy udział w gospodarce przyrody, powodują, że te same atomy poszczególnych pierwiastków są w okresie życia lasu wielokrotnie wykorzystywane. Dlaczego ich tak nazywamy? Przecież bakterie i grzyby też “konsumują" - są konsu-

Ste

22

Nadleśnictwo Okonek

mentami i służą innym konsumentom. Np. wiele nicieni to bakteriożercy. Grzyby jadamy my sami i na pewno pamiętamy, jak wygląda grzyb wyjedzony przez nagie ślimaki. Tak, to prawda, ale główną rolą destruentów w ekosystemie jest niejako “niszczenie" substancji organicznej, czyli jej destrukcja.

W ekosystemach leśnych więcej materii organicznej trafia od producentów do konsumentów drogą poprzez de-trytus niż przez zjadanie wprost żywych roślin. W ekosystemach trawiastych, np. na naszych łąkach, dzieje się odwrotnie.

Badacze w Danii naliczyli niedawno w 1 m2 gleby dna lasu 46 tyś. drobnych dżdżownic i ich krewniaków, 12 milionów nicieni i 46 tyś. owadów. 1 gram tej samej gleby zawierał ponad milion bakterii, 100 tyś. komórek różnych drożdży i ponad 50 tyś. skrawków grzybni. Trudno to sobie wyobrazić, ale nie same liczby są ważne. Świadczą one nie tylko o niezwykłym bogactwie różnych form życia, ale i o ogromnej sieci powiązań organizmów tworzących ekosystem leśny.

Z opadaniem liści związane jest przysłowie: Jeszcze nie listopad, a liść z drzewa opadł. Liście opadają corocznie, drzewa nie tak często. W nurcie rzeki Czarnej leży, powalona przez wiatr, po ok. 60-ciu latach życia, olsza. To, co dzieje się z drzewem, gdy umiera, przewraca się i komu jeszcze służy, opisuje tablica zatytułowana

Liść w znacznym stopniu rozłożony przez skoczogonki i mechowce.

Średniej wielkości rozdrabniacie:

1 - krocionóg,

2 - skoczogonek,

3 - widłogonka.

Wśród konsol żagwi siarkowej (l) trudno dostrzec krocionoga w zakamarkach grzyba (2) i drobne żuczki (3) pożywiajgce się jego migższem.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

23

Gdyby tylko równanie

fotosyntezy określało życie, to

drzewo rosłoby

w nieskończoność.

Nic w przyrodzie nie ginie

- zwalony pień drzewa w lesie to skupienie

zasobów dla wielu organizmów cudzożywnych:

zwierzgt, grzybów, pierwotniaków, bakterii...

POWALONE DRZEWO

Nic w przyrodzie nie ginie

Drzewa, jak wszystkie organizmy żywe, osiągają swoje granice wzrostu i starzeją się. U szybko rosnących gatunków może to następować dość prędko. Wierzby białe rzadko bywają starsze niż 80 lat, a już po 30 latach widać u nich oznaki starzenia się. Olsze i topole bywają starsze. Dęby za to po 500 latach są jeszcze w pełni sił. Są one dla nas symbolem trwałości; stawiają czoło każdej burzy i opierają się zmienności czasów. Zresztą nie tylko, bo: Nie raz siekierą, gdy dąb chcesz zwalić. Dąb - król drzew - przez wiele ludów uznawany był za pierwsze drzewo, jakie zostało stworzone na świecie. W starożytnej Grecji uznawano go za wcielenie Zeusa, boga bogów, pana nieba i światłości. Z szumu liści tych “świętych" drzew kapłani odczytywali boskie wyroki. Za wycięcie lub uszkodzenie dębu groziła kara śmierci. Najpotężniejsze dęby w Polsce sięgają w obwodzie 10 m. Do takich olbrzymów należy dąb w Piotrowicach (992 cm), słynny Bar-tek (916 cm), Dęby Rogalińskie: Lech (910 cm), Czech (742 cm) i Ruś (672 cm). Najstarsze dęby osiągają wiek 1300 lat. Delikatniej wyglądające lipy dożywają 1900 lat. Do 4000 lat żyją mamutowce olbrzymie w Ameryce Północnej, a cyprysik tępołuskowy z Tajwanu może mieć około 6000 lat. Rekord -7000 lat - osiąga sosna oścista rosnąca w USA. Ponad 1000 lat miewają świerki i cedry, platany i cisy. Najstarszym drzewem w Polsce jest właśnie cis. Rośnie on w Henrykowie Lubań-skim, ma około 1250 lat, 512 cm obwodu i 13 m wysokości.

24

Nadleśnictwo Okonek

Starzenie się i rozpad zaczynają się na długo przed osiągnięciem tych granic wieku. Drzewa giną też “w wypadkach losowych", powalone np. przez wiatr, jak nasza olsza. Życie drzew daje się łatwo podzielić. Najpierw mamy najdłuższy okres - fazę wzrostu - podczas której drzewo ciągle zwiększa swoją masę. Następnie przyrost masy popada w zastój. Drzewo wkracza w fazę równowagi. Może ona trwać dziesiątki lat. W tym czasie przyrost pokrywa mniej więcej straty wynikające z obłamywania się gałęzi lub próchnienia kawałków pnia. Z wiekiem jednak ten bilans staje się ujemny. Drzewo traci teraz więcej drewna niż może uzupełnić - znajduje się więc w fazie rozpadu.

Dwa równania chemiczne opisują przebieg życia drzew: fotosynteza i oddychanie.

Równanie fotosyntezy należy do najbardziej podziwu godnych procesów stworzonych przez przyrodę:

DWUTLENEK WĘGLA + WODA ś<"łTt° » CUKIER + TLEN

Gdyby tylko ono określało życie, to drzewa rosłyby w nieskończoność. Ale drzewa nie rosną do nieba, muszą także oddychać. Równanie fotosyntezy odwraca się i wygląda następująco:

CUKIER + TLEN

DWUTLENEK WĘGLA + WODA + ENERGIA

Gdy drzewa rosną, fotosynteza przeważa nad oddychaniem. Gdy znajdują się w fazie równowagi, bilans jest zrównoważony. W tym stanie drzewa nie dostarczają już nadmiaru tlenu do atmosfery, a tym samym nie przyczyniają

Pozostawiona na zrębie kępa starych drzew, wzbogaci różnorodność przyszłego - odnowionego lasu.

Życie i śmierć drzewa przenikają się subtelnie -1 powalonego pnia wyrastają “nowe drzewa".

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek

25

Olsza: obumarła, ale potrzebna innym do życia.

Dzięcioł czarny

Dzięcioł duży

się do utrzymania jego zapasu w powietrzu. M.in. dlatego w lesie gospodarczym są wówczas w większości wycinane. W fazie rozpadu oddychanie przeważa nad fotosyntezą, a życie i śmierć drzewa przenikają się tak subtelnie, że trudno jest powiedzieć, gdzie kończy się żyjąca część drzewa, a zaczyna martwa.

Leśnicy pozostawiają na zrębach i w drzewostanach wiele starych i martwych drzew, które wzbogacają różnorodność lasu, a tym samym wzmacniają jego odporność biologiczną. Można powiedzieć, że pod kontrolą leśnika działają dla lasu jak szczepionka. Drzewa takie zasiedlają głównie destruenci, którzy dokonują ich rozkładu i wprowadzają związki mineralne ponownie do obiegu materii. W ten sposób nic w przyrodzie nie ginie, chociaż każde życie ma swój kres. W śmierci jednostki zawarte jest powodzenie całości - gatunku, biocenozy, ekosystemu. Stare i martwe drzewa są miejscem życia m.in. dla około 200 gatunków grzybów, ponad 1300 gatunków owadów i ok. 100 gatunków zwierząt kręgowych. Wiele więc racji jest w przysłowiu: Na pochyłą brzozę, wszystkie kozy skaczą.

Pozostawmy już nasze powalone drzewo tym rozlicznym organizmom, które “na nie skaczą". Ścieżka prowadzi nas teraz brzegiem Czarnej. Z prawej strony mijamy las wielogatunkowy, w którym rosną: grab pospolity, wiąz szypuł-kowy oraz kilka wiekowych dębów bezszypułkowych i buków zwyczajnych. W runie występują tu m.in.: konwalijka dwulistna, dąbrówka rozłogowa, zawilec gajowy, poda-grycznik pospolity, szczawik zajęczy. Po kilku zakrętach dochodzimy do drewnianych stopni, którymi schodzimy w dół, na mostek usadowiony na zakolu rzeki Czarnej. Spójrzmy z niego na dziuplastą, obumarłą olszę. Wszystko ma swoje granice...

Przy odrobinie szczęścia możemy tu i w innych miejscach przy ścieżce zobaczyć dzięcioły, np. zielonego, dużego, średniego i czarnego. Ten ostatni jest największym europejskim dzięciołem oraz głównym budowniczym dziupli. Szczególnie upodobał sobie buki i sosny.

Popatrzmy też w tym miejscu na nurt Czarnej. Jej brzeg, w zakolu z lewej strony, gdyby nie był umocniony, ulegałby niszczeniu i obsuwaniu się, a rzeka wdzierałaby się coraz głębiej w las. Proces ten nazywamy erozją boczną. Z prawej strony, gdzie woda płynie wolniej, brzeg narasta, a rzeka jakby cofa się przed nim. Działalność ta prowadzi do powstawania zakoli, czyli meandrów, dodających rzece uroku.

Ruszamy dalej, stąd krok do przystanku pod nazwą

t ł **•»!•

Dzięcioł zielony

Nadleśnictwo Okonek

ŚRÓDLEŚNA ŁĄKA

Użyteczny nieużytek

Kolorowa łąka raduje oczy - kipi obfitością kształtów i barw. W ciągu roku ukazuje ona przeróżne oblicza: najpierw pokrywa się żółtym kobiercem kwitnących mniszków, potem nabiera delikatnej barwy różowej dzięki kwiatom rzeżuchy łąkowej, znów staje się żółta, gdy zaczynają kwitnąć jaskry, a na koniec jest zielonym dywanem gęsto rosnących traw. Łąki są dziełem człowieka, także ta tutaj widoczna. Dzisiaj już nieuprawiana od wielu lat, jest użytecznym nieużytkiem. Dlaczego? - można dowiedzieć się z tablicy poglądowej.

Łąka jest czymś więcej niż zbiorowiskiem dziko rosnących roślin. To pozorne kłębowisko rozet liściowych, łodyg, kwiatów i ździebełek jest wynikiem, trwających tysiące lat, doświadczeń współżycia roślin i zwierząt. Gdyby stanąć jako krasnoludek wśród roślin na łące, od razu można by zobaczyć uporządkowane piętra. Na powierzchni gleby żaden centymetr kwadratowy nie pozostaje odkryty. Środkowe piętro zajmują rośliny mające duże liście, np. szałwia łąkowa i przywrotnik pospolity. Nad nimi góruje najwyższe piętro z trybulą leśną i kołyszącymi się na wietrze kwiatostanami traw. Środkowe i górne piętro roi się od owadów. Na średniej wysokości żyją głównie owady ssące i żerujące na liściach, np. pie-nik ślinianka i szarańczaki. Wśród kwiatów uwijają się natomiast owady poszukujące pyłku i nektaru: bzygowa-te, trzmiele, pszczoły, chrząszcze i motyle.

Na łące toczy się gra o przetrwanie. W walce o dostęp do wody i składników pokarmowych rośliny, poprzez korzenie, wydzielają substancje, które hamują rozwój konkurentów. Nie zawsze jest to skuteczne. Np. świetlik łąkowy, który jest półpasożytem przyczepia się do korzeni innych roślin i odbiera im wodę i składniki mineralne. Larwy pienika wysysają sok z roślin, lecz same muszą bronić się przed mrówkami. W tym celu tworzą wokół siebie pienistą otoczkę, która dzięki zawartości białka jest również odporna na deszcz.

Na naszej łące rosną m.in.: wyka ptasia, wiązówka błotna, dziewanna firletkowata, goździk kropkowany, jaskier ostry, bodziszek błotny i łąkowy, niezapominajka błotna, przytulia właściwa, knieć błotna i skrzyp bagienny.

Różnorodność przyrodnicza na łące powoduje, że zamieszkują ją lub zjawiają się na niej liczne zwierzęta, np. beznoga jaszczurka - padalec zwyczajny, żaba trawna, łasica, gronostaj, jeż, kret, królik, zając, sarna, jeleń, bocian, żuraw, czajka, krętogłów, skowronek i inne gatunki.

Widoczna łąka styka się ze wszystkich stron z lasem. Jego brzegi są strefami największego bogactwa gatunkowego

Bodziszek łgkowy: roślina wieloletnia, kwitnie VI-X. W nocy i w dni deszczowe jego kwiaty zwisajg.

Paź królowej: występuje głównie na kwiecistych nieużytkach i jałowych łgkach. Objęty jest ochrong prawng.

Pienista otoczka larw pienika chroni je przed wyschnięciem i służy maskowaniu.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

Myszołów: poluje no terenach otwartych,

a gnieździ się na drzewach rosnących na skrajach

lasów. Od kiedy został objęły całoroczną

ochrong, prawie nie boi się człowieka.

Borsuk: może mieć w swojej norze

sublokatora - lisa, rzadziej kunę,

a wyjgtkowo nawet wydrę.

w naszym krajobrazie. Zamieszkują go zwierzęta kryjące się w lesie, lecz poszukujące pokarmu na przylegającym polu lub łące. Są to m.in. myszołów, pustułka, sójki. Brzegiem lasu często przemykają lisy i tam najczęściej zakładają nory borsuki.

Dlaczego skraje lasu są tak uprzywilejowane? Dają one osłonę. Ze skraju lasu, w miarę potrzeby, można szybko przenieść się na nasłonecznione miejsca i odwrotnie, przy zbytnim upale schronić się w chłód lasu. Następnym powodem jest duża podaż rozmaitych roślin i kwiatów, wynikająca ze zmienności warunków mikroklimatycznych. Dbanie o różnorodność brzegów lasu i utrzymanie ich w dobrym stanie jest ważnym zadaniem leśników.

Pamiętajmy, że rzucając zapałkę, aby wypalić łąkę, nieużytek, miedzę, wyrządzamy nieodwracalne szkody:

- ogień może przenieść się na pobliskie lasy i zabudowania;

- spaleniu ulegają wszelkie organizmy żywe, w tym mikroorganizmy, bez których gleba traci swoje właściwości produkcyjne.

Łąka czaruje nas swoim zapachem, pozostańmy więc tu jeszcze chwilę. Z tablicy obok dowiemy się, czym jest dla lasu

tgka stykajgca się ze wszystkich stron i lasem.

28

Nadleśnictwo Okonek

OGIEŃ

Przekleństwo dla lasu

Pożary lasu to zmora wiosny i wczesnego lata. Ludzie, zachęceni ładną pogodą, w poszukiwaniu ciszy i spokoju zaczynają częściej niż zwykle zaglądać do najbliższych zagajników. Las wiosną, jeszcze bez zielonego runa, a latem niczym pieprz przesuszony upałami, jest szczególnie podatny na pożary. Człowiek, niestety, umyślnie lub nieumyślnie, jest ich głównym sprawcą. W Polsce rocznie wybucha od 3 do 5 tysięcy pożarów, niszczących łącznie od 1400 do 2000 ha lasu. W naszym nadleśnictwie średniorocznie wybuchają 4, a spaleniu ulega 1 ha lasu.

To, że rzadko rozrastają się one do pożarów wielkopowierzch-niowych, zawdzięczamy systemowi prewencji i wczesnego wykrywania. Lasy Państwowe dysponują samolotami patro-lowo-gaśniczymi, systemem dostrzegalni wyposażonych w kamery, patrolami naziemnymi i zdyscyplinowaną kadrą, która z reguły jako pierwsza przystępuje do gaszenia pożarów, bo nie czas żałować róż, gdy płoną lasy. Leśnicy w wielu punktach prognostycznych dokonują oceny możliwości powstania pożarów leśnych w zależności od wilgotności ściółki i powietrza. Przy drogach, liniach kolejowych, parkingach tworzą pasy przeciwpożarowe, zabezpieczające las przed rozprzestrzenianiem się ognia. Każde leśnictwo posiada bazę sprzętu przeciwpożarowego oraz sieć oznakowanych dróg prowadzących do punktów czerpania wody.

Choć w ograniczonym zakresie, pożarom przeciwdziałać można również metodami biologicznymi. Wolniejsze rozchodzenie się ognia ma miejsce w drzewostanach mieszanych i tam gdzie drzewostany iglaste rozdzielone są pasami izolacyjnymi z gatunków liściastych. Leśnicy pamiętają o tym podczas wykonywania prac z zakresu ochrony i pielęgnowania lasu.

Pożar to groźny wróg lasu, zarówno z punktu widzenia gospodarki człowieka, jak i w odniesieniu do trwałości ekosystemu leśnego. Maksymalna temperatura panująca w różnych punktach pożaru wynosi około 300°C, jest więc 6-krotnie wyższa od tej, którą są w stanie przeżyć żywe organizmy. Wszystkie rośliny giną, a ze zwierząt te, które nie zdążą uciec. Dlaczego dla roślin i zwierząt zamieszkujących Europę Środkową pożary stanowią katastrofę? Głównie dlatego, że w naturalnych lasach występujących kiedyś na tych terenach zdarzały się one sporadycznie i raczej na małą skalę. Flora i fauna nie mogły więc wytworzyć instrumentu adaptacji do tak rzadkiego i nieprzewidywalnego zjawiska. Poza tym palność naszych lasów znacznie wzrosła w porównaniu z lasami naturalnymi.

W leśnych ekosystemach australijskich, amerykańskich można spotkać rośliny i zwierzęta, które przystosowały się znosić okresowe pożary, a czasami odnosić z nich pewne korzy-

Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy.___

Widok z samolotu patrolowego na siedzibę Nadleśnictwa Okonek i okoliczne lasy

Wóz bojowy OSP Okonek. Strażacy ofiarnie chronią nasze lasy.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

29

W Okonku, na Górze Tecława, wybudowano

1912 r. murowang wieżę widokowg. Dzisiaj

służy nam do wykrywania pożarów.

l Nadleśnictwo Oko

ZAUWAŻYŁEŚ POŻAR

ALARMUJ !

998 TT 112|

Nadleśnictwo Okonek tel. [phone] lub 266 91 02

ści. Takie rośliny to tzw. pirofity. Niektóre z nich rozwijają podziemne bulwy i kłącza, które są w stanie przetrwać pożar. Inne zaś, wytwarzają odporne na ogień nasiona albo nasiona o dużej zdolności przelegiwania (nawet 500 lat). Potrzebują one jednak wysokiej temperatury do aktywacji procesu rozwoju. Eukalipusy mają pnie pokryte niezwykle łatwopalną korą. Podczas pożaru ogień przenosi się więc po pniach bardzo szybko, nie uszkadzając miazgi i nie zabijając drzewa. Jest to przykład na to, że czas to także czynnik środowiska decydujący o przeżyciu organizmu. Współzależność między wpływem dowolnego czynnika, a czasem jego działania na organizm jest bardzo silna. Dla przeżycia organizmów ważne jest więc, jak długo trwa ogień, susza, huragan, brak pokarmu, sezon wegetacyjny itp..

Pamiętajmy, że nasze lasy rosnq wolno, ^nswor a płoną każdego roku...

Prosimy więc o wyrozumiałość, kiedy wprowadzamy okresowy zakaz wstępu do lasu. Robimy to, gdy zagrożenie pożarowe jest bardzo duże. Zakaz ten jest uciążliwy również dla leśników, którzy w tym czasie nieustannie patrolują lasy.

Opuszczamy przystanek 7 i wędrujemy dalej łąką, by za moment zgłębić się znowu w las. Krótko spacerujemy teraz między szpalerem lip, skręcamy w prawo i po śródleśnym bruku podchodzimy do przystanku pod nazwą

Leśnictwo Ciosaniec

- w pożarze ginie

tyakowina sosnowa.

30

Nadleśnictwo Okonek

REMIZA

Ptasia oaza

Sosna do sosny:

Męczy nas dzisiaj owadów wiele, a ptactwo rzadko w korony siada. Mniszka i poproch nawet w niedzielę, igły zielone nam objada. Na pniu cetyniec ciągle krąży i tak jak górnik chodnik drąży, lecz pan leśniczy nas uratuje, słyszałam przecież - remizę szykuje. Tu wszelkie ptactwo teraz przybędzie, a nam owadów zaraz ubędzie.

Kwiczoł - możemy go zobaczyć na obrzeżach lasu.

Nie chodzi o remizę strażacką, ale o ptasią - obie zresztą chronią las. Dzisiaj leśnicy przywracają lasom równowagę biologiczną. Szeroko stosują walkę biologiczną ze szkodnikami, polegającą na rozmnażaniu ich naturalnych wrogów. Tworzą jak najlepsze warunki bytowania tym, którzy szkodnika (kto to taki - patrz przystanek nr 9) trzymają w ryzach, nie pozwalając mu się nadmiernie panoszyć. W tym przedsięwzięciu, obok owadów pasożytniczych i drapieżnych, ważną rolę odgrywają ptaki. Tępią one ogromne ilości szkodliwych owadów. Liczebność ptaków możemy zwiększyć prostymi środkami. Czasami wystarczy pozostawienie dziuplastego drzewa i zawieszenie skrzynek lęgowych, a zimą dokarmianie. W monokulturach borów trzeba zrobić więcej, np. wprowadzić podszyty i założyć remizę, która jest zbiorowiskiem różnych, atrakcyjnych dla ptaków drzew i krzewów, obfitujących w nasiona i owoce.

Remiza na przystanku została ogrodzona, by chronić młode drzewka i krzewy przed zgryzaniem ich przez zwierzynę. Pośród drzew i krzewów w niej rosnących na uwagę zasługuje jarząb pospolity, który po łacinie nazywa się Sor-bus aucuparia. Słowo aucuparia ma swą etymologię w aves cupare, czyli “pożądaniu ptaków". Owocami jarzębiny odżywia się bowiem około 90 ich gatunków, a gile, sójki, drozdy, sikory, kwiczoły, jemiołuszki uważają je za swój przysmak.

W remizach trzeba niekiedy zakładać pojniki, a w porze lęgowej zapewnić ptakom spokój, ponieważ w przeciwnym razie porzucają jaja, a nawet pisklęta. Po zagwarantowaniu tych warunków remiza to prawdziwa ptasia oaza. Na każde 20 m2 przypada jedno gniazdo ptaków owadożer-nych, z których większość wykorzystuje tę cechę latem, a zimą zadowala się nasionami i owocami.

O tym, jak pożyteczne dla lasów są gnieżdżące się w nich ptaki, świadczą poniższe liczby. Niektóre sikorki zjadają tyle szkodników drzew, ile same ważą, np. sikorka bogatka waży 17 g i zjada codziennie 17 g owadów. Mysikrólik waży 5 g, a potrzebuje dziennie 7,5 g pożywienia. Jeśli uświadomimy

Budka lęgowa

Już rozgrodzona remiza w leśnictwie Łomczewo.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

31

Sikorki bogatki - spośród rodzimych sikor sq największe i najbardziej znane.

Mysikrólik - polujgc na drobne owady wykonuje istne akrobacje.

Orzechówka - woli zamieszkiwać w terenach

górskich, na Pojezierzu Mazurskim i Podlasiu.

Jej łacińska nazwa Nucifraga oznacza

“kruszgca orzechy".

Sójka - “pomocnik" leśników. Jest bardzo liczna w lasach Nadleśnictwa Okonek.

sobie, że 400 gąsienic znanego szkodnika poprocha cety-niaka waży 12 g, oraz to, że jedna para sikor wysiaduje od 6 do 10 jaj raz lub dwa razy w roku, to łatwo zrozumiemy, dlaczego leśnicy nazywają ptaki strażnikami lasu.

Na 1 km2 lasu mieszanego możemy spotkać od 80 do 100 gatunków ptaków lęgowych. Współżyją one ze sobą dość zgodnie, wg zasady, że kruk krukowi oka nie wykolę. Nie wynika to, oczywiście, z jakiejś umowy miedzy nimi. Różnią się bowiem między sobą, albo rodzajem pożywienia, albo techniką jego poszukiwania, albo miejscem zdobywania pokarmu. Np. dzięcioł duży wydłubuje dziobem larwy kózek z drewna. Kowalik używa swego dzioba jak pesety i wybiera nim owady ze szpar w korze. Zniczek, ważący zaledwie ok. 5 gramów, może łowić owady żyjące na najcieńszych gałązkach. Dla znacznie cięższej bogatki te strefy są niedostępne i dlatego zbiera ona owady z grubych gałązek. Dla muchołówki drzewa są tylko punktem obserwacyjnym i miejscem wypoczynku. Łowi ona owady latając w powietrzu. Lelek kozodój wlatuje do rojów komarów i używa swego szeroko rozwierającego się dzioba jak siatki na motyle.

Ptaki nie tylko przyczyniają się do zwalczania szkodników lasu, ale też, gubiąc nasiona, którymi się odżywiają, do poszerzania jego granic i urozmaicania. Zauważyliście Państwo, że nasze bory sosnowe podszyte są bukiem i dębem - to praca leśników oraz częściowo sójek, zięb i sikor. Wśród tych ptaków szczególnie pracowita jest sójka, która jesienią zakopuje w ziemi żołędzie i bukiew jako zapasy zimowe. W jej wolu niekiedy tkwi 10 albo i więcej żołędzi. Z tą zdobyczą przelatuje na miejsca, gdzie śnieg po zimie nie utrzymuje się długo. Paroma uderzeniami dzioba wybija w ziemi dziury do sadzenia i wtyka w nie po jednym żołędziu. Jest rzeczą zdumiewającą, że później, po miesiącach, wiele z nich odnajduje, ale pozostaje dosyć takich, których już nie odkrywa lub nie potrzebuje. Kiełkują one na wiosnę. W ten sposób dęby wyrastają na takich miejscach, gdzie bez zawleczenia żołędzi przez sójki nigdy by się nie pojawiły.

Skoro mowa o ptakach, to dopowiemy jeszcze, że przy dużym szczęściu, między sierpniem a listopadem, możemy zauważyć rzadkiego w naszych lasach ptaka - orzechówkę. Natomiast z ciekawszych ptaków drapieżnych, które.są pod ochroną, w Dolinie Pięciu Rzek spotkamy: myszołowa, błotniaka zbożowego i stawowego, kanię rdzawą i puszczyka. Ponieważ orla można z lotu poznać, wiemy, że pojawia się nad naszymi lasami również orzeł bielik.

Proponujemy usiąść na ławce i posłuchać śpiewu ptaków, są one przecież “uśmiechem i poezją lasu". .

Chwila romantycznej zadumy i ruszamy w dalszą drogę. Po ok. 100 m drogowskazowy zajączek kieruje nas w lewo. Po prawej mijamy młodnik sosnowy, z lewej - ubogą drą-gowinę sosnową z wprowadzonym podszyłem bukowym. Już za chwilę dochodzimy do przystanku pod nazwą

32

Nadleśnictwo Okonek

OCHRONA LASU

1

Leśnik lekarzem lasu

Wszystkie istoty żywe przechodzą te same fazy rozwoju: narodziny, wzrost, dojrzewanie, starzenie się i śmierć. Tak jest naturalna kolej rzeczy. Zamieranie pojedynczych organizmów lasu nie budzi więc niepokoju, jest zjawiskiem dającym się wyjaśnić i zaakceptować. Ochrona lasu zrodziła się, kiedy został on sztucznie przekształcony przez człowieka, a zamieranie drzew przekroczyło poziom naturalnej śmiertelności. Prawie wszystkie obecne lasy powstały w wyniku działalności człowieka, który dostosowywał je do swoich potrzeb cywilizacyjnych. Nie są to już naturalnie zrównoważone ekosystemy, lecz zbiorowiska o zubożałej strukturze i składzie gatunkowym. Chociaż każde drzewo ma swego robaka, w lesie naturalnym drzewa nie reagują szczególnie dotkliwie na żerowanie owadów i choroby. W lesie gospodarczym, osłabionym dzisiaj dodatkowo największym wrogiem lasu, zanieczyszczeniami, niestety tak. W latach 70-tych powszechną uwagę zwróciło zjawisko do tamtej pory niespotykane - masowe lub wiel-kopowierzchniowe zamieranie drzew. Europejskie gazety odmieniały terminy “Waltsterben", “Forest Decline" czy “De-perissement des Foret". W Polsce mówiono o “zamieraniu lasu" lub chorobie “przemysłowej", wskazując na zagrożenie o rozmiarach cywilizacyjnych. Od tej pory obumierające drzewa stały się znamieniem naszych czasów, oznaką zanieczyszczenia powietrza i degradacji środowiska. Dlatego lasom trudno dzisiaj żyć bez lekarza - leśnika, chroniącego je przed szkodliwymi organizmami i czynnikami środowiska.

Jak długo “kłoś" występuje w umiarkowanej liczebności i nie mnoży się. nadmiernie, nie jest szkodliwy.____

Skutki zanieczyszczenia powietrza w lasach Gór Izerskich. Na południowio-zachodnig Polskę spada ok. 30% dwutlenku siarki emitowanego w całej Europie.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

33

Naturalne odnowienie buka w leśnictwie Borów

- 5-letni zdrowy samosiew jesienią. Zapewne

na jego korzeniach występują obfite mikoryzy

(patrz przystanek nr 13).

Co to właściwie znaczy “szkodliwy" i “pożyteczny"? Szkodliwy jest każdy organizm (owad, zwierzę, roślina), który rozmnoży się tak, że narusza równowagę biologiczną, że pozostałe organizmy biocenozy nie mogą sobie same z nim “dać rady", ani “przywołać do porządku". Jak długo “ktoś" występuje w umiarkowanej liczebności i nie mnoży się nadmiernie, nie jest szkodliwy, l odwrotnie: “pożytecznym" nazwiemy każdego, kto nie pozwala się nadmiernie rozmnożyć innym, kto innych “trzyma w ryzach". Chyba, że sam zacznie się nadmiernie rozmnażać...

Po tym wyjaśnieniu nie powinniśmy mieć trudności z odpowiedzią na pytanie: czy w zdrowym lesie mogą być chore drzewa? Trudniej odpowiedzieć na inne:

1. Jak dużo chorych drzew może być w lesie, żeby był on zdrowy? - dla każdego bowiem “poziom naturalnej śmiertelności" drzew - niezbędny do jego ewolucji, trwania, doskonalenia się, adaptacji i przeżycia - jest inny.

2. Jak głęboko i w jaki sposób ingerować w las, by go chronić?

3. Jak daleki może być kompromis między potrzebami człowieka i ekosystemu leśnego?

Odpowiedzi na te pytania są trudne. Leśnik ciągle je doskonali w oparciu o najnowsze osiągnięcia nauk przyrodniczych. Ci, którzy twierdzą, że współczesne lasy ochronią się same, bądź - o zgrozo - mówią, że leśnicy im szkodzą, zapominają często, że korzystając z papieru, plastików, farb, samochodów wpływają na las. Leśnicy muszą te wpływy łagodzić i pamiętać o swojej misji - odbudowie naturalnych ekosystemów leśnych. Oczywiście nie jest to

34

Nadleśnictwo Okonek

w pełni możliwe, tak jak niemożliwe jest wstrzymanie lub cofnięcie czasu; można natomiast tworzyć zrównoważone ekosystemy leśne spełniające podobne funkcje.

Mając więc na uwadze wymienione uwarunkowania, leśnicy chronią las przed negatywnym wpływem czynników abiotycznych (pożary, nadmiar śniegu i wody, wiatry), biotycznych (wirusy, grzyby, owady i inne zwierzęta) i antropogenicznych (zanieczyszczenia środowiska). Czynią to poprzez:

Ą> uodparnianie drzewostanów na szkody i choroby, odbudowę zrównoważonych ekosystemów leśnych (profilaktyka);

Ą? wykrywanie przyczyn szkód i schorzeń lasu (etiologia);

^ przewidywanie wystąpienia szkód i rozwoju chorób (prognoza);

-^ leczenie lasu (terapia);

<9 radykalne zwalczanie przyczyn choroby lasu (ratownictwo)

Najważniejszą jest profilaktyka. Prowadzi się ją m.in. przez: ochronę mrowisk, urozmaicanie składu gatunkowego upraw, zakładanie remiz, wprowadzanie podszytów, przebudowę drzewostanów jednogatunkowych na wielogatunkowe, preferowanie naturalnego odnowienia lasu.

Trwająca obecnie era kenozoiczna bywa często nazywana erą ssaków. Wynika to jednak z bardzo nieobiek-tywnego spojrzenia na życie. Bardziej sprawiedliwe byłoby nazwanie jej erą stawonogów, które obecnie dominują, stanowiąc, podobnie jak w ciągu większości histo-

Wprowadzony na słabym siedlisku, dla urozmaicenia uprawy, dqb czerwony i modrzew europejski należy chronić przed zwierzyng.

Jesień - przebudowa drzewostanu sosnowego w leśnictwie Borów. Również dgb bezszypułko-wy rosngcy na tzw. gniździe musi być ogrodzony, by nie niszczyły go jelenie i sarny.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

35

Pułapki feromonowe na naszej ścieżce

Owady szkodliwe:

1 - żerowisko kornika drukarza,

2 - szeliniak Sosnowiec,

3 - strzygonia chojnówka,

4 - ggsiennica i motyl brudnicy mniszki (fot.MULTICO-Las)

rii Ziemi, około 40% żyjących na niej gatunków. Wśród stawonogów i innych zwierząt najliczniejszą grupę stanowią owady.

2. mnóstwa owadów leśnych tylko nieznaczna część jest szkodnikami drzew. Są wśród nich także takie, które zasługują na ochronę, bo tępią szkodliwe owady. Te, choć nieliczne, stanowią jednak, w czasie ich masowego pojawu (gradacji), śmiertelne zagrożenie dla życia lasu. Muszą więc być pod ciągłą kontrolą leśnika.

Na przystanku prezentujemy urządzenia służące do przewidywania zagrożeń drzewostanów ze strony takich owadów. Są tu więc różne rodzaje pułapek feromonowych, do których wkładane są torebeczki z feromonem zwabiającym np. kornika drukarza, drwalnika paskowanego, motyle brudnicy mniszki i szeliniaka sosnowca - groźnego szkodnika upraw. Wyłożono również tradycyjną pułapkę na ce-tyńca w postaci okrzesanej kłody, którą po zasiedleniu korujemy. To zasiedlenie można rozpoznać po trocinkach na korze. Nie brakuje opaski lepowej zakładanej na drzewa w celu kontroli liczebności np. barczatki sosnówki, której gąsienice wiosną wychodzą ze ściółki i po pniach wspinają się do koron. Przystanek znajduje się przy tzw. stałej partii kontrolnej, czyli fragmencie lasu, gdzie corocznie jesienią prowadzone są poszukiwania, w ściółce i glebie, poczwarek i larw owadów, żerujących na igłach sosny. Pod drzewem próbnym, w zasięgu rzutu korony, przeszukuje się dokładnie ściółkę i glebę do głębokości 15 cm. Można tam znaleźć m.in. gąsienice barczatki sosnówki, poczwar-ki strzygonii choinówki, poprocha cetyniaka i zawisaka bo-rowca. Są to tylko niektóre ze sposobów naszych działań “wywiadowczych", wszystkich nie sposób przedstawić.

Spacerujemy dalej. Po około 200 m dojdziemy do przystanku pod nazwą

Pożyteczne owady drapieżne

pomagajg leśnikowi w walce biologicznej

l - tecznik liszkarz, 2 - biegacz zielonozłoty,

3 - przekrasek mróweczka, (fot. MULTICO - Las)

36

Nadleśnictwo Okonek

CHRUST

Żywy stos

Chrust jest tu tylko pretekstem, by powiedzieć coś o wartości różnorodności gatunków w przyrodzie. Jest jednocześnie przykładem prostej metody utrzymującej wielość gatunków w lesie.

Uderza fakt, że we współczesnym świecie, ogarniętym potrzebą mierzenia wszystkiego, nie mamy pewności co do danych w sprawie przyrody, która bezpośrednio nas dotyczy i od której ostatecznie zależymy. Dysponujemy wiarygodnymi szacunkami liczby gwiazd w naszej galaktyce: 100 miliardów; wiemy, ile par nukleotydów tworzy ludzki genom: 3 miliardy. Możemy też obliczyć, z dokładnością do kilku godzin, kiedy kometa zderzy się z Jowiszem, tak jak zdarzyło się to 16.07.1994 r. A mimo to nie potrafimy podać wiarygodnej liczby żyjących obecnie gatunków. Nie wynika to z niemożności ich policzenia, lecz z tego, że rządy państw przeznaczają mało środków na badania przyrodnicze. Obecnie opisano na świecie ok. 1,4 miliona gatunków, a szacuje się, że żyje ich około 50 milionów, co może być oceną jeszcze zaniżoną. Większość z nich bytuje w tropikach i jest trudno dostrzegalna. Dlatego m.in. niszczenie lasów tropikalnych jest szczególnie niepokojące. Świat dużych kręgowców i roślin, które co dzień widujemy, okazuje się jedynie drobnym ułamkiem ogólnej różnorodności biologicznej

W naszych lasach żyje, prawdopodobnie, ponad 32 tyś. gatunków mikroorganizmów, grzybów, roślin i zwierząt. Żaden, nawet najbardziej wykształcony leśnik, nie mógłby oznaczyć i nazwać wszystkich bytujących w jego leśnictwie. Tajemnica różnorodności życia w lesie tkwi w bogactwie “etatów", czyli tzw. nisz ekologicznych, stwarzających orga-

... nie potrafimy wiarygodnej liczby żyjących gatunków.

Mysz leśna

Na trasie ścieżki - przystanek “chrust".

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek

37

t

a

Jeż europejski. Cywilizacja mu

nie służy, często ginie na

drogach. Możesz mu pomóc

zostawiajgc w swoim ogrodzie

kopiec zgrabionych liści.

Ryjówka aksamitna

nizmom wiele “miejsc pracy". Istnienie zwierząt o różnych “zawodach" powoduje powstawanie zależności pokarmowych. Gąsienica poprocha cetyniaka ogryza igły. Podczas schodzenia do gleby w celu przepoczwarczenia jest zjadana przez innego owada - biegacza. On z kolei pada ofiarą drozda śpiewaka, którego zjada jastrząb. Ten wymyślony scenariusz przedstawia łańcuch pokarmowy, który może, choć nie musi, przebiegać w lesie. Odzwierciedla on tylko z grubsza zachodzące w nim procesy, które w rzeczywistości są jeszcze bardziej złożone. Na przykład, zjadający uwzględnia, czy ofiara jest duża i tłusta. Zysk energetyczny jest przecież tym większy, im większa jest ofiara. Wyobraźmy sobie, że lis chwyta zająca ważącego 2000 g albo 20-gramową mysz. Pożytek z zająca jest 100 razy większy. Jeżeli nawet przyjąć, że koszty schwytania zająca były 20-krotnie wyższe, to i tak polowanie na niego okazuje się 5 razy bardziej opłacalne od polowania na myszy. Drapieżnicy na ogół postępują zgodnie z tą zasadą.

Z opisu przystanku 3. wiemy, że ekosystemy leśne funkcjonują jako zintegrowane całości, a nie jak zbiory gatunków występujących wprawdzie razem, ale izolowanych od siebie. Dobry stan lasu zależy głównie od jego różnorodności gatunkowej. )m jest ona większa, im więcej jest “warsztatów pracy", tym zdrowszy jest las, tym sprawniej funkcjonuje, tym większa jest jego stabilność i produktywność. Sens tych ustaleń stanie się oczywisty, kiedy tylko się z nim zapoznamy. Osobniki jednego gatunku, eksploatując te same zasoby, mogą doprowadzić do ich utraty, a tym samym do zachwiania funkcjonowania ekosystemu, a nawet jego zagłady. Osobniki różnych gatunków, wykorzystując różne fragmenty ekosystemu, ograniczają się wzajemnie. Im bardziej dostępna przestrzeń jest wykorzystywana, tym więcej może w niej żyć gatunków, co z kolei zwiększa produktywność lasu. Ekosystemy bogatsze w gatunki w sytuacjach ekstremalnych (np. podczas suszy), tracą ich mniej i szybciej wracają do normy - są stabilniejsze. Mechanizm ten jest jednym z niedocenionych darów natury.

Od 150 tyś. lat nasi przodkowie prowadzili życie łowców i zbieraczy. Posiadamy wiec instynkt zwany biofilią. Termin ten oznacza wrodzone przywiązanie człowieka do innych istot. Reasumując trzeba stwierdzić, że wartość różnorodności biologicznej przejawia się w trzech płaszczyznach: ekonomicznej, funkcji ekosystemów i potrzeb estetycznych. Jeśli zwierzęta i rośliny są źródłem naszych surowców, pokarmów i leków to utrata gatunków zmniejsza ten potencjał. Jeśli sieć zależności między roślinami i zwierzętami ma znaczenie dla utrzymania składu chemicznego atmosfery, to utrata gatunków zmniejszy jej wydajność. A jeśli bogata różnorodność gatunkowa w istotny sposób wpływa na naszą psychikę to utrata gatunków dotyka nas samych. Docenianie różnorodności gatunkowej jest za-

38

Nadleśnictwo Okonek

tem naszym obowiązkiem i leży w naszym własnym interesie. Tymczasem człowiek, zanieczyszczając środowisko, zajmując każdego dnia nie naruszone jeszcze ekosystemy, powoduje wymieranie wielu tysięcy gatunków rocznie. W latach 80-tych 90 gatunków roślin wyginęło w mgnieniu oka, gdy wyżynne lasy, pasma wzgórz u podnóża Andów w Ekwadorze, zostały zamienione na pola uprawne. Nazwa tego pasma (Centinela) stała się synonimem wymierania gatunków na skutek działalności człowieka.

Pięknie o różnorodności życia w lesie pisała M.Konopnicka: Dęby a jodły, jako te wieże, Pod niebo się dźwigają, Że i królowie w złotych pałacach, Piękniejszych wież nie mają.

A sosny śmigłe szumią a szumią,

A brzozy liściem trzęsą,

A dzień się przez nie, jak sitem sieje,

l patrzy złotą rzęsą. Czasem gdzieś gołąb dziki zagrucha, Czasem wiewiórka świśnie, A jarzębiny w kolorach stoją, l pachną leśne wiśnie.

A jakie to tam gniazda są ptasie,

Furkania a szczebioty...

A gąszcz ci taki, że słońce ledwo

Przeciście smużek złoty. A co tam żuczków, a muszek brzęku, A co tam jagód krasnych, A co mchów tkanych jak aksamity, A co dzwoneczków jasnych!

Z opisu poprzednich przystanków wiemy już, jak możemy zwiększyć różnorodność fauny, w jakich miejscach żyją niektórzy jej przedstawiciele. Na tym przystanku prezentujemy te, które mogą żyć, szukać schronienia w zwykłym stosie chrustu. Najczęściej zasiedlają go: ślinik szary, po-mrów czarniawy, zaskroniec zwyczajny, jeż europejski, żmija zygzakowata, ryjówka aksamitna, mysz leśna, tchórz, kuna leśna, makolągwa, strzyżyk, pokrzywnica. Oczywiście do pewnego czasu, ponieważ chrust jak każda martwa materia organiczna zostanie rozłożony przez destru-entów, a zawarte w nim substancje pokarmowe powrócą do obiegu materii (patrz przystanek 6).

Gdy dorzuciłeś swoją gałąź lub ułożyłeś nowy stos chrustu, o co prosimy, ruszamy dalej. Po drodze zwróćmy uwagę na spałowane (odzierane z kory - tu przez jelenie) drzewka w młodniku sosnowym. W obniżeniu terenu podziwiajmy, wzbogacające biocenozę leśną, zarastające bagienko śródleśne. Rośnie tam m.in. mech torfowiec. Stąd już niedaleko do przystanku pod nazwą

“...królowie w złotych pałacach, piękniejszych wież nie majq..." Po kolei: óab, świerk i klon

Żmija zygzakowała

Kuna leśna

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

39

ŁOWIECTWO

Zwierzyny w lesie nie może być ani za mało, ani za dużo

1. Samce saren (kozły) wiosng, a jelenie

(byki) pod koniec lata zdzierają scypuł

i nowego poroża, trqc nim o pnie młodych

drzew (często zrywajg przy tym korę).

2. Spałowanie to zdzieranie kory,

robig to głównie jelenie.

Łowiectwo to również zwyczaje i tradycje. Nie tylko gwarę łowiecką, ale i “mowę rogu" musi rozumieć myśliwy.

Aby las był zdrowy, a zwierz syty

żywo

yroj^w;

Porzekadło mówi: Chowa Pan Bóg zwierza, choć nie zna pacierza, a inne, humorystyczne: Las bez zwierza, miasto bez złodzieja - nie obejdzie się. Zadaniem łowiectwa jest czuwanie nad warunkami bytowania zwierzyny, prowadzenie jej selekcji w perspektywie rozwojowej, a także jej ochrona i kontrolowanie polowań. W ten sposób łowiectwo chroni zasoby naturalne całego społeczeństwa. Zwierzyny w lesie nie może być ani za mało, ani za dużo. Powinno jej być tyle, by las był zdrowy, a zwierz syty. Aby temu zadaniu sprostać należy, choć w przybliżeniu, wiedzieć, ile i jakiej zwierzyny znajduje się w łowisku. Trzeba wiec przeprowadzić jej spis. Zadanie jest trudne; zwierzyna go nie ułatwia, jest przecież ruchliwa i płochliwa. Liczy się ją metodą tropienia i całorocznej obserwacji. Drugim zadaniem potrzebnym do trafnego planowania jest rozpoznanie tzw. pojemności łowiska. Zadanie też niełatwe, bo ilość żeru w łowisku jest różna i zależna od warunków środowiska, pory roku, pogody itp. Przyjmuje się, że 1000 ha lasu rosnącego na dobrym siedlisku może bez większego uszczerbku wyżywić 20 jeleni, 2 razy więcej danieli lub 5 razy więcej saren.

Nadmiar zwierzyny jest szkodliwy zarówno dla lasu, jak i dla okolicznych pól. Dla młodych drzewek zgryzanie pędów i odzieranie kory przez sarny, daniele, jelenie jest przeważnie śmiertelne. Przy tej czynności nie ciążą jeleniowi rogi. Niszczenie drzew przez zwierzynę utrudnia, a niekiedy nawet uniemożliwia, odnowienie lasu, zwłaszcza gatunkami liściastymi. Trawy w ciągu milionów lat przystosowały się do spasania przez wielkie zwierzęta, natomiast młode drzewka - nie. Lasy naturalne lub bliskie stanu naturalnego znoszą tylko bardzo nieznaczne zagęszczenie zwierzyny, lasy gospodarcze - jeszcze mniejsze.

Szkodliwy dla lasów jest także niedobór zwierzyny, np. dzików. Są one sprzymierzeńcami leśników, bo chętnie buchtują w glebie, wybierając poczwarki i larwy szkodliwych owadów leśnych. Dzięki tej działalności las otrzymuje też świeżą glebę, na której nasiona mogą kiełkować. Sprzyja to naturalnemu odnowieniu lasu. Po rozważeniu tych wszystkich aspektów możemy ustalić, czy zwierzyny jest za dużo, za mało, czy w sam raz. Dla każdego gatunku zwierza zestawiamy więc corocznie równanie:

W ten sposób otrzymujemy jedną z wyżej wymienionych trzech możliwości. Gdy wynik równania wychodzi nam dodatni, dokonujemy, poza tzw. okresami ochronnymi, odstrzału zwierzyny. Jest to głównie odstrzał selekcyjny.

40

Nadleśnictwo Okonek

Wykonując go, usuwa się z łowiska zwierzęta chore, źle rozwinięte i słabe. Słuchając opowieści myśliwego, pamiętajmy, że każdy strzelec - chwaligóra. Można mu powiedzieć: Porzuć zwierzynę, pokochaj dziewczynę.

W celu zmniejszenia szkód w lesie, leśnicy wzbogacają naturalną bazę żerową zwierzyny. Udostępniamy więc wodopoje, zakładamy poletka łowieckie, stawiamy paśniki i lizawki. Powinny być one tak rozmieszczone, by zwierzyna, szukając karmy, zaspakajała również potrzebę ruchu. Mają to być marsze i biegi z nagrodami w postaci tzw. liściarki, pożywnych żołędzi, smakowitych bulw, soli mineralnych itp. Bo przecież, jak mówią porzekadła, leżąc wilk nie tyje, ale co wilkowi w gardło wpadło, to przepadło.

Ważnym czynnikiem wpływającym na wielkość szkód w lesie jest spokój w łowisku. W lasach naturalnych niepokój wśród roślinożerców wzbudzała obecność drapieżników (np. wilków, rysi). Miejscem ostoi zwierzyny były tereny o rozległym zasięgu obserwacyjnym, np. rzadki starodrzew, gdzie wypatrzenie napastnika i ucieczka przed nim była łatwiejsza niż w gęstym, zwartym młodniku. W zagospodarowanych lasach niepokojenie zwierzyny powodowane jest przez człowieka. Niepokój ten zmusza ją do koncentracji w miejscach osłoniętych, głównie w zwartych młodnikach i tam wyrządza ona duże szkody, zwłaszcza wskutek spałowania. Udowodniono, że niepokojone przez człowieka jelenie mają większe zapotrzebowanie na pokarm z powodu szybszej przemiany materii. Dlatego m.in.

prosimy, by w lesie zachować ciszę.

Na przystanku prezentujemy Państwu urządzenia służące do dokarmiania zwierzyny: paśnik i lizawki dla jeleni i saren, paśnik - piwnicę - dla dzików. Tablica poglądowa pokazuje nam zwierzęta i ich tropy - odciski stóp. Może zapamiętają Państwo kilka tych “wizytówek". Pozwoli Wam to stwierdzić obecność zwierząt nawet wtedy, gdy ich nie widać. Wiele z nich przejawia aktywność w godzinach wieczornych lub nocnych.

Większość dzikich zwierząt w naszym kraju korzysta z ochrony prawnej. Zwierzęta łowne korzystają z okresów ochronnych wprowadzonych dla ochrony macierzyństwa i “dzieciarni". Na żubry, niedźwiedzie, kozice, bobry, świstaki, jeże, żurawie, pardwy, nury, bociany, orły, sokoły i wiele innych nie wolno polować w ogóle. Nie są to zwierzęta łowne i podlegają całkowitej ochronie gatunkowej.

Idąc dalej, dochodzimy do wilgotnej łąki, nad którą, w okresie wiosny, możemy zaobserwować loty tokowe (ciągi) słonek. Są one stałe każdego roku i dość łatwo jest je ustalić. Z brzegu łąki widać już kolejny przystanek pod nazwą

W czasie marcowej odwilży rosng sarnom - kozłom nowe parostki. Niedługo zaczng je wycierać ze scyputu o młode drzewka...

Paśnik dla jeleni i saren (l) oraz paśnik - piwnica dla dzików (2) sq jeszcze puste. Gdy nadejdzie ciężka, śnieżna zima, umieścimy w nich karmę.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek

41

JAŁOWIEC

IV borze z jałowcem jest

2-3 krołnie więcej borowików,

_____podgrzybków i kurek

Na trasie ścieżki - przystanek “Jałowiec".

Krzew wielu niespodzianek

W Polsce występują trzy gatunki jałowca. Jałowiec halny jest szacowną pozostałością epoki lodowcowej, a jałowiec sawina - trzeciorzędu; oba są rzadkie. Pospolity jest jałowiec pospolity. Ten wszędobylski, wszystkim doskonale znany jałowiec, to przykład niepozornej rośliny o wszechstronnej użyteczności, to krzew wielu niespodzianek. Żyje on nawet do 1000 lat, ale najczęściej od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu i prawie zawsze pozostaje krzewem. Niekiedy tylko, zwłaszcza w północnej Polsce, wyrasta w drzewka. Stanowisko tak wyrośniętego jałowca znajduje się na terenie naszego nadleśnictwa w leśnictwie Ciosaniec, w projektowanym rezerwacie częściowym “Jałowczysko". Prawdopodobnie najstarszym jałowcem w Polsce jest okaz rosnący w Ostojowie koło Suchedniowa. Ma on ponad 600 lat

Czyż nie jest niespodzianką, że jałowiec jest bliskim krewnym cyprysów? Oczywiście “uboższym krewnym", bo cyprysy są pięknymi drzewami.

Drewno jałowca zaskakuje swoimi właściwościami. Zsycha się równomiernie, nie paczy się i rzadko pęka. Choć jest ładnie zabarwione, pachnące, drobnosłoiste, ma jednak ograniczone zastosowanie z powodu małych wymiarów oraz wielu krzywizn i sęków. Większą użyteczność mają tzw. szyszkojagody. Ich wygląd jest kolejną niespodzianką. Szyszkojagoda ma postać jagody, ale pod względem pochodzenia nie różni się od szyszki sosny czy świerka. Botanicy więc godzą się na nazwę “szyszkojagoda". Ta, ni to szyszka, ni to jagoda, dojrzewa, i tu nowa niespodzianka,

“Jałowczysko" w leśnictwie Ciosaniec (l).

W runie rośnie tu roślina chroniona

- widłak jałowcowaty (2).

42

Nadleśnictwo Okonek

dopiero drugiej jesieni. Nie tykając zielonych szyszkojagód, zbiera się je po pierwszych mrozach. Są one bogate w olejek eteryczny, którego obecność wcale nie dziwi. Świadczy o tym silny i przenikliwy zapach, a także ich smak. Niespodzianką można natomiast nazwać istne złoża cukrów, zamaskowane smakiem olejku i gorzkiej substancji zwanej juniperyną. Od dawna stosowano szyszkojagody jałowca jako kadzidło i w celach leczniczych. Preparaty z nich przepisywać może tylko lekarz, terpeny bowiem zastosowane w za dużych dawkach powodują przemęczenie i osłabienie naszego organizmu. Olejku jałowcowego używa się w przemyśle kosmetycznym i spożywczym. Ma on także zastosowanie przy produkcji piwa, wódek i likierów. Nazwa “gin" pochodzi od słowa “genover", które znaczy jałowiec.

Jałowiec utrzymuje się głównie na glebach najbardziej jałowych (stąd jego nazwa), tam gdzie nie mógłby wytworzyć się żaden inny podszyt, a stąd wynika ważna rola, jaką pełni w zespołach leśnych.

W borze z jałowcem jest 2 - 3-krotnie więcej borowików, podgrzybków i kurek, a także więcej pożytecznych ptaków. Kwiczoły i jemiołuszki uwielbiają jego owoce. Jałowiec utrwala górskie kamieńce i ruchome usypiska, przyspieszając zasiedlanie ich przez roślinność. Na wydmach, gdzie temperatura piasku dochodzi latem do 60°C, sosna i brzoza masowo wypadają, a jałowiec rozwija się dobrze.

Krzew ten zwiększa retencyjność gleb, osłabia skutki powodzi, zwłaszcza w górach. Literatura słowacka podaje np., że na terenach nie pokrytych jałowcem woda zmywa około 5000 m3 gleby rocznie, na terenie zaś porośniętym nim w 70% zmywanie zostaje w ogóle zahamowane.

Ni to szyszki, ni to jagody - to szyszkojagody.

Jałowiec rosnący (pozostawiony) na żrę w leśnictwie Lędyczek.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

43

Kolejną niespodziankę przyniosło zbadanie rozmnażania się jałowca w Puszczy Białowieskiej. Wykazało ono, że gotowe do kiełkowania szyszkojagody muszą wpaść w małe norki pszczół ziemnych. Jeśli w glebie leśnej nie ma gniazd tych pszczół, jałowiec nie kiełkuje! Chyba nikt nie przewidywałby związku pomiędzy dziko żyjącymi pszczołami ziemnymi a jałowcem. Doprawdy żyjemy w zadziwiającym świecie! Te mniej lub bardziej niespodziane zalety jałowca powodują, że jest on krzewem zasługującym na ochronę i rozpowszechnianie. Nie jest to krzew jałowy, chociaż nazywa się jałowiec. Dlatego w borach naszego nadleśnictwa jest on pozostawiany na zrębach i włączany w skład przyszłej uprawy.

Pooddychajmy głęboko na tym przystanku, bo powietrze jest tu, właśnie za sprawą jałowca, praktycznie wolne od bakterii.

Proponujemy odpocząć pod stojącą w pobliżu wiatą i zwrócić uwagę na nietypowe skrzynki zawieszone na drzewach, to tzw. schrony dzienne dla nietoperzy. Zwierzęta te zjadają wielkie ilości szkodliwych owadów leśnych łowionych w powietrzu o zmierzchu i w nocy. W czasie tych polowań posługują się nie wzrokiem, który mają bardzo słaby, a doskonałym słuchem (echolokacją). Owady mniejsze chwytają w pyszczek i zjadają w locie, a większe łowią w worek utworzony z błony lotnej umieszczonej pomiędzy tylnymi nogami i ogonem. Schwytane w ten sposób owady zjadają w powietrzu lub w spoczynku. Minimalne dobowe zapotrzebowanie pokarmowe nietoperza wynosi ok. 1/3 masy jego ciała.

Kontynuujmy spacer. Teraz ścieżka skręca w lewo na szeroką

Wiata, przy której drogę leśną. Po około 100 m zmieniamy kierunek, idziemy

proponujemy odpocząć w prawo. Po schodkach docieramy do przystanku pod nazwą

Borowiec wielki

- najpospolitszy i największy

i leśnych nietoperzy krajowych

IŁ

44

Nadleśnictwo Okonek

LEŚNA SZKÓŁKA ZESPOLONA 13/1

Las zaczyna się w szkółce

Leśnicy to grupa osób, których głównym zadaniem jest zachowanie trwałości lasów i ciągłości ich użytkowania. Dbają więc oni o to, by po wyrębie lub przed wyrębem drzewostanu powstało nowe pokolenie lasu, by drzewostan został odnowiony sztucznie lub naturalnie. Oczywiście, najkorzystniejsze byłoby odnawianie lasu w sposób naturalny, jednak deformacja ekosystemów leśnych dokonana w przeszłości przez człowieka powoduje, że w większości przypadków odnowienie naturalne sztucznych drzewostanów jest niecelowe lub niemożliwe. Działalność człowieka spowodowała m.in. zmniejszenie różnorodności składu gatunkowego lasu, zastąpienie rodzimych populacji drzew populacjami obcymi, a tym samym mało odpornymi na lokalne warunki środowiska. Odnowienie sztuczne lasu musi więc być, z konieczności, kontynuowane, ale dzisiaj jego najważniejszym celem jest odbudowa zrównoważonych ekosystemów leśnych. Obecnie zwiększamy lesistość Polski, sadząc nowe lasy na polach po byłych PGR-ach. W Nadleśnictwie Okonek zalesiamy corocznie od 30 do 100 ha gruntów porolnych.

By zrealizować ww. zadania, w pierwszym rzędzie należy zadbać o przedszkole - szkółkę leśną. Znane jest powiedzenie: Takie będą Rzeczypospolite, jakie młodzieży chowanie. Parafrazując je, można powiedzieć: takie będziemy mieli lasy, jakie wyhodujemy sadzonki. W szkółce bierze początek nowe pokolenie lasu, stąd pochodzą

Corocznie naszą szkółkę opuszcza około 2 min sadzonek różnych gatunków drzew.___

Podcinanie korzeni sadzonek powoduje, że majq one dobrze rozwinięty i skupiony system korzeniowy.

Na trasie ścieżki - przystanek “Leśna szkółka zespolona" i “Mikoryza".

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

45

No kwaterach szkółki sadzonki: buka zwyczajnego (l),

sosny pospolitej (2), świerka pospolitego (3)

i w jesiennych kolorach dęba czerwonego (4).

młode drzewka sadzone na zrębach i gruntach porolnych. Dawniej w Polsce szkółkę nazywano rozsadnikiem.

Po wtóre, nie możemy dopuścić do zawężenia puli genowej, wymarcia gatunków oraz genotypów drzew i krzewów. W tym celu powstał w Polsce Leśny Bank Genów w Ko-strzycy. Jest to super nowoczesna przechowalnia nasion i tkanek roślinnych. Możemy być pewni, że interesujące nas genotypy nie zginą. W razie potrzeby, nawet po dziesiątkach lat, leśnicy będą mogli powołać je na nowo do życia, by zapewnić zachowanie różnorodności biologicznej lasów dla przyszłych pokoleń.

Widoczna przed nami szkółka to zespół pięciu małych szkółek, oddzielonych od siebie drzewostanem. Powstały w ten sposób specyficzny mikroklimat jest korzystny dla sadzonek. Rosną one w warunkach zbliżonych do naturalnych, w sąsiedztwie i “pod opieką" dojrzałych drzew, co powoduje, że są odporniejsze i lepiej przyjmują się na uprawach w lesie.

Oczywiście szkółką opiekuje się też wyspecjalizowany leśnik-szkółkarz. Jest ona wyposażona w zaplecze techniczne i socjalne, narzędzia specjalistyczne, kompostownię i urządzenia nawadniające. Posiada sprzęt do rejestracji i przewidywania warunków pogodowych, mających duży wpływ na rozwój młodych drzewek. Nasiona do hodowli sadzonek pochodzą ze specjalnie wybranych, rodzimego pochodzenia, najlepszych jakościowo i zdrowotnie, drzewostanów, ponieważ jakie drzewo, taki klin; jaki ojciec, taki syn. Sadzonki w szkółce poddawane są specjalnym zabiegom agrotechnicznym, które przygotowują je do dalszego życia w przyszłej uprawie.

W okresie wschodów siewkom zwykle brakuje

wilgoci. Możemy je podlewać tylko rano

i wieczorem, tuż po wschodzie i przed

zachodem słońca.

46

Nadleśnictwo Okonek

Muszą one m.in. posiadać dobrze rozwiniętą część nadziemną i system korzeniowy, a na nim tzw. mikoryzy, o których informuje nas następna tablica. Tu dopowiemy tylko, że mikoryza na korzeniach sadzonek jest konieczna, by powstałe z nich uprawy, szczególnie na gruntach porolnych, nie chorowały. Sadzonki chronimy również przed szkodnikami, z których najgroźniejszy to pędrak - larwa chrabąszcza. Niełatwe więc ma u nas życie i wątpliwe jest to, by:

Rzekł nam pędrak: - Zjem korzenie i w chrabąszcza się przemienię, na majówkę się wybiorę, będę brzęczał wam wieczorem.

(L.Konopiński - Chrabąszcz)

W jego zwalczaniu pomagają nam ptaki owadożerne, m.in.: szpaki, kosy, sikory, zięby i dzięcioły. Zachęcamy więc je do przebywania w pobliżu szkółki. Każda z pięciu małych szkółek produkuje sadzonki przez trzy lata, a przez dwa odpoczywa - ugoruje. Podczas ugorowania pędraki i inne szkodliwe organizmy pozbawione są żywiciela, którym są sadzonki. Szkodniki w większości więc giną, a my nie musimy ich zwalczać chemicznie.

Corocznie naszą szkółkę opuszcza ok. 2 min sadzonek różnych gatunków drzew, dając początek nowemu pokoleniu lasu na powierzchni ok. 200 ha.

Dowiedzieliśmy się, jaka jest rola szkółki, gdzie trafiają wyprodukowane w niej sadzonki. Dowiedzmy się jeszcze, jakich mają one sojuszników, kiedy wzrastają w las. Mówi nam o tym tablica zatytułowana

Chrabąszcz majowy:

l - pędrak, 2 - owad doskonały

Posterunek meteorologiczny

Ogródek rekreacyjny na szkółce. Gdy umówiłeś się i leśniczym szkółkarzem, możesz tu odpoczgć.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek

47

Grzyby wytwarzają witaminy

z grupy B i inne ciała czynne,

regulujące wzrost rośliny.

MIKORyZA

Biada sośnie, która nie napotkała swojego maślaka.

Wiele grzybów współżyje z drzewami, tworząc z ich korzeniami mikoryzy. Słowo mikoryza zaczerpnięte zostało z języka greckiego i oznacza organ złożony z grzyba i korzenia, inaczej “grzybokorzeń". Współżycie dwóch organizmów nazywamy symbiozą, a mikoryzy są jednym z licznych jej przejawów w świecie roślinnym.

Jak wiemy, przebieg życia drzew, ba, całych lasów, opisują równania chemiczne fotosyntezy i oddychania. Do procesu fotosyntezy potrzebne są: światło, dwutlenek węgla i woda. Jednak rośliny potrzebują nie tylko pierwiastków do fotosyntezy, ale także mineralnych substancji odżywczych do wytwarzania białka i utrzymywania życia. Związki azotu, fosforu, magnezu i innych ważnych dla życia pierwiastków drzewa otrzymują przeważnie z gleby w postaci rozpuszczonej w wodzie. Koronie drzewa z jej wielką powierzchnią liści, które pobierają CO2, a oddają wodę i tlen, odpowiada w strefie korzeni o wiele subtelniejsza siatka, zbierająca wodę i substancje odżywcze. Ich zasoby, szczególnie na glebach słabych, są nikłe, a z czasem jeszcze ubożeją. Są wtedy skoncentrowane w drzewach, a w pobliżu systemu korzeniowego występuje ich niedobór. W tej sytuacji pomaga drzewom szczególne partnerstwo: symbioza z grzybami - mikoryza. Jest ona częścią prawidłowo funkcjonującego systemu korzeniowego. Mikoryza dzieli się na dwie duże grupy: mikoryzę wewnętrzną - endomikoryzę oraz mikoryzę zewnętrzną - ektomikoryzę. Dla większości drzew leśnych najważniejsze znaczenie ma ektomikoryza. Za jej pomocą, a nie włośników, jak to się błędnie uważa, drzewa leśne w warunkach naturalnych pobierają substancje po-

48

Nadleśnictwo Okonek

karmowe. W tym typie mikoryzy strzępki grzybów, do których należy wiele jadalnych, wnikają pomiędzy ściany komórek kory pierwotnej korzenia, a na jego powierzchni tworzy się opilśń - mufka grzybniowa. Sieć strzępek i sznurów grzyba, wyrastająca z powierzchni mikoryzy, dostarcza do rośliny wodę i sole mineralne ze stosunkowo dużej odległości, większej od zasięgu systemu korzeniowego. Enzymy wydzielane przez grzyby rozkładają niektóre składniki próchnicy, tak, że oba organizmy mogą je wykorzystywać. Grzyby wytwarzają witaminy z grupy B i inne ciała czynne, regulujące wzrost rośliny. Od niej otrzymują “daninę" w postaci węglowodanów i składników do budowy białka. Umożliwia to im rozwój, ponieważ one same nie mogą prowadzić fotosyntezy. Przyjmuje się, że rośliny drzewiaste z mikoryzą absorbują ok. 2-krotnie więcej azotu i potasu oraz ponad 3-krotnie więcej fosforu jak drzewa bez mikoryzy. Mikoryzy zwiększają również pobieranie wapnia, magnezu, żelaza i innych pierwiastków. Zapewniając drzewom prawidłowy wzrost i rozwój jednocześnie chronią je przed szkodliwymi czynnikami biotycznymi (patogeny) i abiotycznymi (wysokie i niskie temperatury, susza, skażenia środowiska).

Niektóre drzewa nie zawsze korzystają z mikoryzy (np. klon, olsza, wiąz, wierzba). Dzieje się to wtedy, gdy rosną one w glebie bardzo wilgotnej i bogatej w związki mineralne. Jest to dobrze uzasadnione, ponieważ współżycie drzew i grzybów wymusił niedostatek.

Według obecnego stanu wiedzy partnerstwo grzybów

Przykład mikoryzy u sosny zwyczajnej.

Zauważ obecność wełnistej grzybni i początki

formowania się sznurów grzybniowych.

Bez grzybów jadalnych i trujących las musiałby zginąć. Borowiki (l) współżyją i sosną, świerkiem i bukiem; koźlarz babka (2) i brzozą; maślak zwyczajny (3) głównie i sosną w jej młodym wieku, a maślak żółty (4) wyłącznie z modrzewiem. (Fot.MULTICO-las)

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

49

Podgrzybek brunatny (5) współpracuje

z sosng, świerkiem, dębem i bukiem, a mleczaj

rydz (6) ze świerkiem albo sosng. Muchomor

sromołnikowy (7) tworzy mikoryzę

z korzeniami dębu i brzozy, a muchomor

plamisty (8) z korzeniami sosny, świerka,

dębu i buka. Dwa ostatnie to grzyby

śmiertelnie trujgce.

(Fot.MULTICO-Las)

i drzew wzięło początek od infekcji. Grzyby wykorzystywały korzenie drzew po prostu jako źródło pokarmu. Jednak z biegiem czasu długowieczne drzewa nauczyły się trzymać wiele grzybów “w szachu" i kontrolować ich wzrost. Z pierwotnych organizmów chorobotwórczych spora ilość stała się partnerami drzew. Pozostałą część stanowią grzyby saprofityczne, zasiedlające i rozkładające martwą materię organiczną oraz grzyby pasożytnicze, wnikające do żywych drzew przez rany. Między pasożytami a saprofitami nie zawsze można wyznaczyć ścisłą granicę, ponieważ istnieje wiele form przejściowych. Np. czyreń sosnowy, typowy pasożyt uszkadzający stare sosny, żyje jeszcze wiele lat saprofitycz-nie na powalonym drzewie. Z grzybów pasożytniczych szczególnie niebezpieczne są te, które żyją na korzeniach (np. huba korzeni, opieńka), decydujące niekiedy o zamieraniu całych upraw i drzewostanów, szczególnie na gruntach porolnych. Drzewa przed nimi chroni leśnik oraz właśnie grzyby mikoryzowe. Wydzielają one do środowiska substancje o charakterze antybiotyków, hamujących, nawet w pewnej odległości od korzenia, rozwój grzybów pasożytniczych.

Rozumieją teraz Państwo, jak ważne są mikoryzy i dlaczego szkółkarz dba o to, by wyhodowane przez niego sadzonki były w nie zaopatrzone. Współżycie grzybów z drzewami leśnymi uznaje się za czynnik warunkujący prawidłowy rozwój drzew, szczególnie w młodym wieku. Dlatego, w razie potrzeby, w szkółce dokonuje się sztucznej miko-ryzacji sadzonek, aby zapewnić dobry rozwój mikoryz.

O lesie, w którym sprawdza się porzekadło: Gdzie jeden grzyb, tam i drugi, prawie na pewno możemy powiedzieć, że jest zdrowy, ponieważ odzwierciedla to pomyślny rozwój w strefie korzeniowej. Wybierając się na grzybobranie pamiętajmy, że dużo grzybów kapeluszowych żywi i broni nasze drzewa. Właściwie zbierajmy więc jadalne i nie niszczmy trujących, bo wiele naszych drzew choruje, a nawet ginie. Przyczyniają się do tego zanieczyszczenia powietrza, szczególnie związkami azotu, które uszkadzają mikoryzę i w ten sposób wywołują niedobór wody i składników mineralnych. Powinniśmy chronić jak największą różnorodność grzybów mikorozowych, aby przyszłe pokolenia mogły cieszyć się przyjemnością grzybobrania i odpoczynku w lesie.

Kontynuujemy spacer. Gdy wcześniej umówiliśmy się z leśniczym-szkółkarzem (nrtel. dom. 067-263-12-95), możemy odwiedzić jego miejsce pracy, jeśli nie, kierujemy się do następnego przystanku. Ścieżka doprowadza nas do drzewostanu sosnowego podszytego bukiem. W 1987 r. zakończono jego

50

Nadleśnictwo Okonek

ŻYWICOWANIE

Łzy starej sosny

W niektórych tkankach sosny, a także innych drzew iglastych, powstaje wydzielina, znana powszechnie pod nazwą żywicy. Drzewo wytwarza ją we włoskowatych, poprzecznych i podłużnych przewodach wyścielonych wyspecjalizowanymi komórkami, których głównym “zajęciem" jest wytwarzanie żywicy. Wtłaczają one swój produkt do wnętrza przewodu z taka siłą, że panuje w nim ogromne ciśnienie, sięgające około 20 atmosfer, a więc niemal tak wielkie, jak w najgłębszym miejscu na dnie Morza Bałtyckiego. W razie zranienia drzewa, ciśnienie to wypycha na zewnątrz żywicę, która zalewa ranę i chroni ją od ataków owadów, grzybów i innych organizmów, które mogłyby spowodować choroby i rozkład drewna. Sieć przewodów żywicznych jest bardzo gęsta. Gdyby połączyć te kanaliki z 40 okazałych sosen w jedną nitkę, opasałaby ona Ziemię wzdłuż równika.

Żywicę od dawna wykorzystuje się jako cenny surowiec przemysłowy. Pierwsi robili to, już 4 tyś. lat temu, Egipcjanie. Użyteczność żywicy znana była także Fenicjanom, Grekom i Rzymianom. Obecnie najwięcej pozyskują jej Chiny (550 tyś. ton rocznie), następnie Rosja, Portugalia, Indie i Meksyk. W Polsce, w latach 60-tych pozyskiwano rocznie około 25 tyś. ton żywicy, a dzisiaj - jedynie kilka tyś. ton. Znaczne potrzeby przemysłu zaspakaja żywica pozyskiwana ze ściętego drewna sosnowego oraz import. W Nadleśnictwie Okonek zaprzestano żywicowania ze względów ekonomicznych w 1987 r.

Według polskiej metody żywicowania, uznanej za najlepszą w świecie, do żywicowania przeznacza się drzewa “skazane" na wycięcie z racji sędziwego wieku. Systematycznie, na pniu drzewa, nacina się tzw. spałę, pozostawiając nienacięte pasy życiowe. Wyciekającą żywicę zbiera się do

Gdyby połączyć przewody żywiczne i 40 okazałych sosen w jedną nitkę, opasałaby ona Ziemię wzdłuż równika.

Przy ścieżce możemy zobaczyć ostatni drzewostan sosnowy, z którego pozyskano żywice w Nadleśnictwie Okonek. Mimo że od 1987 roku minęło już kilkanaście lat, nadal jest on zdrowy i dobrze przyrasta. Jeszcze długo będzie otuling dla leśnej szkółki.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

Na zdjęciu stara spała żywiczarska i widoczne po jej bokach pasy życiowe

Bursztyn występuje w formie nieregularnych

lub zaokrgglonych drobnych kawałków

(największy ze znalezionych ważył 10 kg).

Może mieć kolor żółty, mlecznobiały,

brunatny, czerwonawy, rzadko

niebieskawy lub zielony.

kubków. Racjonalne żywicowanie nie wpływa ujemnie na zdrowe drzewa - gdyby tak było, to wszyscy jesteśmy oskarżeni. Korzystamy przecież z produktów żywicznych - terpentyny i kalafonii. Mają one zastosowanie aż w 70-ciu gałęziach przemysłu, m.in. przy wyrobie leków, past, farb, mydła i papieru.

Ukochałaś, sosno, nasze polskie piaski, w twych okrągłych słojach czas miniony zastygł. Gdy kres twój się zbliża pośród bratnich sosen, żywicznymi łzami płaczesz nad swym losem,

(W. Ścisłowski - Sosna)

Żywicę można pozyskiwać też ze świerka, modrzewia i jodły. Świerk jednak źle znosi skaleczenia, łatwo ulega infekcji grzybów i atakom kornika drukarza.

Czy słyszeliście Państwo jak drzewa “stękają"? Tak dzieje się w czasie silnej wichury, kiedy prostując się, skrzypią żałośnie, jakby jęczały z bólu. Leśnicy mówią: Drzewo, któreskrzy-pi, dłużej w lesie stoi. U modrzewia powstają wówczas, wskutek napięć wewnętrznych, pęknięcia, do których ścieka żywica z przerwanych przewodów żywicznych. Tak tworzą się otwory zwane kieszeniami żywicznymi, dzięki którym można pozyskiwać żywicę modrzewiową, znaną pod nazwą terpentyny weneckiej, ponieważ w średniowieczu, głównym ośrodkiem handlu tym produktem była Wenecja. Co roku w Polsce pozyskuje się niewielkie ilości żywicy modrzewiowej na zgłoszone wcześniej zapotrzebowanie. Ma ona zastosowanie w produkcji farb przeznaczonych do malowania szkła i porcelany oraz stosowanych w barwnej poligrafii. Jednym z głównych jej odbiorców jest Mennica Państwowa.

Jodła jest odmieńcem wśród naszych drzew iglastych. W jej drewnie nie ma w ogóle przewodów żywicznych, natomiast w korze zachowują się one do późnego wieku. Żywicę z niej pozyskuje się za pomocą dużej strzykawki lekarskiej z pęcherzyków znajdujących się na korze. W Polsce, zależnie od wielkości zamówień, co kilka lat pozyskuje się kilkadziesiąt kilogramów żywicy jodłowej. W handlu nazywa się ją terpentyną strasburską. Ma ona zastosowanie m.in. przy szlifowaniu skał i sklejaniu soczewek.

Istnieją żywice, które podczas długotrwałego pozostawania poza organizmem rośliny, uległy przemianom chemicznym. Najbardziej znaną substancją z tej grupy jest oczywiście bursztyn, zwany także jantarem, ambrą żółtą lub sku-cynitem. Składzie chemicznym zawiera ok. 79% węgla, 10% tlenu, 11% wodoru i niewielkie ilości siarki.Najbogatsze w świecie złoża bursztynu odkryto na Półwyspie Sambij-skim i Jutlandzkim, a na ziemiach polskich - na wschód Gdańska, w dolinie Narwi i koło Słupska. Potarły suknem bursztyn elektryzuje się ujemnie, a od greckiej jego nazwy - elektron - pochodzi pojęcie elektryczności.

Opuszczając przystanek, skręcamy w prawo na szeroką drogę leśną. Zwróćmy uwagę na kolejne na trasie mrowisko. Droga prowadzi nas do drągowiny sosnowej i przystanku pod nazwą

52

Nadleśnictwo Okonek

PIELĘGNOWANIE LASU

Krok przed naturą

Pielęgnowanie lasu to opieka leśnika nad ekosystemem leśnym. Obejmuje ona pielęgnowanie siedliska, całości biocenozy, a w tym szczególnie drzewostanu.

Dbając o siedlisko, leśnik, gdzie tylko to możliwe, stara się wyhodować drzewostan wielogatunkowy i wielopiętrowy. Już w uprawie wprowadza się więc, zależnie od żyzności siedliska, różne gatunki drzew. Potem między 30 a 50 rokiem życia, podsadza się drzewostan gatunkami drzew i krzewów mogących stworzyć na siedliskach żyznych dolne piętro, a na ubogich warstwę pod-szytową. W ten sposób powstają korzystne warunki klimatyczne wnętrza lasu, przyspieszające rozkład materii organicznej i obieg pierwiastków. To z kolei zwiększa żyzność gleby, a korzenie drzew, krzewów i roślin runa poprawiają jej strukturę.

Pielęgnowanie biocenozy polega na tworzeniu korzystnych warunków dla rozwoju różnych organizmów roślinnych i zwierzęcych np. ptactwa oraz pasożytów i drapieżców szkodliwych owadów, co decyduje o funkcjonowaniu ekologicznie zrównoważonych drzewostanów. Między innymi w tym celu sadzi się drzewa i krzewy nek-tarodajne i sprzyjające bioróżnorodności fauny np. dąb bezszypułkowy, wierzbę iwę, jarzębinę, różę dziką, kruszynę, głóg, trzmielinę, bez czarny i koralowy.

Las, jak każdy żywy organizm, ma swoje fazy rozwojowe. Przedstawiamy je na tablicy poglądowej i na schemacie na stronie 54. Pielęgnowanie drzewostanu polega na prowadzeniu, w poszczególnych fazach rozwojowych, cięć pielęgnacyjnych - czyszczeń i trzebieży. W tym miejscu ktoś uważny zapyta - skoro las to w pewnym sensie żywy organizm, czy wolno w niego ingerować za pomocą przysłowiowej siekiery? Słuszna uwaga - każda ingerencja musi to uwzględniać. Leśnik dlatego, podczas pielęgnowania drzewostanu i nie tylko, naśladuje prawa natury. Gdy przyjrzymy się lasom dokładnie, to stwierdzimy, że w pierwszych latach po posadzeniu drzewa tworzą gąszcze, w które ledwo można się wcisnąć. Potem, im stają się wyższe, tym dostępniejsza jest przestrzeń na ziemi i pnie zdają się coraz dalej odsuwać od siebie.

Młode drzewka, np. sosnowe, sadzi się o wiele gęściej (15 tys./ha), niż mogą one rosnąć w drzewostanie dojrzałym (ok. 400/ha). Powiedzenie: Im dalej w las, tym więcej drzew można tu sparafrazować: im młodszy las, tym więcej drzew. W lesie naturalnym i gospodarczym większość drzew zginie zanim zbiorowisko rozwinie się w dojrzały las. Przyczyną tego jest konkurencja o świa-

Lasy nie chronione i nie pielęgnowane - szczególnie « młodości- nie mają już w Europie racji bytu

Jesień - drzewostan sosnowy w leśnictwie Borów z dobrze rozwiniętym podszyłem bukowym.

Jesień - drzewostan sosnowy, na żyznym siedlisku, w leśnictwie Brokęcino. Podsadzony buk utworzy w przeszłości dolne piętro.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

53

W młodniku sosnowym drzewo tworzą gąszcze, w które ledwo można się wcisnąć

Ciecia pielęgnacyjne w poszczególnych fazach rozwojowych drzewostanu

tło, pokarm i przestrzeń życiową. W pierwszym przypadku dzieje się to w sposób naturalny, w drugim - leśnik naśladując naturę wyprzedza ją jednak “o krok", wycinając “skazane" drzewa trochę wcześniej. “Czyści się" z nich las w tzw. czyszczeniach i “trzebi się" je podczas trzebieży. Wycięte, w czasie tych zabiegów, drzewa przeznacza się głównie do produkcji papieru i płyt wiórowych.

Jeśli ktoś chce - może oczywiście posadzić tylko kilkaset drzew na hektarze. Nie będzie to jednak las do jakiego jesteśmy przyzwyczajeni, a plantacja. Zabraknie typowego mikroklimatu leśnego i wielu organizmów charakterystycznych dla lasu. A kto zagwarantuje, że wszystkie posadzone przez nas drzewa ostoją się przez sto lat, nie padną ofiara śniegu, wiatrów, owadów, grzybów, gryzoni, saren, jeleni, zanieczyszczeń powietrza?

Cif cia pielęgnacyjne wykonywane w lesie gospodarczym, mają charakter inwestycji na przyszłość. Z reguły ich koszt przewyższa wartość pozyskanego drewna. Usuwając część drzew, stwarzamy pozostałym lepsze warunki wzrostu i wzmagamy ich odporność względem śniegu, wiatru oraz zagrażającym im owadom i grzybom. Podatność na wymienione czynniki potęgują zanieczyszczenia powietrza. W osłabionych przez nie drzewostanach cięcia są konieczne także ze względów są-

UPRAWA

TYCZKOWINA

Czas trwania fazy Ciecia pielęgnacyjne Ilość drzew/l ha

Do 7-10

Czyszczenie wczesne Sadzi się ok. 1 5000 szt.

t

Czas trwania fazy Ciecia pielęgnacyjne Ilość drzew/1 ha

Od ok. 80 do ok. 120 lat '

Trzebieże późne Na koniec okresu ok. 400 szt.

MŁODNIK

Od ok. 10 do ok. 20 lot Od ok. 20 lat do ok. 30 faf

Czyszczenie późne Trzebież wczesna

Na koniec okresu ok. 7000 szf. Na koniec okresu ok. 4500 szt.

W ok. 50 do ok. 80 lat Od ok. 30 do 50 lat

Trzebieże późne Trzebieże wczesne

Na koniec okresu ok. 1000 szt. Na koniec okresu ok. 2500 szt.

DRZEWOSTAN DOJRZAŁY

DRZEWOSTAN DOJRZEWAJĄCY

f

DR4GOWINA

54

Nadleśnictwo Okonek

nitarnych. Często są one wstępem do tzw. przebudowy drzewostanu, czyli zmiany składu gatunkowego na taki, który będzie odporniejszy na zanieczyszczenia.

Reasumując można powiedzieć, że w czasie zabiegów pielęgnacyjnych leśnik niejako łagodną ręką steruje rozwojem lasu. Z “gęstej" uprawy, stopniowo, współpracując z przyrodą, wyhodowuje on dojrzały drzewostan. Jego wiedza co do wymagań glebowych i klimatycznych drzew oraz ich odporności na zanieczyszczenia pozwala mu tworzyć drzewostany, które wzrastają najlepiej we współczesnych warunkach. Lasy przez nas nie chronione i nie pielęgnowane - szczególnie w młodości - nie mają już w Europie racji bytu. Pamiętajmy: Póki dębczak miody, da się nagiąć do ziemi.

Przy przystanku rośnie drzewostan sosnowy w fazie drągowiny. Niektóre drzewa oznaczone są tam białą kropką. To tzw. drzewa dorodne, którym zapewnia się optymalny rozwój. Znaczna ich część utworzy w przyszłości drzewostan dojrzały.

Nasz długi spacer powoli się kończy. Z lewej strony drogi widać już ostatni przystanek. Proponujemy na nim odpocząć i dowiedzieć się

Drggowina sosnowa, białymi kropkami oznaczono drzewa dorodne.

Drzewostan dojrzewajgcy

W drzewostanie dojrzałym drzewa sq oddalone od siebie i ogromne, że nie widać “szczytu".

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek

55

NADLEŚNICTWO OKONEK

tel.[phone]

DLACZEGO LAS JEST WAŻNY?

Bez lasu nie ma życia

Las jest piękny, uroczy, tętni różnymi formami życia i obdarza nas wieloma bogactwami. Odgrywa wielką rolę jako producent tlenu, regulator obiegu wody w przyrodzie. Przeciwdziała erozji gleb, pochłania zanieczyszczenia.../ Zapamiętaj, że:

1. 60 - letnia sosna produkuje w ciągu doby tyle ttenu, ile wynoszą dobowe potrzeby 3 osób (1350 - 1800),a wyrośnięty buk - ilość wystarczająca dla 14 osób (700 l).

2. Lasy świata produkują w ciągu roku 26,6 mld ton tlenu - ponad połowę rocznego zapotrzebowania ludzi i zwierząt na Ziemi.

3. 1 ha lasu wytwarza 3 - 10 razy więcej tlenu niż 1 ha użytków rolnych.

4. Drzewa, krzewy wydzielają substancje

bakteriobójcze - fitoncydy. Sosna, brzoza i jałowiec j wytwarzają strefę 3 - 5 m wolną od bakterii.

5. W 1 m3 powietrza leśnego jest 46 - 70 razy mniej organizmów chorobotwórczych niż w powietrzu miejskim.

6. 1 ha lasu liściastego w ciągu doby pobiera, a następnie transpirując oddaję do środowiska 45000 l wody.

7. 1 ha lasu pochłania w ciągu roku 140 - 230 ton CO2, i zatrzymuje 45 - 70 ton pyłów.

8. 150 m ściana lasu obniża siłę dźwięku o 18 - 25 dB.

9. Nie ma takiej gałęzi gospodarki, która nie potrzebowałaby drewna lub innych produktów leśnych.

NISZCZENIE LASU JEST NAJGORSZYM

WROGIEM DOBROBYTU. (Cycero, 106-13 r. p n

Lasy świata produkują w ciągu

roku 26,6 mld ton tlenu

- ponad połowę rocznego

zapotrzebowania ludzi

i zwierząt na Ziemi.

DLACZEGO LAS JEST WAŻNY 16/1

Bez lasu nie ma życia

Na tablicy poglądowej spróbowaliśmy w skrócie odpowiedzieć na to pytanie. Prosimy o zapamiętanie kilku stwierdzeń i własną nad nim refleksję.

Znaczenie lasu w życiu współczesnego człowieka jest wielostronne i skomplikowane. By uporządkować informacje o jego dobrodziejstwach, leśnicy wprowadzili pojęcie funkcji lasu. Funkcja oznacza wg “Słownika wyrazów obcych" - czynność, działanie, zadanie, obowiązek, stanowisko. Trzy pierwsze objaśnienia pasują tu doskonale. Funkcje lasu mówią o tym, jakie wykonuje czynności (np. produkuje tlen), jak działa na otoczenie (np. tłumi hałas), jakie ludzie powierzają mu zadania (np. dostarczanie drewna). Istnieje wiele klasyfikacji rozlicznych funkcji lasu, ale najczęściej dzieli się je na: ochronne, społeczne i produkcyjne.

Funkcje ochronne. Lasy zapewniają: stabilizację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego, stabilizację składu atmosfery i jej oczyszczanie, lepsze warunki dla życia ludności.

Funkcje społeczne. Lasy kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa oraz wszechstronnie rozumianego rozwoju społecznego.

Funkcje produkcyjne. Lasy zapewniają nam drewno i użytki uboczne - żywicę, grzyby, owoce, zioła itp.

Wymienione funkcje często przenikają się wzajemnie i trudno je wyraźnie oddzielić. We współczesnym świecie las jest ważny głównie poprzez swoje funkcje społeczne i ochronne. Pełni on rolę parasola ochronnego, który rozpina nad środowiskiem.

Ogólne związki między lasem a środowiskiem, którego jesteśmy cząstką, można tak streścić: lasy wpływają na obieg gazów, z których składa się powietrze. Jako wynik fotosyntezy drzew uwalniany jest bowiem tlen. Potrzebują go zwierzęta, jak również my - do oddychania. Drzewa same też zużywają jego część. Dużo tlenu potrzebują mikroorganizmy glebowe, które rozkładają liście, mursze-jące drewno albo zwłoki i wydaliny zwierząt. Przy tej przeróbce mikroby wydalają dwutlenek węgla i to w znacznie większej ilości niż łącznie wszystkie zwierzęta lasu i odwiedzający go ludzie. W ten sposób obieg zamyka się: w skali całego świata rośliny pobierały z powietrza tyle dwutlenku węgla, ile było uwalniane przez oddychanie zwierząt, ludzi i mikroorganizmy. Ponieważ ilość pobranego przez rośliny CO2 dokładnie odpowiadała ilości oddawanego tlenu, gospodarka atmosfery pozostawała zrównoważona. Zawartość tlenu w powietrzu ustalała się na poziomie 20,9%, dwutlenku węgla na poziomie 0,03%. Dopiero w naszym stuleciu równowaga ta została zaburzona przez rozwój przemysłu, rabunkową gospodarkę w lasach wielu państw, spalanie dużych ilości węgla i ropy naftowej.

Wzrósł udział szkodliwych gazów, m.in. dwutlenku węgla. Najwięcej emitują go USA (23,7%), Chiny (12,2%), Rosja (8,4%), Japonia (5,1%) i Niemcy (4,2%). Z tego powodu grozi nam globalne ocieplenie. Chociaż opinie specjalistów nie są w tym przedmiocie zgodne, wiele zjawisk wskazuje na to, że ono już trwa. W Europie już obecnie występują szkodniki, choroby, pożary i straty wynikłe

56

Nadleśnictwo Okonek

z anomalii pogodowych, z jakimi poprzednio nie mieliśmy do czynienia. W 2000 r. naukowcy donieśli o poważnym zmniejszeniu się grubości lodów Antarktydy i o podniesieniu się w XX wieku poziomu morza o 23 cm. CO2, jak wiemy, rozpuszcza się w wodzie. Oceany pochłaniają go coraz mniej, ponieważ rozpuszcza się on łatwiej w wodzie o niższej temperaturze. Rosnąca temperatura oceanów powoduje również zmiany w składzie planktonu. Maleje ilość okrzemek pochłaniających CO2 z atmosfery, a wzrasta liczba koko-Irtowców. Ich metabolizm jest lepiej przystosowany do wzrostu temperatury wody, lecz powoduje uwalnianie dodatkowych ilości CO2 do atmosfery. W taki sposób efekt cieplarniany “rozkręca się".

Ten czarny scenariusz można przerwać redukując zanieczyszczenia środowiska i zwiększając powierzchnię lasów, które magazynują CO2 w procesie produkcji drewna. Do wyprodukowania 1 m3 drewna i liści drzewostan zużywa około 820 m3CO2. Obliczono, że lasy Ameryki Północnej, zachodniej Europy i Azji absorbują 1,0 -1,2x109 ton węgla rocznie, co stanowi 20-60% ilości węgla emitowanego do atmosfery ze spalania paliw kopalnych na świecie.

Tymczasem lasy na Ziemi są w niebezpieczeństwie. Głównym powodem tego zagrożenia są te zanieczyszczenia powietrza, które w zetknięciu z wodą tworzą tzw. kwaśne deszcze, wpływające na choroby i zamieranie lasów. Zaszkodziły one im bardziej niż wszystkie inne czynniki na przestrzeni wieków. Innym powodem jest niszczenie lasów w wielu państwach świata. Przykład Tajlandii, która płaci dziś straszliwą cenę za niemal całkowite wycięcie swoich lasów - coroczne powodzie i epidemie malarii - nie zmienił tego faktu. Wciąż co minutę ginie 20 ha lasów tropikalnych. Jeszcze inną przyczyną zagrożenia lasów jest brak gospodarności. Rzadko wielokrotnie wykorzystujemy pozyskane surowce i wyprodukowane towary, które aż w 80% są jednorazowego użytku. Konieczne jest ograniczenie zużycia papieru, głównie w krajach bogatych. Średnia światowa wynosi obecnie 56 kg rocznie na osobę. Jednak obywatel USA zużywa w tym czasie 341 kg. Gdyby wszyscy mieszkańcy Ziemi byli tak rozrzutni jak Amerykanie, na świecie nie zostało by nawet jedno drzewo. Musimy postrzegać siebie samych jako część przyrody, a nie tylko jako gatunek wyjątkowy, mogący nierozsądnie eksploatować jej bogactwo.

Las jest dlatego ważny, że jest czymś więcej niż nagromadzeniem drzew. Przedstawia on naturalny system, w którym drzewa, mnóstwo innych roślin, grzyby, świat mikroorganizmów, zwierzęta, przyroda nieożywiona, a także i człowiek pozostają między sobą we wzajemnym oddziaływaniu. Widzenie w nim tylko fabryki drewna jest tak samo opaczne, jak sprowadzanie człowieka do myślącej maszyny. Dzisiaj leśnictwo i ekologia zebrały tak wiele doświadczeń, że można stwierdzić: bez lasów nie ma życia - to płuca naszej planety.

Resztę naszego życia spędzimy w przyszłości. W przyszłości żyć będą nasze dzieci i wnuki. Szanujmy wiec lasy i całą biosferę, która jest naszym domem i od której ostatecznie zależymy. Rozumiał to już w l wieku p.n.e. Cyceron stwierdzając, że “niszczenie lasu jest najgorszym wrogiem dobrobytu".

Kiedyś prawdziwe było porzekadło: nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las, dzisiaj prawdziwe może być inne: boru i lasu - do czasu.

Lasy przeciwdziałajg powodziom, lawinom i osuwiskom, chronig gleby przed erozjg... Badania w górach wykazały, że przy dużych opadach i po wiosennych roztopach odpływ wody w zlewni słabo zalesionej (w 30%) jest o ok. 50% większy niż ze zlewni mocno zalesionej (w 97%).

Ostatni przystanek na ścieżce. Tu możesz rozpalić ognisko za zgodg leśniczego.

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

57

DZIECI O LESIE

li) oddali U

barruSłuji «3pvuec ,

pocrfw.iv U) U^te, d/tueio tó bamiłxo

-T v js ^ i w

UĄct u «JbenrU£. ^ titcatXt * tek

alt wcoJLe, /wie, ^ -kxix cle. to

Co bęc Xcu>a

58

Nadleśnictwo Okonek

l

Kf,^^s^—^ _____

-- • ?',"'"'*• • .••.--•^#Sfe>-; Katarzyna Mikicka .._._.._

P

Kończymy leśny spacer w Dolinie Pięciu Rzek. Chyba przekonaliśmy się, że by zobaczyć piękną i wielką różnorodność w przyrodzie, niekoniecznie trzeba zwiedzić cały świat. Zauważyli Państwo, że w lesie pod pozornie prostymi zjawiskami kryją się niesłychanie skomplikowane procesy, budujące żywy świat wokół nas. Dlatego zarządzanie lasami, bycie leśnikiem jest znacznie trudniejsze i od-powiedzialniejsze niż to z pozoru wygląda. Wierzymy, że przekonaliśmy Was, iż las jest w dobrych rękach.

Przyroda oczyszcza, wzmacnia wolę i ducha człowieka. Mamy zatem nadzieję, że poznając i podziwiając las, wyciszyli Państwo troski dnia codziennego i dobrze odpoczęli. Zapraszamy do ponownego odwiedzenia naszej ścieżki. O każdej porze roku i dnia przyroda jest przecież inna. Ma tyle barw, smaków, dźwięków i zapachów, że starczy ich na wiele spacerów. -•--•,-.- .

...usiądź i pomyśl kolego

co by było

bez lasu naszego.____

Do zobaczenia!

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

59

SŁOWNICZEK

atmosfero

biocenoza

biosfera

biołop

czyszczenia

detrytus

ekosystem

genotym feromon

łowiectwo

metabolizm mikoryza

odnowienia

patogen

plankton

podszył

pojemność łowiska populacja

remiza

runo

trzebież

zalesienia

- gazowa powłoka otaczająca powierzchnie Ziemi. Ma 5 warstw: troposferę /do 18 km n.p.m./, stratosferę /do 50 km n.p.m./, mezosferę /do 80 km n.p.m./, jonosferę /do 400 km n.p.m./ i egzosferę /powyżej 400 km n.p.m./

- zespół populacji określonych gatunków roślin, zwierzgt i drobnoustrojów powiązanych ze sobg i środowiskiem nieożywionym różnorodnymi zależnościami; stanowi ożywioną część ekosystemu

- strefa kuli ziemskiej zamieszkana przez żywe organizmy; obejmuje pokrywę glebową /pedosferę/, wody /hydrosferę/ i dolną część atmosfery /troposferę/

- nieożywiona część ekosystemu /temperatura, światło, woda, tlen, dwutlenek węgla itd./ bezpośrednio lub pośrednio wpływa na żyjące w nim rośliny i zwierzęta

- cięcia pielęgnacyjne w okresie młodocianym mające na celu uporządkowanie zmieszania gatunków, stopnia zagęszczenia i poprawę jakości drzewek

- szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych zalegające na dnie zbiorników wodnych i na powierzchni gleby; jest źródłem pokarmu i energii dla wielu organizmów

- układ ekologiczny obejmujący zespół organizmów żywych występujących na określonej powierzchni i w określonym czasie /biocenoza/ oraz jego nieożywione otoczenie /biotop/ wzajemnie na siebie oddziaływujący i ściśle ze sobg powiązany

- suma informacji genetycznej zawarta w chromosomach.

- substancje wydzielane przez organizm w celu oddziaływania na inne osobniki tego samego gatunku, np. w celu wabienia samców przez samice

- planowe gospodarowanie zwierzyną zgodne z zasadami gospodarstwa leśnego i rolnego oraz wymaganiami ochrony przyrody

- przemiana materii

- współżycie roślin wyższych z grzybami, grzyb zaopatruje roślinę w fosfor, azot i niektóre witaminy, w okresie suszy także w wodę, a z rośliny pobiera związki organiczne - głównie cukry

- wprowadzanie nowego pokolenia lasu w miejscach, w których dotychczas rósł a został usunięty

- biotyczny czynnik chorobotwórczy, sprawca choroby, organizm wywołujący chorobę żywiciela

- zespół drobnych organizmów roślinnych i zwierzęcych zawieszonych swobodnie w wodzie, biernie unoszonych w toni wodnej lub mających ograniczone możliwości ruchu

- drzewa i krzewy na stałe rosnące w dolnej warstwie drzewostanu

- ilość zwierzyny jaką dany teren może wyżywić bez obawy o powstanie większych szkód w polu i w lesie

- zbiór osobników jednego gatunku wzajemnie na siebie oddziałujących, zasiedlających w danym czasie określony obszar

- nieduży obszar porośnięty dużą ilością silnie ugałęzionych roślin, głównie krzewów z obfitą produkcją owoców i nasion, dostarcza zwierzętom osłony, pokarmu oraz jest miejscem rozrodu

- dolna warstwa roślinności w lesie do około 0,5 m /zioła, trawy, krzewinki/

- cięcie pielęgnacyjne wykonywane w drzewostanie po jego wyjściu z okresu młodocianego

- wprowadzenie nowego pokolenia lasu w miejsce, które dotychczas użytkowane było inaczej /np. rolniczo/

S

60

Nadleśnictwo Okonek

LITERATURA

Danielewicz W., '' 1999, [os jako układ ekologiczny. J. Strzałko (red.) Kompendium wiedzy o ekologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Poznań: s/r. 391-434.

; 1P, ' V"*'

Dreyer E., Dreyer W., '' ti 1995, [os, MULTICO Oficyna Wydawnicza Warszawa. '',.., *#

Grochowski W.,

1992, [as skarbiec człowieka, SITLiP, Agencja Reklamowo - Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.

-'l i

Hłuszyk H., Sienkiewicz A.,

1997, Słownik szkolny - Ekologia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Kiełaewski B., Wiśniewski J.,

1996, Kulturotwórcza rola lasu. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań.

Kłosowscy G. T.,

2000, Żuraw, Fundacja Ochrony Zasobów Naturalnych RP “EKOPOL", Warszawa.

Kowalski S.,

1998, Mikoryzy, Centrum Informacyjne Losów Państwowych, Warszawa.

Las • człowiek - przyszłość.,

1997, Materiały na Kongres Leśników Polskich, Warszawa.

losy Państwowe - raport roczny.,

1999. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.

ŁapińskiW.,

2000. Puszcza Białowieska, Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński.

Reichholf J.,

1999. [os - ekologja lasów środkowoeuropejskich, Świat Ksigżki, Warszawa.

Rudawska M. (red.),

2000. Ektomikoryza - jej znaczenie i zastosowanie w leśnictwie, Instytut Dendrologii PAN, Kórnik.

Stichman W., Krełzschmar E.,

1998, Spotkanie z przyrorfo - Zwierzęta, MULTICO Oficyna Wydawnicza Warszawa.

Szukiel E.,

1991, Ochrona drzewostanów przed zwierzyną, NZLP, PWRi L, Poznań.

Szwedler l., Sobkowiak M.,

1998, Spotkanie z przyrodą - Rośliny, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

UmińskiT., 1995,

Ekologia, środowisko, przyroda, Wyd. L, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Więcko E. (red.),

1996, Słownik encyklopedyczny - leśnictwa, drzewnictwa, ochrony środowiska,lowiectwa oraz dziedzin pokrewnych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

“““-,,,

Leśna ścieżka dydaktyczna “W Dolinie Pięciu Rzek"

61

Wielkopolska

Nadleśnictwo Okonek położone jest na północnym skraju województwa wielkopolskiego, w Krainie Wielkopolsko-

-Pomorskiej (III), w Dzielnicy Pojezierza Krajeńskiego (111.2), w Mezoregionie Wysoczyzny Krajeńskiej (lll.2.b.).

Powierzchnia nadleśnictwa wynosi 16 tyś. ha w tym leśna

-12,5 tyś. ha; z niej wydzielono 5,1 tyś. ha lasów ochronnych. Administracyjnie nadleśnictwo dzieli się na dwa obręby: Okonek z leśnictwami Wilcze Laski, Marianów, Bro-kęcino, Borów, Ciosaniec, Pniewo, Racibórz i Lędyczek z leśnictwami Węgorzewo, Łomczewo, Lędyczek, Walmy oraz gospodarstwem szkółkarskim.

Adres nadleśnictwa:

Nadleśnictwo Okonek

64-965 Okonek

ul. Kolejowa 16

tel./fax. [phone]

e-mail: [e-mail]

Nadleśnictwo Okonek

E g

73

l

PRZYSTANKI EDUKACYJNE

1. MROWISKO, ILE MAMY LASÓW

2. UPRAWA POCHODNA

3. WARSTWOWA BUDOWA LASU

4. RZEKA CZARNA

5. WYŁĄCZONY DRZEWOSTAN NASIENNY, DRZEWA DOBOROWE

6. GOSPODARKA ZBĘDNYMI MATERIAŁAMI, POWALONE DRZEWO 1. ŚRÓDLEŚNA ŁĄKA, OGIEŃ - PRZEKLEŃSTWO DLA LASU

8. REMIZA

9. OCHRONA LASU

10. CHRUST

11. ŁOWIECTWO

12. JAŁOWIEC

13. LEŚNA SZKÓŁKA ZESPOLONA, MIKORYZY

14. ŻYWICOWANIE

15. PIELĘGNOWANIE LASU

16. DLACZEGO LAS JEST WAŻNY, DZIECI O LESIE

? ©

LEGENDA

NADLEŚNICTWO

LEŚNICTWO

PARKINGI

LAS

WODY

DROGI

MIEJSCOWOŚCI

KOLEJ

PRZEBIEG ŚCIEŻKI ROWEROWEJ

"NAD CZARNĄ"

PRZEBIEG ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNEJ

"W DOLINIE PIĘCIU RZEK"

PRZYSTANKI DYDAKTYCZNE

NOTATKI

S

•t n

64

Nadleśnictwo Okonek