A

NNA

P

AJDZIN

´ SKA

Wartos´ciowanie we frazeologii

Za tak ogólnie sformułowanym tytułem kryja˛ sie˛ trzy zagadnienia szczegółowe, którymi
chciałabym sie˛ zaja˛c´:

1) frazeologizmy komunikuja˛ce wartos´ciowania;
2) frazeologizmy implikuja˛ce wartos´ciowania;
3) frazeologizmy jako z´ródło wiedzy o systemie wartos´ci, o preferencjach społecznos´ci

je˛zykowej posługuja˛cej sie˛ tymi jednostkami.

Wydaje sie˛, z˙e rozdzielenie wymienionych problemów jest nie tylko zabiegiem meto-

dologicznym, ułatwiaja˛cym opis. Mamy tu chyba do czynienia ze zjawiskami róz˙nymi
jakos´ciowo, których odre˛bnos´c´ nalez˙y sobie us´wiadamiac´ (co nie znaczy, z˙e nie warto
szukac´ mie˛dzy nimi pewnych zwia˛zków i zalez˙nos´ci).

Poza zakresem moich zainteresowan´ znalazły sie˛ w zasadzie jednostki frazeologiczne

zawieraja˛ce w strukturze znaczeniowej element oceny, ale pozbawione znaczenia warto-
s´ciuja˛cego, np.: cos´ wystawia komus´ a. czemus´ jakies´ s´wiadectwo, ktos´ bije a. uderza na
alarm, ktos´ wraca do łask, ktos´ a. cos´ zdobywa a. wyrabia sobie marke˛.

I. Frazeologizmy
komunikuja˛ce wartos´ciowania

Nieodła˛czna˛ cecha˛ ludzkiego przez˙ywania s´wiata jest wartos´ciowanie. Człowiek nie tylko
postrzega przedmioty i stany rzeczy, lecz takz˙e je odczuwa i osa˛dza jako dobre, złe lub
znajduja˛ce sie˛ w jakims´ punkcie skali mie˛dzy dobrym i złym. Aspekty owych wartos´cio-
wan´ bywaja˛ róz˙ne: moralny, intelektualny, pragmatyczny, estetyczny itd. Bogactwu sa˛dów
o wartos´ci odpowiada róz˙norodnos´c´ s´rodków je˛zykowych słuz˙a˛cych do zwerbalizowania
tych ocen. Ws´ród leksykalnych wykładników wartos´ciowan´ istotne miejsce przypada
frazeologizmom.

Obszar przejs´ciowy mie˛dzy leksemami a jednostkami frazeologicznymi stanowia˛ wy-

razy o znaczeniu frazeologicznie zwia˛zanym, czyli takim, które jest realizowane w poła˛-
czeniu ze s´cis´le okres´lonymi (zwykle w postaci listy) słowami. Chociaz˙ wie˛c jeden

komponent grupy syntaktycznej jest uz˙ywany w swej funkcji prymarnej, zwia˛zki wyrazo-
we maja˛ faktycznie charakter nieswobodny. Dotychczas nikt sie˛ nie pokusił o zebranie
całego materiału, na porza˛dne zbadanie czekaja˛ równiez˙ wspomniane ograniczenia ła˛cz-
liwos´ci. Najcze˛s´ciej takz˙e słowniki nie przynosza˛ potrzebnych informacji. Zazwyczaj
znaczenie frazeologicznie zwia˛zane zostaje w nich wyodre˛bnione i otrzymuje oddzielna˛
definicje˛. Przy braku charakterystyki ła˛czliwos´ci wyrazu zapis taki jest myla˛cy, sugeruje
bowiem, z˙e słowo (ewentualnie - słowo w tym znaczeniu, podobnie jak w innym/innych)
ma ła˛czliwos´c´ semantyczna˛, tzn. zdolne jest ła˛czyc´ sie˛ z dowolnym wyrazem, który w swej
strukturze semantycznej zawiera pewna˛ ceche˛. Sytuacje˛ niewiele zmieniaja˛ podane dalej
poła˛czenia wyrazowe - traktuje sie˛ je zwykle jako ilustracje˛ uz˙ycia jednostki leksykalnej,
a nie implicytne wskazanie ograniczen´ ła˛czliwos´ci. Przyjrzyjmy sie˛ przykładom (pocho-
dza˛ ze „Słownika je˛zyka polskiego” pod red. M. Szymczaka, ale w innych jest podobnie):

czczy ‘beztres´ciowy, nic nie znacza˛cy, bezcelowy, płonny, nieuzasadniony, pusty’

- czcza formalnos´c´, czcza gadanina, czcze słowa;

jałowy ‘pozbawiony tres´ci, wyrazu, bezwartos´ciowy, bezuz˙yteczny’ - jałowe obietnice,

rozmowy, rozwaz˙ania;

nieposzlakowany ‘taki, któremu nic nie moz˙na zarzucic´, nienaganny, nieskazitelny,

doskonały, idealny’ - nieposzlakowana opinia, nieposzlakowany charakter;

poczesny ‘zaszczytny, okazały, waz˙ny’ - poczesne stanowisko, miejsce;
poroniony ‘nieudany, niefortunny, chybiony’ - poroniony pomysł;
szampan´ski ‘doskonały, s´wietny, wspaniały’ - szampan´ski humor, nastrój, szampan´ska

zabawa, szampan´ska dziewczyna;

zakazany ‘maja˛cy zła˛ opinie˛, nie budza˛cy zaufania; obskurny, odraz˙aja˛cy’ - zakazany

typ, zakazana knajpa, zakazane towarzystwo.

Liste˛ te˛ moz˙na by cia˛gna˛c´ bardzo długo, ale mys´le˛, z˙e juz˙ wymienione przykłady

dostatecznie dobrze pokazuja˛ istote˛ problemu. Niestety, do rzadkos´ci nalez˙a˛ artykuły
słownikowe, które informuja˛ (przynajmniej w ogólnych zarysach) o ła˛czliwos´ci wyrazu.
Przywołajmy i taki przykład: „płonny 1. «daremny, próz˙ny, zbyteczny, niepotrzebny,
bezuz˙yteczny» dzis´ zwykle w wyraz˙eniach: Płonna nadzieja, obawa. Płonne wysiłki,
zabiegi ”.

Zdarza sie˛, z˙e słownik nie ujawnia takz˙e wartos´ciuja˛cego charakteru wyrazu. Na

przykład niezapomniany jest definiowany jako ‘taki, którego nie moz˙na zapomniec´, nie
daja˛cy sie˛ zapomniec´, pamie˛tny’, tymczasem przymiotnikiem owym moz˙na okres´lic´ nie
wszystko, czego nie da sie˛ zapomniec´, lecz tylko cos´, co jest wartos´ciowane dodatnio:
niezapomniana melodia, piosenka, kreacja teatralna; niezapomniane przez˙ycie, wraz˙enie;
niezapomniany dzien´, rok. Takich ograniczen´ nie nakłada przymiotnik pamie˛tny, wymie-
niony w definicji jako synonimiczny. Podobnie wyraz niezatarty, definiowany jako ‘nie
daja˛cy sie˛ usuna˛c´, zapomniec´, zniszczyc´; wyrazisty, trwały, niezapomniany’, wprowadza
ewaluacje˛ pozytywna˛: niezatarte wspomnienie, wraz˙enie.

Ograniczen´ ła˛czliwos´ci wyrazów oceniaja˛cych jest zatem duz˙o wie˛cej niz˙ skłonni

bylibys´my pocza˛tkowo przypuszczac´. Zwykle dostrzegamy tylko bezsporne frazeologi-
zmy typu: kon´skie zdrowie, kon´ski organizm, mahoniowe powietrze, róz˙owy humor a.
nastrój, dziurawa pamie˛c´, kwas´ny humor a. nastrój, Madejowe łoz˙e, niedz´wiedzia przysłu-
ga, owczy pe˛d, Pyrrusowe zwycie˛stwo, słomiany zapał, strusia polityka, a zapominamy
o całym obszarze „frazeologii ukrytej”. Zasługuje ona na monograficzne opracowanie,
w którym warto chyba wykorzystac´ pomysł A. Nagórko. Postulowała ona przed kilku laty

16

przyje˛cie w opisie semantycznym wartos´ciowan´ ”wykładnika analogicznego do Mielczu-
kowskich funkcji leksykalnych, powiedzmy parametru EVAL, ewentualnie z indeksem
danej wartos´ci”

1

.

W zasobie frazeologicznym polszczyzny wyste˛puje wiele jednostek pełnia˛cych funkcje

ewaluatywne. Oprócz juz˙ wspomnianych poła˛czen´ wyrazów, z których jeden ma znacze-
nie frazeologicznie zwia˛zane, istnieja˛ zwia˛zki o znaczeniu całos´ciowym (w których z˙aden
z komponentów nie zachowuje swego znaczenia kodowego). Reprezentowana jest kaz˙da
z tradycyjnie wyodre˛bnianych grup - wyraz˙en´, zwrotów, fraz.

Nie ma tu miejsca na szczegółowy opis materiału, poprzestane˛ wie˛c na wnioskach, które

nasune˛ła analiza ponad tysia˛ca jednostek (oczywis´cie jest to tylko cze˛s´c´ frazeologizmów
wyraz˙aja˛cych wartos´ciowania, na tyle jednak - jak sa˛dze˛ - reprezentatywna, z˙e umoz˙liwia
pewne uogólnienia).

1. Sa˛dy wartos´ciuja˛ce, których wykładnikami sa˛ frazeologizmy, zwykle dotycza˛ pew-

nych okres´lonych klas obiektów, co znajduje wyraz w ograniczeniach ła˛czliwos´ci. Nawet
zwia˛zki o szerokiej ła˛czliwos´ci, typu: ktos´ a. cos´ (jest) na medal, ktos´ a. cos´ (jest) klasa a.
pierwsza klasa a. pierwszej klasy a. wysokiej klasy, ktos´ a. cos´ wielkiego kalibru, ktos´ a.
cos´ na Fidiaszowa˛ miare˛ a. na miare˛ Fidiasza, ktos´ a. cos´ z prawdziwego zdarzenia, ktos´
a. cos´ co sie˛ zowie, ktos´ a. cos´ w całym tego słowa znaczeniu, ktos´ cała˛ ge˛ba˛, w kaz˙dym
calu ktos´ a. cos´, cos´ (jest) na sto dwa, cos´ (jest) na dwadzies´cia cztery fajerki, ktos´ a. cos´
nie ma sobie równego, ktos´ a. cos´ jest do rzeczy, ktos´ a. cos´ jest niczego sobie, cos´ ma re˛ce
i nogi, cos´ nie wytrzymuje krytyki, ktos´ a. cos´ jest do niczego a. do kitu a. do chrzanu a. do
luftu, ktos´ a. cos´ od siedmiu boles´ci, ktos´ a. cos´ jest a. stoi poniz˙ej wszelkiej krytyki, nie
wyste˛puja˛ w identycznych kontekstach (owe róz˙nice sygnalizuja˛ juz˙ zaimki - jest to jednak
wysoce nieprecyzyjny sposób okres´lania ograniczen´ selekcyjnych, potrzebne sa˛ dalsze
uszczegółowienia).

Wie˛kszos´c´ frazeologizmów ma charakter wyspecjalizowany. Na przykład frazeologi-

czny wykładnik oceny negatywnej przybiera postac´ pod psem, gdy mowa o pogodzie,
zdrowiu, samopoczuciu, jedzeniu, czasownik czuje sie˛ wymaga w tej samej funkcji wyra-
z˙en´ porównawczych jak groch przy drodze, jak zbity pies lub jak przepuszczony przez
maszynke˛, idzie - jak po grudzie, jak z kamienia lub jak krew z nosa, wygla˛da - jak półtora
nieszcze˛s´cia, jak z krzyz˙a zdje˛ty, jak zmokła kura itd. Podobnie jest z ocena˛ pozytywna˛:
czuje sie˛ jak ryba w wodzie, idzie jak z płatka a. jak po mas´le, pasuje jak ulał, zna cos´ jak
własna˛ kieszen´ lub jak (swoje) pie˛c´ a. dziesie˛c´ palców, wygla˛da, jak sie˛ patrzy. O rzeczy
nie dostosowanej do innej powiemy, z˙e pasuje jak kwiatek do koz˙ucha a. pie˛s´c´ do nosa a.
wół do karety, o takim samym zachowaniu werbalnym - ni przypia˛ł, ni przyłatał.

2. Juz˙ niektóre wymienione przykłady sygnalizuja˛ naste˛pna˛ włas´ciwos´c´ frazeologi-

zmów pełnia˛cych funkcje ewaluatywne. W przewaz˙aja˛cej wie˛kszos´ci zwia˛zki te maja˛
skomplikowana˛ strukture˛ semantyczna˛, ocenie wartos´ciuja˛cej towarzysza˛ inne składniki.
Charakterystyczne jest wpisywanie w znaczenie frazeologizmu aspektu wartos´ciowania.
Oceny wypływaja˛ z okres´lonych stanów rzeczy, sa˛ dokonywane z perspektywy róz˙nych
standardów, dookres´lane w kategoriach własnos´ci obiektu, jego zachowan´ lub cech relacji
mie˛dzy podmiotem a obiektem. Na przykład zwroty ktos´ czuje sie˛ jak zbity pies a. jak
przepuszczony przez maszynke˛ a. jak groch przy drodze a. jak pia˛te koło u wozu oceniaja˛
czyjes´ samopoczucie jako złe, ale wartos´ciowania te sa˛ dokonywane z róz˙nych punktów
widzenia - w dwu pierwszych porównaniach zwraca sie˛ uwage˛ na czyjs´ stan (psycho)fi-
zyczny, w dwu naste˛pnych na psychiczny (ujawniaja˛ one ponadto przyczyne˛ takiego
samopoczucia: ktos´ jest stale niepokojony, ne˛kany lub ktos´ jest - we własnym mniemaniu
- zbe˛dny, przeszkadza).

17

Innym przykładem moz˙e byc´ seria zwrotów: ktos´ ma cos´ w jednym a. małym palcu, ktos´

zna sie˛ na rzeczy, ktos´ trafia w dziesia˛tke˛, ktos´ ma wielkie serce, ktos´ ma gołe˛bie serce,
ktos´ ma lwie serce, ktos´ ma głowe˛, ktos´ ma (dobrego) nosa, ktos´ ma złote re˛ce. Wszystkie
frazeologizmy przynosza˛ pozytywna˛ ocene˛ człowieka, róz˙ne jednak cechy i czynnos´ci
były obiektem wartos´ciowania.

Informacja o typie wartos´ci, ze wzgle˛du na która˛ jest oceniany jakis´ przedmiot lub stan

rzeczy, jest zawarta równiez˙ w zwia˛zkach: cos´ rozpływa sie˛ w ustach, ktos´ a. cos´ jest miły
(-e) oku, oczy sie˛ do czegos´ s´mieja˛, ktos´ a. cos´ cieszy oko, ktos´ a. cos´ jest na wage˛ złota,
cos´ jest a. zda sie˛ a. nie zda sie˛ psu na bude˛, cos´ nie jest warte funta kłaków a. pie˛ciu groszy,
cos´ jest wyssane z palca, cos´ jest wzie˛te z ksie˛z˙yca a. powietrza a. sufitu.

Tylko kilka wyraz˙en´ frazeologicznych o funkcji rzeczownikowej ma charakter ogól-

nowartos´ciuja˛cy: blaski i cienie czegos´, mocny punkt kogos´ a. czegos´, mocna strona kogos´
a. czegos´, słaby punkt a. słaba strona a. słabe miejsce kogos´ a. czegos´. Zwykle tego typu
wyraz˙enia sa˛ nazwami pewnych obiektów wartos´ciowanych pozytywnie lub negatywnie
ze wzgle˛du na ich okres´lone własnos´ci, np.: ósmy cud s´wiata, kraina mlekiem i miodem
płyna˛ca, biały kruk, niebo w ge˛bie, lata tłuste, pie˛kna karta czegos´ (z˙ycia, historii, dziejów),
mroczna a. ciemna karta czegos´, lata chude, nudy na pudy, flaki z olejem, musztarda po
obiedzie, groch z kapusta˛ (o zwia˛zkach dotycza˛cych człowieka be˛dzie jeszcze mowa
dalej).

Wartos´ciowanie, którego wykładnikiem jest frazeologizm, bywa oparte na porównaniu:
- dwóch obiektów: ktos´

(1)

nie dorasta komus´

(2)

do pie˛t, ktos´

(1)

a. cos´

(1)

przewyz˙sza

kogos´

(2)

a. cos´

(2)

o (całe) niebo, ktos´

(1)

a. cos´

(1)

jest o całe niebo lepszy (-e) od kogos´

(2)

a. czegos´

(2)

, ktos´

(1)

a. cos´

(1)

bije kogos´

(2)

a. cos´

(2)

na głowe˛, ktos´

(1)

a. cos´

(1)

na miare˛

kogos´

(2)

a. czegos´

(2)

;

- dwóch stanów rzeczy tego samego obiektu: ktos´ obniz˙a lot a. loty, ktos´ stacza sie˛ do

rynsztoka, ktos´ schodzi na psy, ktos´ a. cos´ wychodzi na prosta˛, ktos´ a. cos´ wypływa na czyste
a. spokojne wody.

Sa˛d wartos´ciuja˛cy, wyraz˙ony za pomoca˛ frazeologizmu, moz˙e równiez˙ dotyczyc´ przy-

szłos´ci: nic z kogos´ a. czegos´ nie be˛dzie. Bywa, z˙e zwrot ujawnia takz˙e relatywizm
wartos´ciowania (cos´ jest wartos´ciowe dla kogos´): nic komus´ po kims´ a. czyms´, cos´ wyszło
komus´ na dobre, cos´ wyszło komus´ na zdrowie.

3. Je˛zykowo wyróz˙nionymi punktami skali gradacji sa˛ punkty ekstremalne - cze˛sto

w znaczenie złoz˙onych jednostek leksykalnych jest wbudowany sem intensywnos´ci. Pas-
mu s´redniemu odpowiadaja˛ chyba tylko dwa frazeologizmy: ktos´ a. cos´ jest takie sobie
oraz jako tako, w zasadzie jednak przecie˛tnos´c´, brak cech indywidualnych otrzymuje
ocene˛ negatywna˛, por.: ni pies, ni wydra; ni ryba, ni mie˛so; ni z pierza, ni z mie˛sa; ni to,
ni owo; ni to, ni sio.

Duz˙o wie˛cej frazeologizmów wyraz˙a wartos´ciowanie negatywne niz˙ pozytywne. Serie

synonimiczne okres´laja˛ce zjawiska negatywne sa˛ bogatsze niz˙ serie okres´laja˛ce zjawiska
pozytywne. Przyjrzyjmy sie˛ przykładowo frazeologicznym nominacjom człowieka ma˛dre-
go i człowieka głupiego

2

.

otwarta głowa, człowiek lotny, lotny umysł, głe˛boki umysł, ktos´ jest z głowa˛, ktos´ ma

głowe˛ a. łeb, ktos´ ma głowe˛ na karku, ktos´ ma głowe˛ a. łeb nie od parady, ktos´ ma głowe˛
pos´rodku, ktos´ ma dobrze w głowie, ktos´ ma olej w głowie, ktos´ ma głowe˛ dobrze umeblo-
wana˛;

gła˛b kapus´ciany, zakuta pała, zakuty łeb, kapus´ciana głowa, os´la a. barania głowa,

głowa do pozłoty, osioł patentowany, osioł dardanelski, kurzy a. ptasi móz˙dz˙ek, ciemna

18

masa, cie˛z˙ka artyleria, ciemny jak tabaka w rogu, głupi jak but (z lewej nogi), głupi jak
stołowe nogi, ktos´ prochu nie wymys´li, okna moz˙na trzymac´ przy kims´ otwarte, ktos´ nie
umie zliczyc´ do trzech, ktos´ ma pusto w głowie, ktos´ nie ma ani krzty a. za grosz rozumu,
ktos´ ma z´le w głowie, ktos´ upadł na głowe˛, komus´ szajba odbiła.

Nie sa˛ to zapewne wszystkie frazeologizmy, ale juz˙ ta próba uwidacznia znaczna˛

dysproporcje˛.

Poza tym wydaje sie˛, z˙e wie˛ksze jest zróz˙nicowanie je˛zykowej reprezentacji zjawisk

negatywnych niz˙ pozytywnych. Jest to tylko hipoteza, która˛ nalez˙ałoby zweryfikowac´,
dysponuja˛c pełnym materiałem. W analizowanej przeze mnie próbie niemal kaz˙dy frazeo-
logizm be˛da˛cy wykładnikiem oceny dodatniej ma swój antonimiczny odpowiednik, np.:
ktos´ ma cos´ w jednym a. małym palcu - ktos´ nie ma o czyms´ (zielonego a. bladego a.
najmniejszego) poje˛cia, ktos´ jest kims´ - ktos´ jest nikim a. niczym, ktos´ ma złote re˛ce - ktos´
ma dwie lewe re˛ce, ktos´ ma czyste re˛ce - ktos´ ma brudne re˛ce, ktos´ ma lwie serce - ktos´ ma
zaje˛cze serce, ktos´ trafia w dziesia˛tke˛ - ktos´ trafia jak kula˛ w płot. Natomiast wiele sa˛dów
negatywnych, utrwalonych we frazeologizmach, nie ma swej pozytywnej przeciwwagi,
por. chociaz˙by zwia˛zki: ktos´ urwał sie˛ z choinki, ktos´ z byka spadł, ktos´ nie przebiera
w s´rodkach, ktos´ idzie po trupach, ktos´ wylewa dziecko z ka˛piela˛, ktos´ rozmienia sie˛ na
drobne, ktos´ goni w pie˛tke˛, ktos´ pisze jak kura pazurem, ktos´

(1)

wciska komus´

(2)

kit a.

ciemnote˛, ktos´ przelewa z pustego w próz˙ne itd.

4. Kolejna własnos´c´ frazeologizmów be˛da˛cych wykładnikami wartos´ciowan´ to ich

silniejsze lub słabsze nacechowanie ekspresywne. Nie chciałabym sie˛ tu wdawac´ w filo-
zoficzno-psychologiczne dyskusje dotycza˛ce wzajemnych relacji mie˛dzy wartos´ciowania-
mi a emocjami

3

, chociaz˙by dlatego, z˙e interesuje mnie tylko cze˛s´c´ zasobu leksykalnego

polszczyzny i wnioski mogłyby byc´ nieuprawnionymi generalizacjami. Frazeologizmy
s´wiadcza˛ jednak niewa˛tpliwie o swoistym charakterze ewaluacji - jest ona wprawdzie
elementem poznania, ale zwykle wyraz˙a równiez˙ emocjonalny stosunek podmiotu do
komunikowanej rzeczywistos´ci. Mam nadzieje˛, z˙e juz˙ wymienione zwia˛zki moga˛ byc´
traktowane jako ilustracja tej tezy, wie˛c tylko kilka przykładów. Frazy: Buzi dac´!, Mucha
nie siada!, Niech cie˛ nie znam!, Niech cie˛ kule˛ bija˛! Niech cie˛ drzwi s´cisna˛!, Niech cie˛
kaczki zdepcza˛! , sa˛ wykładnikami oceny wysoce pozytywnej, której towarzyszy zachwyt,
entuzjazm, podziw (w trzech ostatnich wypadkach moz˙liwa jest tez˙ z˙artobliwa irytacja).
Natomiast ocena negatywna poła˛czona z róz˙nymi emocjami jest wyraz˙ana za pomoca˛
zwia˛zków: Tylko nabic´ w armate˛ i wystrzelic´! (irytacja, gniew), Umarł w butach! (zmar-
twienie), ładny gips, ładny kwiatek, ładne kwiatki, ładny interes, ładna perspektywa
(niezadowolenie, zdziwienie, zaskoczenie).

II. Frazeologizmy implikuja˛ce
wartos´ciowania

W zasobie frazeologicznym polszczyzny odnajdujemy wiele jednostek, które z duz˙a˛ wy-
razistos´cia˛ us´wiadamiaja˛ płynnos´c´ granic mie˛dzy opisem a ocena˛, mówia˛c inaczej - poka-
zuja˛, z˙e cze˛stokroc´ opis fragmentu s´wiata zakłada jego równoczesna˛ ocene˛. Moz˙emy
wartos´ciowac´ nie komunikuja˛c swej oceny eksplicytnie. Znacza˛cy jest tu wybór jednostki

19

z szeregu synonimów czy bliskoznaczników. Na przykład w szeregu zwia˛zków okres´laja˛-
cych, z˙e cos´ sie˛ zbliz˙a, wkrótce nasta˛pi: ktos´ a. cos´ jest tuz˙, tuz˙; cos´ zbliz˙a sie˛ wielkimi a.
milowymi krokami; tylko patrzec´ kogos´ a. czegos´, cos´ (jest) za pasem; cos´ na karku; cos´
wisi w powietrzu, negatywne wartos´ciowanie implikuja˛ dwa ostatnie - na karku ma sie˛ cos´
niepoz˙a˛danego, w powietrzu wisi cos´ przykrego lub groz´nego.

Ws´ród jednostek o znaczeniu ‘bardzo dawno temu’: dawnymi czasy, w zamierzchłej

przeszłos´ci, w zamierzchłych czasach, w pomroce dziejów a. wieków, za króla C

´ wieczka

jedynie ostatnia stanowi podstawe˛ wnioskowania o ujemnej ocenie pewnego stanu rzeczy
- wyraz˙enia za króla C

´ wieczka uz˙ywamy wtedy, gdy mowa o anachronicznos´ci, przesta-

rzałos´ci czegos´.

Równiez˙ polskie okres´lenia ilos´ci i liczby stwarzaja˛ moz˙liwos´c´ róz˙norodnych wybo-

rów. Pewnymi zwia˛zkami moz˙emy sie˛ posłuz˙yc´ niezalez˙nie od tego, jak wartos´ciowane
sa˛ przedmioty, o których sie˛ orzeka, np. bez liku czy co niemiara. Inne jednostki sa˛
stosowane tylko wówczas, gdy owe przedmioty sa˛ oceniane pozytywnie, np. jest czegos´
a. miec´ czegos´ w bród, jest czegos´ ile dusza zapragnie, niektóre zas´ wia˛z˙a˛ sie˛ zawsze
z ocena˛ negatywna˛, np.: jest czegos´ do diabła a. licha (i troche˛), ktos´ ma czegos´ do diabła
a. licha (i troche˛), jest czegos´ do cholery a. do nagłej krwi, jest czegos´ jak szaran´czy a. jak
psów, choc´ za psami rzucac´.

Kolejna˛ ilustracje˛ interesuja˛cego nas zagadnienia stanowi zbiór zwrotów o znaczeniu

‘ktos´ umarł’: ktos´ zamkna˛ł oczy, wyziona˛ł ducha, wydał ostatnie tchnienie, przeniósł sie˛
na tamten s´wiat a. do wiecznos´ci, rozstał sie˛ z (tym) s´wiatem, odwalił kite˛, wycia˛gna˛ł
kopyta, kogos´ trafił szlag. Bez trudu moz˙na wskazac´ zwia˛zki implikuja˛ce ujemne warto-
s´ciowanie osoby zmarłej. Sa˛ to oczywis´cie trzy ostatnie frazeologizmy. Uz˙ywanie ich
bywa takz˙e przejawem negatywnego, cynicznego przez˙ywania s´wiata (niekiedy tylko
udawanego, niemniej jednak manifestowanego werbalnie).

Te˛ sama˛ funkcje˛ co wybory z szeregów synonimicznych, moga˛ pełnic´ wybory okres´lo-

nych wariantów leksykalnych (traktowanych zreszta˛ przez niektórych badaczy nie jako
odmianki jednego frazeologizmu, lecz jako synonimy). Porównajmy pary poła˛czen´:

ktos´ otworzył usta - ktos´ otworzył morde˛;
ktos´ zamyka usta - ktos´ zamyka jadaczke˛;
ktos´

(1)

wbija komus´

(2)

cos´ do głowy - ktos´

(1)

wbija komus´

(2)

cos´ do łba.

Drugi człon kaz˙dej z tych par róz˙ni sie˛ od pierwszego nacechowaniem emocjonalnym,

a w konsekwencji - jak sie˛ wydaje - negatywna˛ ocena˛ agensa lub pacjensa (ostatni zwrot).

Przywołane przykłady pokazuja˛ chyba dostatecznie wyraz´nie, z˙e uz˙ycie pewnych

frazeologizmów, w zasadzie nie maja˛cych znaczenia wartos´ciuja˛cego, de facto jest rów-
nowaz˙ne wydawaniu sa˛dów wartos´ciuja˛cych. Dzieje sie˛ tak z dwojakich powodów. Po
pierwsze - zwia˛zek ma ograniczona˛ ła˛czliwos´c´ i wyznacza klase˛ przedmiotów tak a nie
inaczej ocenianych, np.: jak grom z jasnego nieba ‘nagle, zupełnie nieoczekiwanie’ -
uz˙ywane w odniesieniu do zdarzen´ niepomys´lnych, złych (tego typu ograniczen´ nie
nakłada ni z tego, ni z owego); (nie ma) ani na lekarstwo, (jak) na lekarstwo, kropla
w morzu, z czyms´ jest krucho ‘czegos´ jest bardzo mało’ - okres´lenie niewystarczaja˛cej
ilos´ci czegos´ poz˙a˛danego, potrzebnego; kogos´ a. czegos´ ze s´wieca˛ (trzeba) szukac´ ‘ktos´
a. cos´ jest niezmiernie rzadki (-e), niespotykany (-e), niezwykły (-e)’ - tylko o ludziach
i przedmiotach wartos´ciowanych dodatnio; ktos´ a. cos´ nie rodzi sie˛ na kamieniu ‘ktos´ a. cos´
wyste˛puje rzadko’ - tylko o ludziach i rzeczach ocenianych pozytywnie.

Po drugie - emocjonalna wartos´c´ frazeologizmu pozwala wnioskowac´, jaka˛ ocene˛

20

nadawca przypisuje rzeczom lub stanom rzeczy nazywanym za pomoca˛ zwia˛zku. W uczu-
ciach tkwi przeciez˙ wartos´ciowanie. Poniewaz˙ była juz˙ wczes´niej o tym mowa, tylko jeden
przykład. Wyraz˙enia: zapadły ka˛t, głucha wies´, głucha prowincja, wies´ zabita (od s´wiata)
deskami a. dechami o znaczeniu ‘miejscowos´c´ odległa od os´rodków z˙ycia społecznego
i kulturalnego’, maja˛ charakter pogardliwy, a zatem miejsca takie sa˛ wartos´ciowane nega-
tywnie.

Wymienione w tej cze˛s´ci pracy frazeologizmy uznałam za jednostki implikuja˛ce, nie

zas´ komunikuja˛ce wartos´ciowania, poniewaz˙ element oceny nie jest wpisany w ich zna-
czenie leksykalne. Posługuja˛c sie˛ terminami Morrisowskiej teorii znaku, moz˙na by powie-
dziec´, z˙e wartos´ciowanie jest tu zwia˛zane z syntaktyka˛ (ła˛czliwos´c´ znaku z innym zna-
kiem) lub pragmatyka˛ (stosunek emocjonalny nadawcy do sytuacji, o której mowa) znaku,
a nie z jego semantyka˛, tak jak było w cze˛s´ci I.

III. Frazeologizmy
jako z´ródło wiedzy o systemie wartos´ci
uz˙ytkowników je˛zyka polskiego

Jes´li przyjmiemy, z˙e w je˛zyku jest utrwalony (w mniejszym lub wie˛kszym stopniu) pewien
zespół sa˛dów orzekaja˛cych o cechach i sposobach istnienia obiektów s´wiata pozaje˛zyko-
wego

4

, analiza frazeologizmów moz˙e byc´ droga˛ do odtworzenia owego je˛zykowego

obrazu s´wiata. Dla badan´ nad wartos´ciowaniami, wpisanymi w zasób frazeologiczny,
istotne sa˛ dane róz˙nego rodzaju. Waz˙na jest dokładna analiza frazeologicznych wykładni-
ków wartos´ciowan´. Powinna ona przynies´c´ odpowiedz´ m. in. na naste˛puja˛ce pytania:

1. O jakich obiektach wypowiada sie˛ sa˛dy wartos´ciuja˛ce?
2. Jakie aspekty sa˛ w nich uwzgle˛dniane?
3. Jaka jest hierarchia wartos´ci (przy załoz˙eniu, z˙e temu, co istotniejsze, odpowiada

wie˛cej nominacji)?

4. Czy jakies´ modele semantyczne sa˛ szczególnie przydatne do wyraz˙ania wartos´cio-

wan´?

5. Czy w analizowanych frazeologizmach wyróz˙niaja˛ sie˛ pewne wyrazy (klasy wyra-

zów)?

Nie tylko jednak badanie zbioru frazeologizmów be˛da˛cych wykładnikami wartos´cio-

wan´ jest do naszych celów przydatne. Takz˙e wiele innych zwia˛zków ułatwia nam dotarcie
do systemu preferencji utrwalonego w je˛zyku. Waz˙na moz˙e sie˛ okazac´ analiza składu
komponentowego złoz˙onych jednostek leksykalnych. W innym miejscu

5

próbowałam np.

pokazac´, z˙e pewne uczucia stanowia˛ dla człowieka wartos´c´, a wyrazistym sygnałem tego
faktu jest wyste˛powanie nazwy emocji z czasownikami: darzyc´, zyskac´, pozyskac´, szukac´,
zdobyc´, zaskarbic´ sobie, zjednac´ sobie, tracic´. A oto inna ilustracja. Istotne dane dla
rekonstrukcji je˛zykowego obrazu wartos´ci przynosi obserwacja ła˛czliwos´ci czasownika
zaklinac´ (kla˛c´ sie˛). Człony nominalne, które sie˛ przy nim pojawiaja˛, sa˛ silnie naaksjologi-
zowane: na Boga, na Pana Boga, na imie˛ boz˙e, na rany boskie, na rany Chrystusa, na
wszystkie s´wie˛tos´ci, na dusze˛ i ciało.

Do ciekawych wyników dochodzi sie˛ równiez˙ analizuja˛c motywacje˛ semantyczna˛

21

frazeologizmów. W polszczyz´nie funkcjonuje np. wiele zwia˛zków, u których podstaw lez˙y
metafora przestrzenna. Przywołajmy niewielka˛ cze˛s´c´ z nich, poła˛czenia wyzyskuja˛ce
opozycje˛ góra-dół (wysoko-nisko): wzloty i upadki; wysokie cele; wysokie loty; wyz˙yny
duchowe; górne porywy, mys´li, zamiary; wysoka wartos´c´, inteligencja; wysokie zdolnos´ci;
wysokie miejsce; ktos´ a. cos´ wysokiej klasy; cos´ wysokiej krwi; ktos´ a. cos´ na wysokim
poziomie; wysokie pochodzenie, urodzenie; wyz˙szy stan; wysoka stopa z˙yciowa; wysoki
stopien´ a. szczebel rozwoju; ktos´ jest góra˛; głowa do góry; uszy do góry; w góre˛ serca; nie
upadaj na duchu; niskie mys´li, uczucia, instynkty, pragnienia; niska wartos´c´; niska
inteligencja, niskie zdolnos´ci; niskie miejsce; niz˙szy stan; niska stopa z˙yciowa, niski stopien´
a. szczebel rozwoju; nisko upas´c´; upadek ducha, ktos´ obniz˙a loty itp. Nietrudno zauwaz˙yc´,
z˙e z˙ycie wewne˛trzne człowieka, jego działania i zachowania, stosunki z innymi ludz´mi itd.
wyobraz˙amy sobie jako rozgrywaja˛ce sie˛ w pewnej przestrzeni. Usytuowanie w górze czy
ruch ku górze sa˛ wartos´ciowane dodatnio. Im wyz˙ej, tym lepiej; zwłaszcza w s´wiecie
wewne˛trznym wysokos´c´ kojarzy sie˛ nam z czystos´cia˛, odwaga˛ i bezinteresownos´cia˛.

Zasygnalizowałam tu zaledwie róz˙ne moz˙liwos´ci odtwarzania wartos´ciowan´ utrwalo-

nych w je˛zyku, a s´cis´lej - w jego zasobie frazeologicznym. Tego rodzaju badan´ dotychczas
włas´ciwie sie˛ nie prowadziło, dlatego tez˙ dopiero przyszłos´c´ pokaz˙e, jakie metody sa˛
najlepsze. Do przyszłos´ci nalez˙y takz˙e pełny opis zagadnienia, dzisiaj musze˛ poprzestac´
na wste˛pnych obserwacjach.

Liczba frazeologizmów bezpos´rednio lub pos´rednio wyraz˙aja˛cych wartos´ciowania jest

ogromna. Ludzki wygla˛d, zachowania, czyny i postawy, a takz˙e rzeczy i stany rzeczy
w jakis´ sposób zwia˛zane z człowiekiem sa˛ zwykle odnoszone do pewnej normy. Ska˛d
wzie˛ła sie˛ owa norma, ujawnia tylko jedno wyraz˙enie - jak Pan Bóg przykazał (implicite
jest to zawarte równiez˙ w okres´leniu po chrzes´cijan´sku). Zazwyczaj poprzestaje sie˛ na
stwierdzeniu, z˙e ktos´ a. cos´ jest jak nalez˙y, jak trzeba, z˙e ktos´ zachowuje sie˛ jak przystoi
lub po ludzku. Odniesienie do porza˛dku przyrodniczego lub społecznego, do utartych
zwyczajów jest bardzo wyraz´ne - wszystko, co odbiega od tej normy, jest wartos´ciowane
negatywnie, por.: ktos´ zachowuje sie˛ jak zwierze˛; cos´ stoi na głowie a. cos´ jest postawione
na głowie; ktos´ obiecuje komus´ gruszki na wierzbie; ktos´ zna sie˛ na czyms´ jak s´winia a.
kura na pieprzu; ktos´ pisze jak kura pazurem; pre˛dzej komus´ włosy na dłoni wyrosna˛ a.
kaktus na dłoni wyros´nie; jak rak s´wis´nie, a ryba pis´nie; jak be˛dzie w maju karnawał.

Frazeologizmy uzmysławiaja˛ nam, z˙e w ewaluacji norma niemal zawsze mies´ci sie˛ nie

pos´rodku skali, lecz na jej biegunie dodatnim. Jedynym wyja˛tkiem jest chyba wartos´cio-
wanie estetyczne. Tutaj punktem odniesienia jest s´rodek skali, cos´ ani pie˛knego, ani
brzydkiego. Byc´ moz˙e dlatego w grupie frazeologizmów wyraz˙aja˛cych oceny estetyczne
nie ma - tak uderzaja˛cej w innych zbiorach - przewagi wykładników wartos´ciowan´ nega-
tywnych

6

. Norma, typowy stan rzeczywistos´ci, z psychologicznego punktu widzenia jest

czyms´ mniej istotnym niz˙ stany nietypowe, rzadziej zatem otrzymuje okres´lenia je˛zykowe.
W wypadku ocen estetycznych stanami odchylaja˛cymi sie˛ od stanów typowych sa˛ zarówno
stany wartos´ciowane pozytywnie (pie˛kno), jak i negatywnie (brzydota), we wszystkich
innych wypadkach - stany wartos´ciowane negatywnie, a spos´ród wartos´ciowanych pozy-
tywnie tylko te z ocena˛ ekstremalna˛.

Wygla˛d zewne˛trzny człowieka ocenia sie˛ najcze˛s´ciej poprzez porównanie go z jakims´

innym obiektem. W porównaniach tych zostały utrwalone nie tylko potoczne obserwacje,
lecz takz˙e wyobraz˙enia o pie˛knie i brzydocie, znalazły odbicie okres´lone ideały artystycz-
ne.

Ujemna ocena spotyka osobe˛, której stan fizyczny, powierzchownos´c´ lub strój odbiega

od społecznej normy. Funkcjonuja˛ trzy cia˛gi okres´len´:

22

ktos´ wygla˛da jak: chory, po chorobie, cien´, szkielet, widmo, zjawa, s´mierc´, s´mierc´ na

chora˛gwi, s´mierc´ angielska, z krzyz˙a zdje˛ty ‘ktos´ wygla˛da bardzo z´le, mizernie’;

ktos´ wygla˛da jak: czupiradło, oberwaniec, maszkara, strach na wróble, nieboskie

stworzenie, straszydło ‘ktos´ wygla˛da bardzo z´le, brzydko’;

ktos´ jest brzydki jak: noc (grudniowa), nieszcze˛s´cie, siedem grzechów głównych.
Natomiast bardzo pochlebna˛ opinie˛ o czyims´ wygla˛dzie wyraz˙aja˛ naste˛puja˛ce porów-

nania: ktos´ wygla˛da jak anioł, aniołek, bóstwo, jutrzenka, królewna (z bajki), królowa,
ksie˛z˙niczka, róz˙a, sen, marzenie. Niektóre z tych okres´len´ sa˛ zarezerwowane dla kobiety
(kobieca uroda jest znacznie waz˙niejsza niz˙ me˛ska!). Ograniczenia dotycza˛ce płci nakła-
daja˛ tez˙ porównania: dziewczyna jak malina, jak łania, jak rzepa, chłop jak da˛b, chłop na
schwał.

Oceny maja˛ charakter całos´ciowy lub dotycza˛ jedynie pewnej cechy (pewnych cech).

Ta sama własnos´c´ moz˙e byc´ wartos´ciowana pozytywnie lub negatywnie w zalez˙nos´ci od
tego, czy wywołuje efekt naturalnos´ci, czy tez˙ go nie wywołuje, np. prosty jak s´wieca
‘naturalnie, swobodnie trzymaja˛cy sie˛ prosto’, sztywny jakby kij połkna˛ł ‘nienaturalnie
wyprostowany’. Podobna zmiana oceny wyste˛puje wówczas, gdy pewna cecha osia˛ga zbyt
duz˙a˛ intensywnos´c´, np. wyraz˙enie smukły, wysoki jak topola wnosi ocene˛ dodatnia˛,
natomiast tyka chmielowa nie wnosi takiej oceny, poniewaz˙ czyjs´ wzrost i szczupłos´c´ sa˛
nadmierne. Negatywnie oceniana jest równiez˙ przesada w zabiegach o swój wygla˛d (por.
elegant z morskiej piany a. pianki w przeciwstawieniu do ktos´ jest ubrany jak z igły, ktos´
jak z z˙urnala wycie˛ty, ktos´ wystrojony jak lalka). We frazeologizmach moz˙e byc´ tez˙
utrwalone dystansowanie sie˛ wobec okres´lonych kanonów pie˛kna i elegancji (ubrany a.
wystrojony jak stróz˙ w Boz˙e Ciało, jak szewc na niedziele˛).

Stałe poła˛czenia wyrazowe zdaja˛ sie˛ s´wiadczyc´ o tym, z˙e w ocenie wygla˛du zewne˛trz-

nego człowieka pewne cze˛s´ci ciała sa˛ istotniejsze niz˙ inne, tylko niektóre bowiem docze-
kały sie˛ swoich okres´len´. Waz˙na jest wie˛c głowa - powinna byc´ proporcjonalna do reszty
ciała, zbyt mała lub zbyt duz˙a jest wys´miewana (główka jak makówka, łeb jak bania, dynia,
ceber). Najwaz˙niejsza jest oczywis´cie twarz, a w niej: oczy (oczy jak gwiazdy, s´win´skie
oczka a. oczki, kaprawe oczy); usta (jak wis´nie, jak maliny, korale), ze˛by (za˛bki jak perełki).
Zwraca sie˛ tez˙ uwage˛ na cere˛ - pie˛kna to ta, która przypomina: krew z mlekiem, płatek róz˙y,
brzoskwinie˛, aksamit (poła˛czenia aksamitna skóra a. skóra jak aksamit maja˛ szersze
zastosowanie, moga˛ okres´lac´ skóre˛ na całym ciele, nie tylko na twarzy). Najpie˛kniejsza
szyja to łabe˛dzia, smukła, długa, ale bez przesady - taka przestaje sie˛ podobac´ i zyskuje
miano z˙yrafiej a. jak u z˙yrafy. Nieoboje˛tne sa˛ równiez˙ włosy - negatywnie ocenia sie˛
brudne, tłuste, zaniedbane (ktos´ ma włosy w stra˛kach).

Frazeologicznie wyróz˙niona˛ cze˛s´cia˛ człowieka sa˛ poza tym nogi. Wszystkie okres´lenia

nóg maja˛ charakter pejoratywny: ktos´ ma nogi jak patyki, kołki, słupy telegraficzne; ktos´
ma bocianie, paje˛cze, bilardowe, fortepianowe nogi; ktos´ ma nogi w iksa, na beczce
prostowane, ułan´skie.

Ogólnie rzecz biora˛c, z frazeologizmów moz˙na odtworzyc´ naste˛puja˛cy fizyczny ideał

człowieka: osoba wygla˛daja˛ca zdrowo, harmonijnie zbudowana, poruszaja˛ca sie˛ zre˛cznie
(me˛z˙czyzna oprócz tego powinien byc´ wysoki, moz˙e miec´ mocna˛ budowe˛ ciała). Zaprze-
czeniem tego ideału jest nie tylko człowiek wygla˛daja˛cy niezdrowo, lecz takz˙e z gruba
ciosany - osoba o cie˛z˙kiej, niezgrabnej budowie ciała, poruszaja˛ca sie˛ niezre˛cznie, bez
wdzie˛ku.

Z wygla˛dem fizycznym kojarzone sa˛ cechy psychiczne i dlatego zwia˛zek ktos´ z gruba

ciosany jest równiez˙ okres´leniem człowieka prymitywnego, mało wyrobionego i obytego,
mało subtelnego w mys´leniu i zachowaniu.

23

Spos´ród wszystkich własnos´ci przysługuja˛cych człowiekowi najwaz˙niejsza jest - jes´li

za miare˛ istotnos´ci przyjmiemy ilos´ciowa˛ reprezentacje˛ danej cechy w zasobie frazeologi-
cznym - ma˛dros´c´//głupota. Dzieje sie˛ tak byc´ moz˙e z tego powodu, z˙e rozumnos´c´ jest cecha˛
definicyjna˛ człowieka, odróz˙niaja˛ca˛ go od wszystkich innych istot. Niewykluczone tez˙, z˙e
ludzka głupota wyrza˛dza najwie˛cej zła, jest wie˛c najbardziej niebezpieczna i najłatwiej
zauwaz˙alna. Oprócz juz˙ wymienionych bogatych serii synonimicznych nazywaja˛cych
człowieka ma˛drego i człowieka głupiego istnieje wiele innych zwia˛zków, których ujemne
wartos´ciowanie w sposób oczywisty wia˛z˙e sie˛ z ocena˛ ludzkiego działania czy zachowania
jako głupiego, bezmys´lnego, bezsensownego, np.: ktos´ robi cos´ bez głowy, ktos´ robi cos´
bez sensu, ktos´ s´mieje sie˛ jak głupi do sera, ktos´ patrzy jak ciele˛ na malowane wrota, ktos´
stoi a. siedzi jak malowana lala, ktos´ wywaz˙a a. otwiera otwarte drzwi, ktos´ odkrywa
Ameryke˛, ktos´ wozi drwa do lasu, ktos´ młóci słome˛ a. sieczke˛ a. siano.

Na marginesie warto dodac´, z˙e we frazeologii utrwalony jest realizm mys´lenia - wszy-

stkie czynnos´ci czy pragnienia ludzkie nie licza˛ce sie˛ z realiami codziennos´ci ponosza˛
fiasko, sa˛ nadaremne, bezcelowe, nieskuteczne, por. np.: ktos´ czerpie wode˛ przetakiem a.
sitem a. rzeszotem, ktos´ porywa sie˛ z motyka˛ na słon´ce, ktos´ zawraca kijem Wisłe˛, ktos´
mówi do lampy a. s´ciany a. słupa, głos wołaja˛cego a. wołaja˛cy na puszczy, mowa do lasu,
komus´ zachciało sie˛ gwiazdki z nieba.

Dopiero druga w kolejnos´ci jest ocena w kategoriach dobry//zły. Człowiek dobry

(okres´la sie˛ go jako: chodza˛ca dobroc´, dusza człowiek, do gruntu poczciwy, poczciwy
z kos´ciami) to taki, który jest zdolny zrozumiec´ innych, obdarzyc´ ich „ciepłymi” uczucia-
mi, podzielic´ sie˛ z nimi wszystkim, co ma, który odrzuca przemoc fizyczna˛ (por.: ktos´ jest
ludzki, złoty człowiek, ktos´ ma dobre a. gołe˛bie a. złote a. wielkie serce, ktos´ do rany przyłóz˙
a. przyłoz˙yc´, z˙e do rany przyłóz˙ a. przyłoz˙yc´, ktos´ odda komus´ ostatnia˛ koszule˛, ktos´ muchy
nie skrzywdzi).

Frazeologizmów nazywaja˛cych złego człowieka jest oczywis´cie wie˛cej: nic dobrego,

kawał drania a. łobuza a. łotra, zimny dran´, typ a. łotr a. drab spod ciemnej gwiazdy, czarny
charakter, czarna owca, parszywa owca a. owieczka, człowiek bez skrupułów, człowiek bez
sumienia, ktos´ nie ma sumienia, ktos´ jest zdolny do wszystkiego, komus´ z´le z oczu patrzy,
człowiek bez serca, ktos´ nie ma serca, ktos´ ma kamienne serce a. serce z kamienia a. serce
jak kamien´, ktos´ ma serce jak z lodu. Wie˛ksze jest tez˙ bogactwo czynników, które
sprawiaja˛, z˙e oceniamy człowieka jako złego. Negatywne wartos´ciowanie jest pochodna˛
poste˛powania niezgodnego z normami etycznymi obowia˛zuja˛cymi w danej społecznos´ci,
braku pozytywnych uczuc´ do innych ludzi, bezwzgle˛dnos´ci i wyrachowania. Pewne
frazeologizmy eksponuja˛ niemoralnos´c´ człowieka (zero moralne, ktos´ jest zepsuty do
szpiku kos´ci), jego udział w nieuczciwych przedsie˛wzie˛ciach (ktos´ ma brudne re˛ce),
złodziejstwo (ktos´ ma długie a. lepkie re˛ce, ktos´ ma smołe˛ w re˛kach, komus´ wszystko lepi
sie˛ do ra˛k).

Ujemnie wartos´ciowany jest równiez˙ tzw. brak charakteru (człowiek bez charakteru,

człowiek bez kre˛gosłupa, słaby człowiek; jest mu przeciwstawiony człowiek z charakterem,
człowiek charakteru, człowiek z kre˛gosłupem, mocny człowiek). Zwraca sie˛ takz˙e uwage˛
na konkretne cechy człowieka, zwia˛zane z ocena˛ moralna˛:

- zarozumialstwo (ktos´ jest dumny jak paw, ktos´ jest nade˛ty jak ropucha, purchawka,

indyk a. indor, ktos´ zadziera a. drze nosa, ktos´ patrzy na kogos´ z wysoka a. z góry, komus´
wydaje sie˛, z˙e wszystkie rozumy pozjadał a. pojadł, komus´ woda sodowa uderzyła do głowy,
komus´ przewróciło sie˛ w głowie);

- nadmierna˛ uległos´c´ i dyspozycyjnos´c´ (człowiek o gie˛tkim karku a. gie˛tki w karku,

24

kogos´ moz˙na ugnies´c´ jak wosk, ktos´ da sie˛ ugnies´c´ jak wosk, ktos´ tan´czy jak mu zagraja˛,
ktos´ siedzi pod pantoflem, wystarczy a. dos´c´ palcem kiwna˛c´ na kogos´);

- tchórzliwos´c´ (ktos´ ma zaje˛cze serce, ktos´ jest zaje˛czego serca, ktos´ jest tchórzem

podszyty, ktos´ jest tchórzliwy jak zaja˛c, zaje˛cza skórka);

- niestałos´c´ pogla˛dów i przekonan´ (chora˛giewka na dachu a. na wietrze, zmienny jak

chora˛giewka);

- brak wraz˙liwos´ci (ktos´ ma skóre˛ jak hipopotam a. nosoroz˙ec//ktos´ ma cienka˛ skóre˛);
- ska˛pstwo (ktos´ ma we˛z˙a w kieszeni);
- wyrachowanie (ktos´ rodzonego ojca by sprzedał).
Poza tym z ujemna˛ ocena˛ spotykaja˛ sie˛ cechy spoza kwalifikacji moralnej:
- brak zaradnos´ci z˙yciowej (ciele˛ na niedziele˛, ofiara losu, stworzył toto Pan Bóg

i z˙ałuje, cztery litery z uszami, dupek z˙ołe˛dny);

- brak energii, s´lamazarnos´c´ (ciepłe kluchy a. kluski, ktos´ jest bez z˙ycia, ktos´ jest bez

ikry, ktos´ rusza sie˛ jak mucha w miodzie a. smole, lelum-polelum);

- niezdarnos´c´ (ktos´ rusza sie˛ jak słon´ w składzie porcelany, ktos´ ma dziurawe re˛ce, ktos´

ma gliniane re˛ce).

Ocena jest równiez˙ wpisana w strukture˛ semantyczna˛ wielu zwrotów nazywaja˛cych

ludzkie czynnos´ci, np.: komus´ robota pali sie˛ w re˛kach ‘ktos´ pracuje bardzo szybko
i sprawnie’, ktos´ robi cos´ na chybcika ‘ktos´ robi cos´ spiesza˛c sie˛, szybko i niestarannie’,
ktos´ robi cos´ byle zbyc´ ‘ktos´ robi cos´ niedbale’, ktos´ robi cos´ na odtra˛biono a. odtra˛bionego,
ktos´ robi cos´ po łebkach ‘ktos´ robi cos´ niedokładnie’. Frazeologicznie wyróz˙niona˛ czyn-
nos´cia˛ jest mówienie. Duz˙a liczba zwia˛zków okres´laja˛cych akt mowy s´wiadczy o istotnej
roli komunikacji w stosunkach mie˛dzyludzkich. Negatywnie oceniane sa˛ te wszystkie
werbalne działania człowieka, które stanowia˛ naruszenie zasad współdziałania je˛zykowe-
go

7

.

Frazeologizmy potwierdzaja˛ takz˙e system preferencji, który odtworzył R. Tokarski,

analizuja˛c metaforyczne okres´lenia człowieka małej//mniejszej wartos´ci pod jakims´
wzgle˛dem

8

. Antropocentryzm, katolicyzm, ksenofobia, me˛z˙czyzna jako nosiciel wartos´ci,

antyprowincjonalizm - wszystkie te cechy znajduja˛ odzwierciedlenie równiez˙ w polskim
zasobie frazeologicznym.

Antropocentryzm przejawia sie˛ dwojako. Po pierwsze - ujawnia go juz˙ sama struktura

ilos´ciowa złoz˙onych jednostek leksykalnych. Tak wiele zwia˛zków bezpos´rednio odnosi
sie˛ do ludzi, w tak duz˙ej liczbie poła˛czen´ rzeczywistos´c´ jest ujmowana z ich perspektywy,
z˙e nie moz˙na oprzec´ sie˛ wraz˙eniu, iz˙ centrum i miara˛ s´wiata jest człowiek. Po drugie
- o antropocentryzmie s´wiadczy wie˛kszos´c´ metafor i porównan´ utrwalonych we frazeolo-
gizmach. Przypisanie człowiekowi cech przysługuja˛cych zwierze˛tom lub rzeczom, porów-
nanie człowieka do zwierze˛cia lub przedmiotu wia˛z˙e sie˛ zwykle z wartos´ciowaniem
negatywnym. Na antropocentryzm je˛zyka zwracano wielokrotnie uwage˛, z braku miejsca
nie be˛de˛ wie˛c rozwijała tematu.

S

´ wiat widziany jest przez pryzmat chrystianizmu, a s´cis´lej - katolicyzmu w wersji

popularnej, niezbyt głe˛bokiego, ale niezachwianego (wyrazem tego jest chociaz˙by frazeo-
logizm jak Bóg na niebie a. w niebie ‘z cała˛ pewnos´cia˛, na pewno’). Rysuje sie˛ wyraz´ny
podział na sfery Dobra i Zła. Pierwsza z nich jest domena˛ Boga i aniołów, druga - diabłów
(Szatana, licha). Człowiek ma wobec Boga stałe poczucie szacunku, pokory i adoracji oraz
s´wiadomos´c´ całkowitej zalez˙nos´ci (por. wspomniane juz˙ frazeologizmy oraz wiele innych
formuł - przysie˛gi, ostrzez˙enia, powitania, poz˙egnania itd., np.: jak Boga kocham, jak mi
Bóg miły, na miłos´c´ boska˛, na litos´c´ boska˛, chwała Bogu, dzie˛ki Bogu, wola boska, ktos´
wygla˛da a. czeka boskiego zmiłowania). Obraz Boga jest złoz˙ony - jest on nie tylko

25

najwie˛ksza˛ miłos´cia˛ i dobrocia˛, istota˛ daja˛ca˛ człowiekowi wszystko, co dobre (najlepiej
ten aspekt wizerunku wyraz˙a porównanie komus´ jest jak u Pana Boga za piecem ‘komus´
jest bardzo dobrze, bezpiecznie’; por. takz˙e: daj Boz˙e..., dary boz˙e, iskra boz˙a), istota˛, która
czuwa nad człowiekiem (niech Bóg ma kogos´ w swojej opiece, niech Bóg kogos´ prowadzi,
palec boz˙y, re˛ka boz˙a), lecz równiez˙ se˛dzia˛ oceniaja˛cym ludzkie czyny, nie wahaja˛cym
sie˛ przed wymierzeniem kary, jes´li człowiek nie przestrzega prawa boz˙ego zawartego
w dekalogu (obraza boska, skaranie boskie, kara boska, niech kogos´ Bóg skarze, bój sie˛
Boga).

Anioł został na trwałe skojarzony z dobrocia˛, łagodnos´cia˛, doskonałos´cia˛ i pie˛knem,

o czym s´wiadcza˛ wyraz˙enia typu: anielskie usposobienie, anielski charakter, anielski
spokój, anielska dobroc´, anielska cierpliwos´c´, anioł nie człowiek, anioł nie kobieta, s´pi jak
anioł, ktos´ jest pie˛kny jak anioł, anielska pie˛knos´c´, anielska słodycz, anielska muzyka. We
frazeologii znalazła tez˙ odzwierciedlenie jego funkcja pos´rednika mie˛dzy Bogiem a lu-
dz´mi, opiekuna, nieodste˛pnego towarzysza (Anioł Stróz˙).

Zgodnie z chrzes´cijan´ska˛ kosmologia˛ i eschatologia˛ siedziba˛ Boga, aniołów i duchów

wybranych zmarłych jest niebo, górna strefa s´wiata, nadziemska kraina szcze˛s´liwos´ci.
Z niebem wia˛z˙e sie˛ zatem ewaluacja maksymalnie pozytywna: ktos´ jest w niebie, komus´
jest jak w niebie, ktos´ czuje sie˛ jak w niebie, ktos´ jest gotów a. chciałby komus´ nieba
przychylic´, ktos´ pójdzie z˙ywcem do nieba, niebo w ge˛bie, niebian´skie zjawisko, niebian´ska
muzyka, niebian´ska pie˛knos´c´. Podobne wartos´ciowanie wprowadza raj (jest to przeciez˙
równiez˙ nazwa krainy szcze˛s´liwos´ci): komus´ jest jak w raju, ktos´ czuje sie˛ jak w raju, raj
na ziemi, wys´niony a. wymarzony raj, raj utracony, rajskie z˙ycie.

Niebu (rajowi) jest przeciwstawione piekło, siedziba diabłów, złych duchów i dusz

pote˛pionych, miejsce czasowej lub wiecznej kary, na która˛ sa˛ skazane dusze zmarłych.
Kaz˙demu katolikowi piekło kojarzy sie˛ ze wszystkim, co najgorsze; asocjacje te znalazły
wyraz takz˙e we frazeologizmach: ktos´ jest z piekła rodem, ktos´ pójdzie za kims´ (nawet) do
piekła, niech kogos´ piekło pochłonie, z˙eby ktos´ z piekła nie wyjrzał a. nie wyszedł a. nie
wylazł.

Identyczny kra˛g antywartos´ci przywołuje diabeł

9

. Poniewaz˙ znalazło to bardzo bogate

pos´wiadczenie w polskiej frazeologii, wymien´my tylko przykładowo cze˛s´c´ zwia˛zków (w
niektórych z nich wyste˛puje alternacja diabeł-licho-złe-szatan): ktos´ ma diabła za pazucha˛,
w kogos´ diabeł wsta˛pił, w kims´ siedzi diabeł, komus´ diabeł patrzy z oczu, kogos´ diabeł
ope˛tał, ktos´ a. cos´ jest diabła wart (-e), kogos´ a. cos´ diabli nadali a. przynies´li. W pol-
szczyz´nie zostało tez˙ utrwalone przes´wiadczenie, z˙e diabeł to upadły anioł (zbuntowany
anioł, aniołek z róz˙kami), kusza˛cy ludzi do grzechu (diabeł kogos´ podkusił a. skusił, ktos´
zaprzedał dusze˛ diabłu).

We frazeologii znalazła takz˙e wyraz ksenofobia. Opozycja swoje - obce ma charakter

wartos´ciuja˛cy

10

- to, co obce, niemal automatycznie otrzymuje ocene˛ negatywna˛, np.:

awantura arabska, austriackie gadanie, mowa do chin´skiego ludu, cygan´skie nasienie,
czeski film, francuska choroba

11

, niemiecka a. pruska buta, ktos´ udaje Greka, ktos´

popamie˛ta ruski miesia˛c

12

. Najwyrazistszym przejawem negatywnego nastawienia do

grup obcych jest ujemne wartos´ciowanie pewnych własnos´ci czy sposobów zachowania
tylko dlatego, z˙e sie˛ róz˙nia˛ od własnych. Pogardliwie traktuje sie˛ temperament niepodobny
do polskiego (angielska flegma), zamiłowanie do porza˛dku i dyscypliny (pruska dyscypli-
na, pruski dryl), włas´ciwa˛ pewnej kulturze konwencjonalnos´c´ zachowan´ (chin´skie cere-
monie a. ceregiele). Nawet - wydawałoby sie˛ - pozytywne okres´lenia typu z˙ydowska głowa
na dnie kryja˛ nieche˛c´, byc´ moz˙e spowodowana˛ zawis´cia˛. O tym, jak bardzo trudno
zaakceptowac´ innos´c´, s´wiadczyc´ moz˙e grupa wyraz˙en´, które pojawiły sie˛ współczes´nie:

26

amerykan´skie tempo, na amerykan´ska˛ skale˛, amerykan´ska chała a. szmira, amerykan´ska
blaga, amerykan´ski blichtr, amerykan´ski humbug, amerykan´ski gust. Ilustruja˛ one uczucia
z˙ywione do Amerykanów, swoista˛ mieszanke˛ podziwu, pogardy i lekcewaz˙enia.

W polskim zasobie frazeologicznym odnajdujemy równiez˙ potwierdzenie stereotypo-

wego przeciwstawienia me˛z˙czyzny kobiecie (babie), polegaja˛cego na przeciwstawieniu
odwagi, s´miałos´ci, zdecydowania, ma˛dros´ci, precyzji mys´lenia - tchórzliwos´ci, niezde-
cydowaniu, głupocie, nielogicznos´ci. Porównajmy tylko wartos´ciowania niesione przez
naste˛puja˛ce zwia˛zki: me˛ska decyzja, me˛ski czyn, po me˛sku, ktos´ jest a. okazał sie˛ me˛z˙czy-
zna˛, babskie gadanie, kobieca a. babska logika, kurzy a. ptasi móz˙dz˙ek, kura domowa,
babska robota, babski we˛zeł. Bez trudu moz˙na zauwaz˙yc´, z˙e to me˛z˙czyzna jest nosicielem
wartos´ci; wszystko, co wia˛z˙e sie˛ z kobieta˛, jest gorsze.

Innym przeciwstawieniem, utrwalonym w polskiej frazeologii, jest opozycja, która˛

umownie moz˙na by nazwac´ centrum-peryferia. Wspominałam juz˙ o ujemnie wartos´ciuja˛-
cym charakterze zwia˛zków nazywaja˛cych miejsca odległe od os´rodka z˙ycia społeczno-
politycznego i kulturalnego. Moz˙na do nich dodac´ pogardliwe okres´lenia ludzi: chłopek-
roztropek, chłopski filozof, ge˛s´ a. ga˛ska z prowincji, cep a. c´wok zza Buga, warszawianka
z PGR-u, warszawianka prosto od krowy, nie ba˛dz´ z Grójca. Ich pejoratywnos´c´ jest
pochodna˛ prowincjonalnego (wiejskiego) rodowodu osoby, opatrywanej takim mianem.

***

Z braku miejsca, a takz˙e z braku wczes´niejszych badan´ dotycza˛cych wartos´ciowania we
frazeologii musiałam sie˛ ograniczyc´ do zasygnalizowania wielos´ci problemów, które kryja˛
sie˛ za tym tematem. Jes´li jednak chociaz˙ cze˛s´ciowo pokazałam przydatnos´c´ badan´ fra-
zeologicznych w rozwaz˙aniach nad relacja˛ je˛zyk a wartos´ci i us´wiadomiłam bogactwo
wniosków, które mogłyby przynies´c´ takie badania - mój cel został osia˛gnie˛ty.

Przypisy

1

A. N a g ó r k o, O włas´ciwos´ciach semantycznych przymiotników oceniaja˛cych, ”Poradnik Je˛zykowy”

1982, z. 9, s. 619.

Ws´ród funkcji leksykalnych zaproponowanych przez twórców modelu Sens

⇔

Tekst brak wprawdzie takiego

parametru, jest natomiast bardziej szczegółowy: Bon ‘dobry’: Bon (wpływ) = pozytywny, dodatni, Bon (warunki)
= sprzyjaja˛ce, Bon (propozycja) = kusza˛ca, i poła˛czenie AntiBon (por.: J. D. A p r e s j a n, I. A. M i e l c z u k,
A. K. Z

˙ o ł k o w s k i j, Objas´niaja˛co kombinatoryczny słownik je˛zyka rosyjskiego, [w:] Semantyka i słownik,

pod red. A. Wierzbickiej, Wrocław 1972, s. 89; J. D. A p r e s j a n, Semantyka leksykalna. Synonimiczne s´rodki
je˛zyka, Wrocław 1980, s. 71).

2

Okres´len´ ma˛dry i głupi uz˙ywam - z braku lepszych w polszczyz´nie - jako wyrazów najogólniej oceniaja˛cych

cechy intelektualne człowieka. W strukture˛ semantyczna˛ frazeologizmów moga˛ byc´ wpisane dodatkowe infor-
macje, np. dotycza˛ce lotnos´ci czy ocie˛z˙ałos´ci umysłowej, stanowia˛ one jednak zawsze uszczegółowienie ogólnej
oceny, o czym s´wiadczy test na niesprzecznos´c´ semantyczna˛.

3

Na ten temat por. I. No w a k o w s k a - K e m p n a, Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykładnikami

predykatów uczuc´, Katowice 1986 (zwłaszcza rozdz. III: „Uczucie jako przez˙ycie prezentuja˛ce wartos´c´”,
s. 134-169, tam tez˙ literatura przedmiotu).

27

4

J. B a r t m i n´ s k i, R. T o k a r s k i, Je˛zykowy obraz s´wiata a spójnos´c´ tekstu, [w:] Teoria tekstu. Zbiór

studiów, pod red. T. Dobrzyn´skiej, Wrocław 1986, s. 72.

5

A. P a j d z i n´ s k a, Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analize˛ frazeologizmów do je˛zykowego obrazu

s´wiata (w druku).

6

Tego typu przewaga jednostek wartos´ciuja˛cych negatywnie nad wartos´ciuja˛cymi pozytywnie nie jest czyms´

wyja˛tkowym - dostrzez˙ono ja˛ w słownictwie róz˙nych je˛zyków. Obserwacje dotycza˛ce zasobu frazeologicznego
polszczyzny stanowia˛ zatem tylko potwierdzenie wczes´niejszych danych. Taki stan rzeczy wzbudził zaintereso-
wanie wielu filozofów i psychologów. Nic zreszta˛ dziwnego - „kra˛g badan´ nad zjawiskiem pozytywno-negatyw-
nej asymetrii zaskakuja˛co zbliz˙a nas do odwiecznych kosmologicznych i teozoficznych zagadnien´ wzajemnej
asymetrii vs symetrii «dobra» i «zła» [...]; przesuwa nas w kra˛g odwiecznych dylematów moralnych (czy zło
moralne to tylko brak dobra, czy tez˙ zjawisko jakos´ciowo odmienne?), przede wszystkim jednak wskazuja˛c na
wyraz´na˛ asymetrie˛ w percepcji tej odwiecznej ludzkiej dychotomii, obserwowana˛ w kre˛gach kultury zachodniej,
stanowi dogodny i interesuja˛cy punkt wyjs´cia do mie˛dzykulturowych porównan´” (M. L e w i c k a, J. C z a-
p i n´ s k i, Efekt Pollyanny w percepcji s´wiata społecznego - jego aspekty je˛zykowe i konsekwencje dla psycholo-
gicznego funkcjonowania jednostki, [w:] Studia z psycholingwistyki ogólnej i rozwojowej, pod red. I. Kurcz,
Wrocław 1983, s. 82).

Wyniki badan´ empirycznych potwierdziły wyz˙sza˛ wage˛ ocen negatywnych niz˙ pozytywnych. Oceny pozy-

tywne (oprócz ekstremalnych) maja˛ szerszy zakres stosowalnos´ci, sa˛ cze˛s´ciej „rozmyte”, ogólnikowe, dlatego
tez˙ słabiej róz˙nicuja˛ opisywane obiekty w porównaniu z bardziej konkretnymi okres´leniami negatywnymi.

Zjawisko pozytywno-negatywnej asymetrii mechanizmów wartos´ciowania próbowano wyjas´nic´ w róz˙ny

sposób. Odwoływano sie˛ do czynników poznawczych i regulacyjnej funkcji ocen. Sformułowane hipotezy (np.
nienacechowania lub pierwotnos´ci poznawczych kategorii pozytywnych, ufnos´ci, optymalizacji obrony, społe-
cznej normy łagodnos´ci, „figury i tła”) maja˛ róz˙ny poziom ogólnos´ci, nie sa˛ ani w pełni rozła˛czne, ani sobie
równowaz˙ne. Na ostateczne wyjas´nienie zjawiska przyjdzie jeszcze poczekac´. Por. na ten temat: J. C z a p i n´-
s k i, Wartos´ciowanie - zjawisko inklinacji pozytywnej (O naturze optymizmu), Wrocław 1985; t e n z˙ e, Warto-
s´ciowanie. Efekt negatywnos´ci (O naturze realizmu), Wrocław 1988.

7

Por. A. P a j d z i n´ s k a, Nazwy mówienia w je˛zyku polskim (w druku).

8

R. T o k a r s k i, Je˛zykowy obraz s´wiata a semantyka leksykalna (w druku).

9

Diabeł wywołuje nie tylko skojarzenia negatywne. Niezwykła moc, spryt, przebiegłos´c´, w jakie jest

wyposaz˙ony, budza˛ takz˙e podziw. Echo tego odnajdujemy we frazeologizmach: sam diabeł (czegos´ nie zrobi, np.
nie zrozumie, nie da rady) ‘nikt, tzn. nawet osoba najma˛drzejsza, najsprytniejsza, najzre˛czniejsza itd. czegos´ nie
zrobi’, samego diabła (ktos´ przekona, oszuka itp.) ‘kaz˙dego ktos´ przekona, oszuka itp. ’ Wyraz˙enia diabeł nie
człowiek, czysty a. istny a. prawdziwy diabeł maja˛ zwykle charakter wartos´ciuja˛cy dodatnio, sa˛ wyrazem uznania,
zachwytu, podziwu.

10

Opozycja ta przejawia sie˛ na róz˙nych poziomach, nie tylko w relacjach etnicznych. Oto inny przykład

- mianem nasz a. swój człowiek okres´la sie˛ osobe˛ uwaz˙ana˛ przez kogos´ za nalez˙a˛ca˛ do jego s´rodowiska i z tego
tytułu godna˛ zaufania, wartos´ciowana˛ pozytywnie.

11

Sa˛dze˛, z˙e to eufemistyczne okres´lenie choroby wenerycznej odzwierciedla tendencje˛ do lokowania

wszystkiego, co złe, poza własna˛ społecznos´cia˛, a nie tylko pokazuje, z jakiego kraju przyszła owa choroba do
Polski. Za taka˛ interpretacja˛ przemawia fakt, z˙e inne narody równiez˙ upatruja˛ z´ródła kiły poza swoim krajem (np.
Francuzi nazywaja˛ ja˛ choroba˛ hiszpan´ska˛).

12

Wiele tego typu zwia˛zków wyszło juz˙ z uz˙ycia, np.: pierdoła saski, austriackie wojsko ‘wojsko niedołe˛z˙ne’,

jasny jak filozofia niemiecka ‘trudny, zagmatwany’, ktos´ robi cos´ po niemiecku ‘ktos´ robi cos´ zbyt uczenie
a. nieche˛tnie’, niemiecka kłótnia ‘kłótnia bez powodu’, z˙ydowski s´wiadek ‘s´wiadek fałszywy, sprzedajny’,
z˙ydowska polityka ‘polityka pełna podste˛pów’, po z˙ydowsku ‘nieuczciwie, nie po obywatelsku’, ktos´ rza˛dzi po
turecku ‘ktos´ rza˛dzi okrutnie, despotycznie’, ruski dar ‘dac´ cos´ i zaraz zabrac´’, kupno cygan´skie ‘kradziez˙’.
Nowych frazeologizmów ujawniaja˛cych nieche˛c´ do innych narodów jest jakby mniej. Nie nalez˙y jednak wycia˛gac´
zbyt pochopnych wniosków na temat zmian s´wiadomos´ci zbiorowej Polaków. Niewykluczone, z˙e zmieniła sie˛
tylko je˛zykowa forma wyraz˙ania uprzedzen´ narodowych.

28