Kształcenie osób niepełnosprawnych w Szwecji 

Wstęp 
Szwecja należy do państw, w których nakłady na edukację należą do najwyższych w Europie. W kraju tym bardzo poważnie traktowana jest kwestia edukacji, w tym edukacji osób niepełnosprawnych. Jak poważnie traktuje się kształcenie w Szwecji świadczyć może niepisana zasada, zgodnie z którą każdy polityk przed objęciem stanowiska premiera powinien przejść przez resort oświaty, czego przykładem może być najsłynniejszy szwedzki premier Olof Palme, który zanim objął fotel premiera był ministrem edukacji. 
Szwecja przed wojną należała do raczej ubogich krajów rolniczych, w których poziom rozwoju gospodarczego był stosunkowo niski. Już w czasie II wojny światowej politycy i działacze demokratyczni zwracali uwagę na potrzebę przeprowadzenie głębokich reform, w tym reformy systemu edukacji oraz podejmowali pierwsze próby ich wprowadzania.

W główne założenia reformy szkolnictwa w tamtym okresie to: 
- Szkolnictwo ma dać równe szanse wszystkim dzieciom, bez względu na pochodzenie, płeć, miejsce zamieszkania, etc. 
- Edukacji jest sposobem na wyrównywanie nierówności społecznych, 
- Dążenie do niwelowania różnic pracy intelektualnej i fizycznej, tak aby obie były jednakowo cenione w społeczeństwie, 
- Nie wolno „szczędzić” pieniędzy na reformę oświaty. 

Celem edukacji w Szwecji było stworzenie ideału społeczeństwa, czyli: 
- społeczeństwa dobrobytu materialnego, 
- społeczeństwa bezpieczeństwa socjalnego, 
- realnie zorganizowanego państwa. 
Uczeń w tak zorganizowanym systemie oświaty to obywatel Szwecji i świata, który podąża za zmianami i dla którego demokracja to wartość najwyższa. 
Dążąc do realizacji powyższych założeń teoretycznych Szwedzi przyjęli, że ideał wszechstronnie wykształconego ucznia nie sprawdza się w tak zwanym kształceniu masowym. Dlatego też przyjęli koncepcje, że kształcenie winno być adekwatne do czasów w których żyjemy, a najwyższą kategorią dydaktyczną jest umiejętność. Wyróżnili następujące kategorie umiejętności pomocne w dalszym procesie kształcenia: 
- umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i angielskim, 
- umiejętności matematyczne i informatyczne, 
- umiejętność racjonalnej organizacji każdej pracy (fizycznej i intelektualnej), 
- umiejętność uczenia się (studiowania), 
- umiejętność współpracy z kolegami, 
- umiejętności techniczne, 
- umiejętności podążania za zmianami, a w dalszym etapie ich wyprzedzanie. 
Mając na uwadze wszystkie powyższe założenia przyjęto, że program nauczania charakteryzuje się: 
- łączeniem wszystkiego co możliwe z praktyką, 
- ograniczaniem ilości nauczania literatury i historii, 
- nie przesilaniem programu, 
- nauką chrześcijańską prowadzoną są przez osoby świeckie w ramach nauki o kulturze.

 

Kształcenie osób niepełnosprawnych 
W szwedzkim systemie oświaty przyjęto, że kształcenie osób niepełnosprawnych odbywa się zgodnie z ideą integracji, rozumianej jako tworzenie przedszkoli, szkół i klas heterogenicznych ze względu na zróżnicowany stopień sprawności i zdrowia psychofizycznego uczniów, dotyczący tworzenia klas w których razem uczyłyby się osoby pełnosprawne z osobami o zaburzonym rozwoju. Koncepcja nauczania integracyjnego wpływać ma na zmianę podejścia do osób niepełnosprawnych, kształtuje tolerancję i wrażliwość na ich potrzeby, a zarazem pozwala im samym doświadczyć normalnych warunków życia, stwarza różnorodność sytuacji stymulującej wzajemny rozwój osób o odmiennej kondycji fizycznej, psychicznej, czy umysłowej. Integracja w kształceniu to także współdziałanie szkoły, domu rodzinnego i środowiska lokalnego w stwarzaniu jak najlepszych warunków do edukacji dzieci i młodzieży. 

W Szwecji od połowy lat siedemdziesiątych rozpoczęła się reforma pod hasłem „szkoła uniwersalna”, która miała na celu integrację, głosząc hasła: 
- integracji – rozumianej jak powyżej, 
- normalizacji – zwracając uwagę na podobieństwa dzieci niepełnosprawnych i ich pełnosprawnych rówieśników. 

Celami wychowawczymi w szkole uniwersalnej są: 
- każdy ma prawo być inny, a jednocześnie należeć do społeczności szkolnej, 
- nikt nie może być pozostawiony sam sobie, ze swoim nieszczęściem, chorobą lub niepełnosprawnością, 
- szkoła ma obowiązek kształtowania empatii, czyli współodczuwania z osobą niepełnosprawną emocji, uczuć. 

Szwecja, kraje skandynawskie i Włochy wprowadziły integrację do sytemu edukacji w miejsce separacji. W Szwecji zlikwidowano praktycznie wszystkie szkoły specjalne. W tych które pozostały w zajęciach uczestniczą dzieci i młodzież z najgłębszymi stopniami niepełnosprawności i niepełnosprawnościami sprzężonymi. Placówki te stanowią również ośrodki badań. 

W Szwecji obowiązek wczesnej diagnozy i terapii spoczywa na przedszkolach. Diagnoza polega na długotrwałej obserwacji dziecka niepełnosprawnego i pełnosprawnego. W razie konieczności podejmowana jest opieka medyczna. Znany w pedagogice specjalnej jest również „domek szwedzki” w którym dzięki odpowiedniemu umiejscowieniu sprzętów domowych osoby niepełnosprawne ruchowo mogą być w pełni samodzielnymi i samoobsługującymi się. 
Jak już wyżej wspomniano diagnozowanie niepełnosprawności rozpoczyna się już w przedszkolu. W szkole masowej natomiast wychowawca musi wykryć trudności w uczeniu się u danego ucznia. Zmienia on metody pracy z uczniem, stosując często wolniejsze, obrazowe tempo pracy. Dysponuje również odpowiednimi środkami dydaktycznymi. Jeśli zastosowanie danej metody nie przynosi pożądanych efektów osoba prowadząca zajęcia dzieli uczniów na mniejsze 3- 4 osobowe grupy z którymi pracuje pedagog specjalny. Jeśli również dłuższy okres zindywidualizowanej pracy nie daje rezultatów realizuje się z grupką dalszą partię materiału przez jakiś czas. Jeśli natomiast uczeń radzi sobie z materiałem kierowany jest z powrotem do szkoły masowej. 

W celu jak najpełniejszej oceny postępów uczniów z niepełnosprawnością co jakiś czas zwoływane jest tak zwane konsylium. W skład jego wchodzą lekarze, pielęgniarki, pedagodzy specjalni, pracownicy socjalni, psycholodzy. Badają oni warunki rozwojowe dziecka. W konsylium bierze również udział dyrektor danej szkoły i pedagog do spraw integracji, którzy wspólnie zastanawiają się nad dalszą ścieżką kształcenia danego ucznia rozpatrując każdy przypadek indywidualnie. W wyjątkowych przypadkach konsylium zgadza się na indywidualne nauczanie, które ma się jednak odbywać w szkole, chyba że dany uczeń jest przewlekle chory lub stopień jego niepełnosprawności nie pozwala mu na udział w zajęciach w szkole. Po zakończeniu nauki w danej szkole na świadectwie uczeń ma zaznaczony indywidualny program. Uczeń ten ma oczywiście możliwość kontynuowania nauki w szkole średniej i może również w tej szkole korzystać z indywidualnego programu nauczania. 
W Szwecji występuje kilka charakterystycznych elementów związanych z edukacją osób niepełnosprawnych. Władze szkolne prowadzą rejestr osób, które nie poszły do szkoły wyższego stopnia lub do pracy. Pracownik socjalny nawiązuje wówczas z taką osobą kontakt i w rozmowie z nią stara się znaleźć jakieś rozwiązanie (na przykład szkoła, kury, praca w warunkach chronionych lub na otwartym rynku pracy). Jest to typowy przejaw charakteru szwedzkiego systemu państwa opiekuńczego. Dorosłe osoby niepełnosprawne przeprowadzają się do mieszkań lub domów grupowych, gdzie dąży się do wykształcenia w nich maksymalnej samodzielności tak by mogły zamieszkać w pełni samodzielnie. 
Innym charakterystycznym elementem jest (o czym była już mowa powyżej) szkoła masowa, tj. szkoła dla wszystkich dzieci. Konsekwencją takiego podejścia jest nie kwalifikowanie w szkołach dzieci jako niepełnosprawnych intelektualnie. 
Dużo miejsca w szwedzkim systemie oświaty poświęca się socjoterapii dążąc do „skanalizowania” agresji uczniów w sposób społecznie przydatny. Dawniej pozwalano na przykład malować słowa niecenzuralne na specjalnie do tego przeznaczonych ścianach, by dać upust emocjom i przeżyciom. Obecnie uczniowie pracują z materiałami łatwo przekształcalnymi, na przykład z piaskiem, wodą, gliną modeliną. 

Kształcenie pedagogów specjalnych. 
W Szwecji bardzo duży nacisk kładzie się na właściwą i kompletną edukację osób, które pracować będą z uczniami niepełnosprawnymi – pedagogów specjalnych. Kandydaci na pedagogów specjalnych w pierwszym rzędzie studiują pedagogikę ogólną, następnie podejmują praktyki, a dopiero potem podejmują studia z zakresu pedagogiki specjalnej. Ostatnim etapem jest odbycie praktyk specjalnych. Dopiero wówczas otrzymują dyplom pedagoga specjalnego. 

Podsumowanie. 
Szwecja jest podręcznikowym przykładem państwa opiekuńczego. Ma to swoje dobre i złe strony. Z punktu widzenia kształcenia osób niepełnoprawnych można mówić w większości o pozytywach. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim konsekwentnie realizowaną idee integracji na wszystkich poziomach kształcenia. Powoduje ona, że osoby niepełnosprawne mają taką samą szansę na rozwój jak ich pełnosprawni rówieśnicy. Ma to niezwykle ważną konsekwencję: kariera życiowa osób niepełnosprawnych (zarówno ruchowo, jak i intelektualnie) przypomina karierę osób pełnosprawnych. Drugim ważnym osiągnięciem szwedzkiego systemy jest odsetek osób niepełnosprawnych intelektualnie: w Szwecji wynosi on ok. 0,5 %, przy średniej europejskiej 2,5 %. Jest to wynikiem kształcenia integracyjnego. 
Szwedzki system edukacji nie uniknął oczywiście błędów, czy raczej potknięć. Wśród najważniejszych wymienia się pewną cenę integracji, stanowiącą formę ograniczenia osób integrowanych. Bycie integrowanym oznaczało bowiem bycie przedmiotem planów i działań prowadzonych przez inne osoby. Rodzi to ryzyko, że kadra kształcenia specjalnego będzie za nich odpowiedzialna, będzie o nich decydować. Ponadto pierwsze pokolenia szkół integracyjnych nie uniknęły stygmatyzacji. Uczniowie niepełnosprawni doświadczyli zaczepek, wyśmiewania, upokarzania. Jednakże kadra szkolna starała się minimalizować ten problem i go rozwiązywać. Uczniowie niepełnosprawni mieli wówczas i mają obecnie w Szwecji słuszne przekonanie, że pomimo upośledzenia mają pełne prawo do bycia z innymi. 
Obecnie jednak największym pozytywem szwedzkiego typu kształcenia jest fakt, że w trakcie edukacji szkolnej dzieci i młodzież niepełnosprawna nie jest napiętnowana i „etykietowana”, a społeczeństwo i przede wszystkim rodzice nie myślą już że niepełnosprawny znaczy tyle co gorszy, nie podatny na oddziaływania pedagogiczne i niepotrzebny innym. W odróżnieniu od segregacji system ten daje równe szanse rozwoju, pracy i poczucia spełnienia wszystkim ludziom stawiając przede wszystkim na ich mocne strony, odrzucając braki. W dorosłym życiu tych osób procentuje to bardzo wyraźnie. 

W Szwecji osobom niepełnosprawnym, w tym dzieciom mającym trudności w normalnym funkcjonowaniu, przysługuje opiekun, nazywany asystentem osobistym (szw. personlig assistent).
Praca takiego asystenta finansowana jest przez gminę (do 20 godzin tygodniowo) oraz kasę ubezpieczenia społecznego (odpowiednik polskiego ZUS), gdy osoba niepełnosprawna wymaga kolejnych godzin opieki. Asystenci zatrudniani są bezpośrednio przez samorząd lub wyspecjalizowane prywatne firmy działające na zlecenie gminy. To one odpowiedzialne są za rekrutację.
Na wybór opiekuna ma wpływ osoba niepełnosprawna lub jej bliscy. Opiekun osoby niepełnosprawnej ma pomóc jej nie tylko np. w utrzymaniu higieny, ale towarzyszy także w kontaktach społecznych, odprowadza do szkoły.
Rolę asystenta może pełnić także członek rodziny.