Motyw vanitas
w literaturze i sztukach plastycznych
(cykl scenariuszy)

projekt przygotowały:
Agnieszka Beszczyńska
Ewa Szumiejko

• Spis treści:
  
  
  Wstęp
  
  Wprowadzany obecnie do szkół drugi etap reformy powoduje zmiany nie tylko w strukturze organizacyjnej, ale także w dokumentacji wyznaczającej główne kierunki edukacyjne. Zawarte w obowiązujących podstawach programowych cele edukacyjne stymulują przede wszystkim intelektualny rozwój ucznia. Szczególny charakter na tle przemian ma kształcenie humanistyczne wyposażające ucznia nie tylko w wiadomości, lecz również w kompetencje świadomego uczestnictwa w kulturze.
  Szkoła słusznie broni prawa i wychowuje w duchu wartości humanistycznych i moralnych, wprowadza do i uczy tradycji, tak by wykształcić świadomego uczestnika kultury. Niezwykle ważnym ogniwem tego procesu jest wprowadzenie do szkoły ponadgimnazjalnej nowego przedmiotu Wiedza  o kulturze.
  Zawarte zarówno w podstawie programowej języka polskiego, jak i wiedzy  o kulturze cele edukacyjne, takie jak:

• rozbudzanie zainteresowań wybitnymi dziełami literatury i sztuki oraz tworzenie warunków sprzyjających pogłębionemu poznawaniu i przeżywaniu ich treści,

• wprowadzenie ucznia w dziedzictwo literackie i kulturowe, w tradycję narodową i dziedzictwo kulturowe krajów europejskich,

• przygotowanie ucznia do świadomego i krytycznego odbioru dzieł kultury,

• pomoc w kształtowaniu umiejętności interpretowania arcydzieł literackich i rozpoznawania ich w kontekście egzystencjalnym, aksjologicznym i historycznym i ich hierarchizacji,

• uczenie syntetyzowania i porządkowania poznanego materiału,

• przygotowanie do aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu kulturalnym

zainspirowały nas do napisania cyklu scenariuszy.

Proponujemy nauczycielom języka polskiego i wiedzy o kulturze pomysły na lekcje dotyczące obecności motywu vanitas w różnych tekstach kultury, mając nadzieję, iż prezentowane pomysły pobudzą inwencję twórczą innych humanistów prowadzących proces kształcenia ogólnego w szkołach ponadgimnazjalnych.
Tematyka zawarta w scenariuszach dotyczy opisu dzieła malarskiego, poznania kontekstu interpretacyjnego oraz analizy wybranych tekstów kultury.
Scenariusz nr 1
Temat: Opis dzieła malarskiego na przykładzie obrazu: Oblicza wojny Salvadore Dali
Cele zajęć:
uczeń po zakończeniu zajęć potrafi: określić nastrój obrazu,

1. wymienić podstawowe elementy opisu obrazu,

2. opisać podstawowe treści obrazu,

3. rozpoznać temat obrazu,

4. sformułować własne opinie na temat treści obrazu,

5. potwierdzić własne opinie, wskazując odpowiednie elementy obrazu,

6. zaprezentować na forum klasy własne wnioski,

7. wskazać podobieństwo tematu obrazu w innych dziedzinach sztuki
   np. w literaturze,

8. zinterpretować obraz Oblicza wojny Salvadore Dali.

Treści:

1. Pojęcia: kompozycji, przestrzeni, formy i kolorystyki dzieła.

2. Sfera ikonograficzna dzieła.

3. Obraz: Oblicza wojny Salvadore Dali

Metody realizacji zajęć:

• wykład

• pogadanka

• praca z tekstem kultury

Materiały niezbędne do przeprowadzenia zajęć:

• karta pracy indywidualnej, w której zawarte są kolejne etapy opisu i analizy dzieła malarskiego

• foliogram przedstawiający reprodukcję obrazu Oblicza wojny Salvadore Dali.

Osiągnięcia:

• Uczeń po zakończeniu zajęć potrafi samodzielnie , na podstawie przygotowanego arkusza dokonać interpretacji dzieła malarskiego.

Przebieg zajęć:

Czynności wstępne (5 min):

Sprawdzenie obecności i rekapitulacja materiału z poprzedniej lekcji.

Wprowadzenie (5 min)

Po przedstawieniu przez prowadzącego celów zajęć wybrany uczeń prezentuje przygotowaną w ramach zadania domowego biografię Salvadore Dali i wyjaśnia pojęcie surrealizmu. Następnie nauczyciel rozdaje kartę pracy indywidualnej,
w której zawarte są kolejne etapy opisu i analizy dzieła malarskiego oraz prezentuje reprodukcję obrazu Oblicza wojny Salvadore Dali na grafoskopie.

Zadanie (30 min)
Nauczyciel prezentuje kolejne etapy opisu i analizy dzieła malarskiego zawarte w kartach pracy na przykładzie reprodukcji, wykorzystując prowokowane opinie uczniów. Wspólnie ustalone wnioski uczniowie sukcesywnie zapisują
w tabeli.
Podsumowanie i zakończenie zajęć (5 min)

Nauczyciel podsumowuje pracę na zajęciach, wskazuje najbardziej istotne elementy, a następnie podaje zadanie domowe.
Zadanie domowe

W dowolnej formie wyraź swój sąd o dziele Salvadore Dali Oblicze wojny.

Załącznik nr1 — karta pracy indywidualnej, w której zawarte są kolejne etapy analizy dzieła malarskiego

Plan opisu		Opis	Analiza i interpretacja
Przedstawienie dzieła
Autor obrazu notatka biograficzna, umieszczenie dzieła w dorobku twórcy
Obraz na tle epoki: określenie czasu epoki, nurtu,
Nastrój, uczucia:
Temat obrazu: hipoteza
Kompozycja dzieła: plan pierwszy plan dalszy (tło)
Forma obrazu	Harmonia, statyka Dysharmonia, dynamika
		Kolorystyka: dominanty akcenty Tonacja: ciemna jasna Światło: odczucie bryłowatości, kształtów przestrzennych brak oświetlonych przedmiotów, miejsc
		Przestrzeń perspektywa, płaszczyzna kompozycja otwarta zamknięta dominanty akcenty
	Sfera ikonograficzna- rozpoznanie tematu, motywu
	Mój sąd o dziele:

Załącznik nr2 — karta pracy indywidualnej, w której zawarte są kolejne etapy opisu i analizy dzieła Salvadore Dali Oblicza wojny

Plan opisu		Opis	Analiza i interpretacja
Przedstawienie dzieła		Salvadore Dali Oblicze wojny.
Autor obrazu notatka biograficzna, umieszczenie dzieła w dorobku twórcy		Prezentacja życiorysu: Salvadora Dali
Obraz na tle epoki: określenie czasu epoki, nurtu,		Surrealizm - wyjaśnienie pojęcia
Nastrój, uczucia:			okrucieństwo, groza wojny, jej wpływ na człowieka groza, przerażenie, strach, obawa, lęk, smutek
Temat obrazu: hipoteza					groza wojny
Kompozycja dzieła: plan pierwszy		w centrum obrazu ogromna głowa człowieka, stoi na piasku,głowa bez włosów, wielkie ciemne oczodoły, w nich zamiast źrenic jasne trupie czaszki, szeroko otwarte, wykrzywione usta, widać dziury, być może po wybitych zębach, z uzębienia pozostały dwa kły, jeden sprawia wrażenie nadłamanego, w dziurach po trzech przednich zębach ( dwóch górnych i jednym dolnym) widoczne są trupie czaszki; nad łukami brwiowymi i między brwiami pomarszczone czoło, widać głębokie zmarszczki, bruzdy; wokół głowy wiją się żmije, próbują dostać się do oczodołów, nosa; z prawej strony w górnym rogu widoczny fragment szarobrązowej skały, po tej samej stronie w dolnym rogu ciemny ślad odciśniętej ręki, z lewej strony znajduje się cień, jaki rzuca głowa; szare niebo, im bliżej linii horyzontu, tym jaśniejsze,	-brak włosów - być może człowiek stracił je na skutek przeżyć, zmartwień -trupie czaszki świadczą o tym, że człowiek wokół widzi śmierć, zniszczenie nie tylko ludzkiego życia, ale świata, -otwarte usta - przerażenie, krzyk rozpaczy, niepogodze- nie się z okrucieństwem wojny -usta skrzywione powodem ból i cierpienie -dziury po wybitych zębach okrucieństwo wroga, męka, cierpienie -wijące się żmije - jad, nienawiść, zło, -kły - wrogość
plan dalszy (tło)		żółty piasek, pustynia
Forma obrazu	Harmonia, statyka Dysharmonia, dynamika	dynamika,
		Kolorystyka: dominanty akcenty Tonacja: ciemna jasna Światło: odczucie bryłowatości, kształtów przestrzennych brak oświetlonych przedmiotów, miejsc	dominuje kolor żółty, pomarańczowy i różne odcienie brązu; przerażająca kolorystyka nieba - od jasnożółtego koloru tuż przy linii horyzontu do ciemnoszarego, w planie pierwszym tonacja ciemna, podkreślająca główny element obrazu, tło obrazu utrzymane w tonacji jasnej, w ten sposób wydobywa się kontrast skała i głowa rzucają cień, oświetlony jest drugi plan, co powoduje podkreślenie kontrastu centralnego elementu obrazu	pustynia - spustoszenie, zniszczenie, po tym, co stworzył człowiek, nie pozostało nic co stworzył człowiek,nie pozostało nic
		Przestrzeń perspektywa, płaszczyzna Kompozycja otwarta zamknięta dominanty akcenty	wyraźna linia horyzontu, kompozycja zamknięta,
Sfera ikonograficzna rozpoznanie motywu			zagłada, wojna, śmierć, apokalipsa
Mój sąd o dziele:			obraz nie zachwyca pięknem, lecz wymową, nie wzbudza zachwytu, ale lęk, pobudza do myślenia, ukazuje katastroficzną wizję świata, grozę wojny

Scenariusz nr 2

Temat: Życie człowieka to marność i gonienie za wiatrem. Vanitas w Księdze Koheleta

Cele zajęć:
uczeń po zakończeniu zajęć potrafi :

• interpretować fragment z Księgi Koheleta,

• formułować własne opinie na temat treści tekstu,

• potwierdzać własne opinie odpowiednimi fragmentami tekstu,

• wskazywać określenia, jakich używa Kohelet, charakteryzując życie człowieka,

• prezentować na forum klasy własne wnioski,

• zredagować „dokończenie” tematu lekcji.

Treści:

1. Fragment z Księgi Koheleta,

• Motyw vanitas.
  
  Metody realizacji zajęć:
  
  praca z tekstem,

• pogadanka.
  
  Materiały niezbędne do przeprowadzenia zajęć:

• fragment z Księgi Koheleta,

• utwory Daniela Naborowskiego Krótkość żywota i Marność,

• karta pracy indywidualnej, w której zawarte są pytania prowadzące do analizy i interpretacji wskazanego fragmentu z Księgi Koheleta.
  
  Osiągnięcia:
  
  uczeń po zakończeniu zajęć potrafi:

• samodzielnie zinterpretować fragment z Księgi Koheleta,

• wyjaśnić termin vanitas.




• Przebieg zajęć:
  
  Czynności wstępne (5 min)
  
  Sprawdzenie obecności i rekapitulacja materiału z poprzedniej lekcji.
  
  Wprowadzenie (5 min)
  
  Nauczyciel przedstawia cele zajęć i zapisuje na tablicy „niedokończony” temat: Życie człowieka to...............................................
  Następnie rozdaje kserokopię z fragmentem z Księgi Koheleta i prosi klasę o ciche przeczytanie tekstu.
  
  Zadanie 1. (10 min)
  
  Nauczyciel rozdaje karty pracy indywidualnej i prosi o jej pisemne wypełnienie.
  
  Zadanie 2. (10 min)
  
  Nauczyciel wskazuje uczniów, którzy na forum klasy przedstawiają swoje opracowania.
  
  Podsumowanie i zakończenie zajęć (15min.)
  
  Nauczyciel dokonuje podsumowania pracy z tekstem, formułuje wnioski, które uczniowie zapisują w zeszytach. Następnie prosi uczniów o podanie propozycji „dokończenia” tematu. Wspólnie zostaje wybrana jedna z propozycji, którą uczniowie zapisują do zeszytów.
  
  Wnioski:
  Kohelet podejmuje rozważania nad sensem życia. Zamyka je w sentencji: „marność nad marnościami, wszystko marność". Sensem ludzkiej egzystencji są: mądrość, trud poznania i próba kreowania świata. Niestety człowiek poddany jest prawu przemijania. W tym sensie jego dzieło nie jest skończone, wieczne ..., wszak kresem jego działań jest śmierć.
  
  Określenie życia jako marności nad marnościami, tematy związane ze znikomością życia, przemijaniem zostały utrwalone w literaturze i sztuce jako motyw vanitas. Wątki vanitatywne skłaniają do zadumy nad doczesnością.
  Propozycja zapisania pełnego tematu lekcji:
  
  Temat: Życie człowieka to marność i gonienie za wiatrem. Vanitas w Księdze Koheleta.
  
  




• Zadanie domowe
  
  Przygotuj argumenty do dyskusji na następujący temat:
  
  Życie człowieka to marność i gonienie za wiatrem. Czy te słowa uznasz  za własną sentencję życiową? Uzasadnij swój wybór
  

Załącznik nr 1

(karta pracy indywidualnej-pytania prowadzące do interpretacji tekstu)

Lp.	Polecenia	Odpowiedzi
	Jakiej odpowiedzi na pytanie z wersetu 3: Jaki pożytek ma człowiek z całego trudu swego, którym trudzi się pod słońcem? - udziela Kohelet w kolejnych wersetach? W odpowiedzi przywołaj właściwe cytaty. Odwołaj się kolejno do następujących wersetów 4,5,6,7,8,9
	Wskaż określenia, jakich używa Kohelet, charakteryzując życie człowieka.

Załącznik nr 2 (karta pracy indywidualnej — pytania prowadzące do interpretacji tekstu oraz przykładowe odpowiedzi)

Lp.	Polecenia	Odpowiedzi
	Jakiej odpowiedzi na pytanie z wersetu 3: Jaki pożytek ma człowiek z całego trudu swego, którym trudzi się pod słońcem? - udziela Kohelet w kolejnych wersetach? W odpowiedzi przywołaj właściwe cytaty. Odnieś się kolejno do następujących wersetów 4,5,6,7,8,9	W wersecie czwartym W porównaniu do starożytnego wyobrażenia o wieczności ziemi Kohelet zauważa, że nie tylko jednostkowy byt, ale i życie pokolenia trwa krótko, szybko przemija, bo następne pokolenie pragnie odegrać w nim również znaczącą rolę. Dodatkowo zaznacza fakt, że za chwilę dorobek i tego pokolenia przeminie. Ludziom wydaje się, że pomnażają, wzbogacają dzieło boskie na ziemi. Jest to złudne, bo rodzi się następne pokolenie, którego ambicje, pragnienia, cele są identyczne. W wersecie piątym, szóstym i siódmym Kohelet znów odkrywa, że świat trwa wiecznie: w cyklu wschodu i zachodu słońca, wędrującego wiatru i płynącej wody (panta rei)ukazuje te cechy, aby podkreślić nieskończoność boskiego dzieła i w ten sposób wydobywa prawdę o znikomości ludzkiego życia, które ogranicza śmierć W wersecie ósmym Kohelet stwierdza, że zdolność człowieka do poznania świata jest ograniczona, mimo wielkiego trudu, jaki on podejmuje, nie jest to jednak możliwe. Człowiek dokłada wszelkich starań, aby zgłębić tajniki świata, poświęca nawet temu życie. W taki sposób nadaje sens swemu życiu. W wersecie dziewiątym Kohelet dopowiada, że człowiekowi może wydawać się, że odkrył, poznał tajemnice świata. Jest to tylko część prawdy, jego dzieło zostanie utrwalone, ale zawsze będzie pozbawione cech: skończoności, wieczności, pewności
	Wskaż określenia, jakich używa Kohelet, charakteryzując życie człowieka.	marność nad marnościami, wszystko marność (werset drugi) wszystko marność i gonienie za wiatrem (werset czternasty)

Scenariusz nr 3

Temat: Motyw vanitas w literaturze: D. Naborowski Marność, Krótkość żywota

Cele zajęć:
uczeń po zakończeniu zajęć potrafi :

• zabrać głos w dyskusji,

• analizować i interpretować wiersze D. Naborowskiego Krótkość żywota i Marność w kontekście vanitatywnych refleksji o życiu z Księgi Koheleta,

• wskazywać operacje sensotwórcze (charakterystyczne cechy języka poetyckiego) określające czas życia człowieka na ziemi w wierszu D. Naborowskiego Krótkość żywota.
  
  Treści:

1. utwory D. Naborowskiego Krótkość żywota i Marność,

2. środki stylistyczne w utworze D. Naborowskiego Krótkość żywota.
   
   Metody realizacji zajęć:

• dyskusja

• praca z tekstem

Materiały niezbędne do przeprowadzenia zajęć:

• kserokopia z fragmentem z Księgi Koheleta oraz z utworami Daniela Naborowskiego Krótkość żywota i Marność

Osiągnięcia:

• uczeń po zakończeniu zajęć potrafi samodzielnie zinterpretować utwory D. Naborowskiego Krótkość żywota i Marność w kontekście vanitatywnych refleksji o życiu z Księgi Koheleta,

• uczeń potrafi rozpoznać motyw vanitas w literaturze i sztuce,

• uczeń wykazuje aktywność artystyczną, przedstawiając za pomocą środków plastycznych temat vanitas.
  




• Przebieg zajęć:
  
  Czynności wstępne (5 min)
  
  Sprawdzenie obecności i rekapitulacja
  
  Wprowadzenie (10min)
  
  Prowadzący przedstawia cele zajęć i rozpoczyna lekcję od dyskusji na temat:
  Życie człowieka to marność i gonienie za wiatrem. Czy te słowa uznasz za własną sentencję życiową? Uzasadnij swój wybór.
  Do dyskusji uczniowie przygotowali się w domu, stawiając tezę i przygotowując argumenty.
  
  Zadanie 1. (ok. 3 min)
  
  Nauczyciel rozdaje kserokopię z fragmentem z Księgi Koheleta oraz z utworami Daniela Naborowskiego Krótkość żywota i Marność i prosi klasę o ciche przeczytanie utworu D. Naborowskiego Marność.
  
  Zadanie 2. (10 min)
  
  Znając sens pojęcia marności życia w ujęciu Koheleta, odpowiedz na pytanie: w których fragmentach podmiot liryczny nawiązuje do vanitatywnych refleksji o życiu ?
  
  Marność

• potwierdzenie tezy Koheleta o tym, że życie człowieka na ziemi to marność: Świat hołduje marności

• uzupełnienie, dopowiedzenie refleksji o życiu doczesnym: człowiek zabiega o wartości materialne, goni za wygodą, luksusem, przyjemnością, rozkoszą. Jednak powtarza za Koheletem, że jest to iluzja szczęścia, prawdy o sensie życia. I nazywa życie doczesne także marnością
  (Że marna marność słynie)

• podmiot liryczny idzie o krok dalej.... jako jeden z nas przyjmuje refleksje Koheleta i podaje wskazówki jak wybrnąć z pesymistycznej prawdy o marności życia, można kochać, bawić się, zachowując umiar, pamiętając o pobożności i moralności.

• Powyższe wskazówki pozwolą wpisać się w szerszy plan boskiego stworzenia. Żyjąc godnie, pobożnie, bogobojnie pokonamy strach przed śmiercią i Bogiem. Wtedy odsłoni się przed nami prawdziwy sens życia doczesnego jest ono chwilą, a wieczna jest tylko ufność Bogu i życie w cnocie.
  




• Zadanie 3. (ok. 1 min)

Nauczyciel prosi o wskazanie wersetu z Księgi Koheleta , którego sens jest powtórzony w wierszu Naborowskiego.

sens wersetu czwartego:

Przemija pokolenie i rodzi się pokolenie,

a ziemia trwa na wieki

Zadanie 4. (ok. 10 min)

Wypisz i nazwij środki stylistyczne określające czas życia człowieka na ziemi:

przykład	nazwa
Godzina za godziną niepojęcie chodzi:	Uosobienie
Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi	powtórzenie czasownika być
Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt — żywot ludzki słynie	wyliczenie
Kołem niehamowanym lotny czas uchodzi	epitet metaforyczny
byt nasz ledwie może Nazwan być czwartą częścią mgnienia;	Przerzutnia metafora
(...) wielom była Kolebka grobem, wielom matka ich mogiłą	paradoks

Podsumowanie i zakończenie zajęć(5 min)

Nauczyciel podsumowuje pracę na zajęciach, wskazuje najbardziej istotne elementy, a następnie podaje zadanie domowe.

Zadanie domowe:

Przedstaw za pomocą środków plastycznych temat vanitas.

Zadanie domowe wskaże korelację między przedmiotami: język polski i wiedza o kulturze.

Załącznik nr1 — kserokopia fragmentu z Księgi Koheleta ...Wszystko marność i gonienie za wiatrem oraz utworów D. Naborowskiego: Marność, Krótkość żywota

Fragment z Księgi Koheleta

l. Słowa kaznodziei', syna Dawidów,

króla w Jeruzalem.

2. Marność nad marnościami2,

rzekł kaznodzieja,

marność nad marnościami,

wszystko marność.

3. Jaki pożytek ma człowiek

z całego trudu swego,

którym trudzi się pod słońcem?

4. Przemija pokolenie i rodzi się pokolenie,

a ziemia trwa na wieki³.

5. Słońce wschodzi i słońce zapada,

i dąży do miejsca swego,

skąd będzie wschodziło⁴.

6. Wiatr wędruje na południe

i na północ zawraca,

krąży i krąży w swoich kolejach.

7. Wszystkie potoki płyną z gór do morza,

a morze pełne nie jest⁵.

Na miejsce, skąd płynęły, wracają,

aby znów płynęły.

8. Wszystkie rzeczy są trudliwe

i człowiek ich nie wypowie.

Nie nasyci się oko patrzeniem,

nie napełni się ucho słuchaniem.

9. Cokolwiek raz było, to będzie.

Cokolwiek raz uczynione zostało,

uczynione zostanie.

A nie masz nic nowego pod słońcem.

14. Widziałem wszelkie dzieła

czynione pod słońcem.

A oto wszystko marność i gonienie za wiatrem. (...)

Przełożył Czesław Miłosz

¹ kaznodzieja — w innych tłumaczeniach: oryginalne słowo „kohelet";

² marność nad marnościami — jest to motto całej Księgi, refren powtarzający się wielokrotnie.

³ ziemia trwa na wieki — według starożytnych poglądów kosmogonicznych ziemia, wsparta na olbrzymich słupach tkwiących w czeluściach oceanu, nie podlega ruchowi i jest wieczna;

⁴ Według starożytnych, zwłaszcza Egipcjan, słońce odbywa swoją wędrówkę w nocy pod ziemią w kierunku z zachodu na wschód.

⁵ morze pełne nie jest — ludzie starożytni nie znali zjawiska parowania wód, dlatego autor biblijny dziwi się, że wody morskie nieustannie zasilane wodami rzek nie wzbierają.

Scenariusz nr 4

Temat: martwa natura z motywem vanitas

Cele zajęć:

uczeń po zakończeniu zajęć potrafi:

• korzystać ze Słownika symboli W. Kopalińskiego,

• samodzielnie poszerzać wiedzę o martwej naturze, wykorzystując opracowanie naukowe,

• opisać ikonografię obrazu,

• wymienić treści obrazu,

• charakteryzować kolorystykę obrazu,

• określić formę dzieła malarskiego,

• formułować własne opinie na temat treści obrazu,

• potwierdzić własne opinie, wskazując odpowiednie elementy obrazu,

• prezentować na forum klasy własne wnioski,

• wartościować dzieło malarskie,

• wyrazić uczucia estetyczne wywołane poprzez obcowanie z dziełem plastycznym.

Treści:

• Pieter Cleasz Martwa natura z motywem Vanitas,

• Simon Renard de Saint-Andre Vanitas,

• martwa natura z motywem vanitas,

• symbole vanitatywne.

Metody realizacji zajęć:

• praca w grupach

Materiały niezbędne do przeprowadzenia zajęć:

• Władysław Kopaliński: Słownik symboli

• Martwa natura. Historia, arcydzieła, interpretacje.

• kserokopia karty pracy grupowej, w której zawarte są kolejne etapy opisu i analizy dzieła malarskiego -Scenariusz nr1-załącznik nr1

• foliogram reprodukcji: Pieter Cleasz Martwa natura z motywem Vanitas

• foliogram reprodukcji: Simon Renard de Saint-Andre Vanitas

• kolorowa kserokopia reprodukcji: Pieter Cleasz Martwa natura z motywem Vanitas

• kolorowa kserokopia reprodukcji: Simon Renard de Saint-Andre Vanitas

Osiągnięcia:

• uczeń po zakończeniu zajęć potrafi zinterpretować martwę naturę z motywem vanitas

Przebieg zajęć:

Czynności wstępne(3min)

Sprawdzenie obecności i rekapitulacja materiału z poprzedniej lekcji.

Wprowadzenie (5min)

Nauczyciel zapoznaje z celami zajęć i prosi o obejrzenie (wcześniej przygotowanej) klasowej wystawy prac domowych, w których uczniowie za pomocą środków plastycznych przedstawili temat vanitas.W ten sposób uczniowie wchodzą w atmosferą tematu lekcji.

Zadanie 1. (5min)

Nauczyciel dzieli klasę na pięcioosobowe grupy i rozdaje kserokopię karty pracy grupowej. Karta zawiera kolejne etapy opisu i analizy dzieła malarskiego. Połowie klasy rozdaje kolorową kserokopię reprodukcji : Pieter Cleasz , a drugiej połowie kolorową kserokopię reprodukcji: Simon Renard de Saint-Andre Vanitas.

Jednocześnie prezentuje przygotowane na osobnym stanowisku materiały pomocnicze:

• Władysław Kopaliński: Słownik symboli

• Martwa natura. Historia, arcydzieła, interpretacje.
  
  
  

Zadanie 2 .(10 min)
Nauczyciel prosi o wypełnienie karty pracy grupowej.

Zadanie 3 (15 min)

Nauczyciel ograniczony czasem jednostki lekcyjnej wybiera dwóch liderów grup, którzy prezentują opis i analizę wybranych reprodukcji. Pozostałe grupy uzupełniają tę interpretację.

Wnioski:

Plan opisu		Opis	Analiza i interpretacja
Przedstawienie dzieła Autor i tytuł		Pieter Cleasz: Martwa natura z motywem Vanitas
Autor obrazu notatka biograficzna, umieszczenie dzieła w dorobku twórcy		1597-1661 holenderski malarz okresu baroku, głównie interesowała go martwa natura, kompozycja składająca się z samych rzeczy
Obraz na tle epoki: określenie czasu epoki, nurtu,		Barok Martwa natura z motywem vanitas.
Nastrój, uczucia:			refleksje o życiu, o sprawach ostatecznych, przygnębienie, zaskoczenie, zdziwienie
Temat obrazu: hipoteza			nietrwałość rzeczy materialnych
Kompozycja dzieła: plan pierwszy plan dalszy (tło)		na stole przykrytym obrusem leżą niedbale rozrzucone przedmioty. w centrum obrazu trupia czaszka położona na zeszycie leżącym na starej księdze, obok gęsie pióro, przyrząd do pisania na rogu stołu stoi kaganek obok, oparta o księgę przewrócona szklanka, otwarte puzderko , klucz na niebieskiej wstążce,	niedbałość symbolizuje nietrwałość wyraźnie góruje nad resztą przedmiotów, narzuca metaforyczne odczytanie obecności pozostałych przedmiotów czaszka symbolizuje: śmierć, krótkotrwałość życia, marność, śmiertelność to sprawia wrażenie, że ktoś przed chwilą przerwał czytanie, notowanie, pisanie... obecność księgi przywołuje sensy symboliczne: uczoność, naukę, mądrość, dociekanie prawdy i tajemnic świata brak w nim świecy, symbolu życia sprawia wrażenie, że za chwilę spadnie i rozbije się, znów znak nietrwałości przedmiotów być może jest to puzderko z lusterkiem, albo kompas, kosztowny drobiazg cieszący oko na co dzień, pozostawiony bez opieki, widocznie już niepotrzebny, być może nie ma już właściciela, chyba umarł. zamykał pewnie głęboko skrywane tajemnice w sekretarzyku, może listy od ukochanej; jest złoty może więc oznaczać pieniądze przedmioty, nad którymi góruje trupia czaszka pozbawione właściciela są niepotrzebne, rozproszone, nietrwałe, bez znaczenia, symbolizują więc marność zarówno przedmiotów materialnych i ludzkich zamierzeń , świata doczesnego
Forma obrazu	Harmonia, statyka Dysharmonia, dynamika	dysharmonia	niedbałość ułożenia przedmiotów na stole
		Kolorystyka: dominanty akcenty Tonacja: ciemna jasna Światło: odczucie bryłowatości, kształtów przestrzennych brak oświetlonych przedmiotów, miejsc	dominują zgniłe i oliwkowe zielenie, brązy i żółcie wyróżnia się cienki paseczek intensywnego błękitu wstążeczki od klucza ciemna oświetlona czaszka	kolorystyka wspomaga wanitatywne znaczenie prezentowanych przedmiotów podkreśla dominację czaszki na obrazie
		Przestrzeń perspektywa, płaszczyzna kompozycja otwarta zamknięta dominanty akcenty	płaszczyzna zamknięta
		Sfera ikonograficzna- rozpoznanie tematu motywu	śmierć, marność, przemijanie, kruchość żywota vanitas	przygnębienie, przerażenie, smutek, kontemplacja, refleksja nad wartością życia, życie to gonienie za przyjemnościami, wartościami materialnymi, to jednak jest ulotne, szybko przemija
	Mój sąd o dziele:

Plan opisu		Opis	Analiza i interpretacja
Przedstawienie dzieła autor i tytuł		Simon Renard de Saint-Andre Vanitas 1650
Autor obrazu notatka biograficzna, umieszczenie dzieła w dorobku twórcy		1614-1677 francuski mistrz martwej natury,
Obraz na tle epoki: określenie czasu epoki, nurtu,		Barok Martwa natura z motywem vanitas.
Nastrój, uczucia:			przygnębienie, przerażenie, refleksja nad wartością życia
Temat obrazu: hipoteza			nietrwałość rzeczy materialnych
Kompozycja dzieła: plan pierwszy plan dalszy (tło)		na stole leżą niedbale rozrzucone przedmioty. w centrum obrazu trupia czaszka przyozdobiona laurem czaszka położona na rękopisie z pieczęciami Baltazara Cozona, wysławiającego przyjemności stołu obok leży niedbale rozrzucony zapis nutowy, a na nim dwa drewniane flety ze stołu za chwilę spadnie pobity kieliszek z lewego rogu stołu wystaje zapalony lont obok lontu znajduje się naczyńko i słomka do puszczania mydlanych baniek, które właśnie unoszą się nad stołem za czaszką jest butla z winem i szklanica	niedbałość symbolizuje nietrwałość sugeruje, że zmarły był artystą wyraźnie góruje nad resztą przedmiotów, narzuca metaforyczne odczytanie obecności pozostałych przedmiotów czaszka symbolizuje: śmierć, krótkotrwałość życia, marność, śmiertelność to sugeruje, że zmarły był poetą, dbającym o własną twórczość i sławę to symbole muzyki, która uprzyjemnia człowiekowi życie, z niej czerpie radość, przy niej się bawi, ucztuje element dobrej zabawy, zakrapianej winem za chwilę wszystko ulegnie zniszczeniu, przeminie bańki symbolizują kruchość życia ludzkiego, które ulatuje i znika równie szybko jak bańka mydlana symbolizują doczesne uciechy, zabawę
Forma obrazu	Harmonia, statyka Dysharmonia, dynamika	dysharmonia	niedbałość ułożenia przedmiotów na stole
		Kolorystyka: dominanty akcenty Tonacja: ciemna jasna Światło: odczucie bryłowatości, kształtów przestrzennych brak oświetlonych przedmiotów, miejsc	dominuje czerń i ciemny brąz wyróżnia się intensywny błękit kawałka materiału ciemna oświetlona czaszka i zapis nutowy	kolorystyka wspomaga wanitatywne znaczenie prezentowanych przedmiotów oświetlenie czaszki i zapisu nutowego podkreśla myśl, że zabawa, uciechy życia to wartości przemijalne
		Przestrzeń perspektywa, płaszczyzna kompozycja otwarta zamknięta dominanty akcenty	płaszczyzna zamknięta
	Sfera ikonograficzna- rozpoznanie motywu, tematu	śmierć, marność, przemijanie, kruchość żywota, vanitas	refleksja nad wartością życia, życie to gonienie za przyjemnościami, wartościami materialnymi, lecz są one ulotne, szybko przemijają
	Mój sąd o dziele:

Podsumowanie i zakończenie zajęć (5min)

Nauczyciel wskazuje podobieństwa prezentowanych interpretacji obrazów, zwracając uwagę na obecność motywu vanitas w sztuce. Na zakończenie prezentuje inne przedstawienia plastyczne tego motywu do wyboru z następujących:

• Caravaggio Święty Hieronim

• Antonio de Pereda Vanitas vanitatum, Alegoria przemijania

• Pieter Boel Vanitas

• Dawid Bailly Autoportret z martwą naturą

• Juan de Valdes Leal Alegorie marności świata

• Georges de La Tour Maria Magdalena

• Zbigniew Beksiński Bez tytułu

• Paul Cezanne Czaszka i lichtarz

• Pablo Picasso Martwa natura z czaszką

• Jacek Malczewski Thanatos, Thanatos I, Thanatos II, Śmierć,Śmierć 1917 Thanatos1898-1899, Powrót w rodzinne strony,Mój pogrzeb

• Pierre Le Rouge Taniec śmierci

• Jan Kanty Wojnarowski Lekarz, aptekarz i śmierć,

• Władysław Podkowiński Studium szkieletu

• Arnold Bocklin Dżuma

• Salvadore Dali Aktywizm zmierzchu,Geologiczne stawanie się

• Wystrój kościoła w Kutnej Horze-Kostnice Sedlec(Czechy)

• Barokowe stroje liturgiczne z motywem vanitas

15

14

26

Daniel NABOROWSKI (1573—1640)

Marność

Świat hołduje marności

I wszytkie ziemskie włości;

To na wieki nie minie,

Że marna marność słynie.

Miłujmy i żartujmy,

Żartujmy i miłujmy,

Lecz pobożnie, uczciwie,

A co czyste, właściwie.

Nad wszytko bać się Boga —

Tak fraszką śmierć i trwoga.

Krótkość żywota

Godzina za godziną niepojęcie chodzi:

Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.

Krótka rozprawa: jutro — coś dziś jest, nie będziesz,

A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz;

Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt — żywot ludzki słynie.

Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie,

Kołem niehamowanym lotny czas uchodzi,

Z którego spadł niejeden, co na starość godzi.

Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był, niebożę;

Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może

Nazwań być czwartą częścią mgnienia; wielom była

Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła.

---