1

Marcin Rzeczkowski

Wydział Psychologii

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie

Nieprzetłumaczalny Queer

Relacje między rodzajem gramatycznym a tożsamością płciową na przykładzie

Stone Butch Blues Leslie/go Feinberg/a

1

Tekst referatu wygłoszonego podczas konferencji naukowej „Przekład(ka) nad wyrazami”

zorganizowanej przez Uniwersytet Jagiellooski w 2010 roku.

Chciałbym zaproponowad przedstawienie problemów tłumacza podejmującego się

przełożenia na język polski powieści, w której tożsamośd bohatera mogła się ukształtowad

dzięki odmiennej strukturze gramatycznej języka oryginału. Jako przykład wybrałem kultową

powieśd nurtu gender studies: Stone Butch Blues Leslie/go Feinberg/a.

W swoim referacie zamierzam skoncentrowad się na relacji pomiędzy niejednoznaczną

tożsamością płciową protagonisty i narratora powieści, a rodzajem gramatycznym, którego

postad ta miałaby używad w polskim przekładzie.

O BUTCH I O FEMME

Stone Butch Blues jest kroniką doświadczeo osoby, której płed wymyka się ze sztywnego

podziału na kobiety i mężczyzn – butch. Podział na butch i femme w związkach lesbijskich

sięga czasów, gdy kobiety były całkowicie zależne od mężczyzn. Wówczas jedynym wyjściem

dla dwóch zakochanym w sobie dziewcząt było przywdzianie męskiego kostiumu przez jedną

z nich. Z czasem wyłoniła się kultura butch/femme, rządząca się swoimi zasadami. Warto

nadmienid, że w powieści Feinberg/a stosowany jest podział na Saturday night butch (albo

soft butch) oraz stone butch – najkrócej mówiąc, te pierwsze wybierały swoją rolę, te drugie

zaś przychodziły na świat jako butch i nie byłyby w stanie żyd inaczej, niezależnie od

1

Wybór takiej formy wynika z faktu, że w notce About the Author z tyłu powieści stosowane są tzw. gender-

neutral pronounces (zob. dalej).

2

okoliczności. Pod wieloma względami przypominały transseksualistów – niechęd do ciała,

męski strój, zachowanie, nieujawnianie emocji – jednak identyfikowały się ze swoją płcią

biologiczną.

W latach 50. i 60. XX wieku w Stanach Zjednoczonych

życie stone butch było ekstremalnie

trudne: chleb powszedni stanowiły pogardliwe spojrzenia, obrzucanie epitetami (z których

najpopularniejszym było he-she), wyzwiska. Stone butch mogły byd sobą niemal wyłącznie w

barach dla osób nieheteronormatywnych. Jednak i tam nie znajdowały bezpieczeostwa,

bowiem bary regularnie stawały się obiektem napaści ulicznych band oraz nalotów policji.

Warto zaznaczyd, że w tamtejszej rzeczywistości taoczenie z osobą tej samej płci, a także

noszenie mniej niż trzech części garderoby przypisanych do płci biologicznej, były łamaniem

prawa. Policjanci byli bezwzględni: nie tylko spisywali osoby łamiące to prawo, ale także

bezkarnie znęcali się nad nimi. Femme były dośd szybko puszczane wolno, butch natomiast

gwałcono, bito, często również torturowano fizycznie i psychicznie: cięto, przypalano

papierosami, poniżano publicznie. Niektóre z nich po którymś z ataków nie wytrzymywały

ogromu traumy i popełniały samobójstwo lub traciły zmysły. Podobnie traktowano

transwestytów.

Jednym z takich barów był Stonewall: podczas rutynowego nalotu w noc z 27 na 28

czerwca 1969 r., klienci baru stawili opór policji, inicjując rewolucję, która zmieniła

funkcjonowanie osób homoseksualnych w społeczeostwie amerykaoskim. Okazało się

jednak, że w nowym świecie po Stonewall nie ma już w ogóle miejsca dla butch – jednym z

głównych celów ataku nurtu feministycznego lat 70. stał się bowiem atak na relacje

butch/femme jako powielenie znienawidzonego patriarchalnego wzorca. Nowe

homoseksualne kobiety, popierające idee feministyczne, uważały butch za „męskie

szownistyczne świnie”, a femme za nazbyt kobiece i „sypiające z wrogiem”.

POWIEŚĆ O POSZUKIWANIU SIEBIE – STRESZCZENIE UTWORU

Jess Goldberg dojrzewa w świecie tuż przed Stonewall. Od najwcześniejszego dzieciostwa

towarzyszy jej pytanie „to chłopiec czy dziewczynka?” „to kobieta czy mężczyzna?”. Jest

stone butch; nawet pobyt w szpitalu psychiatrycznym i chodzenie do szkoły wdzięku nie

zamieniają jej w typową kobietę. Gdy ma szesnaście lat, pada ofiarą gwałtu ze strony

kolegów ze szkoły, za co zostaje zawieszona na tydzieo w prawach ucznia. Rzuca wtedy

3

szkołę, ucieka z domu i szuka towarzystwa innych butch. Znajduje w nich wsparcie, buduje

związek z femme imieniem Theresa, pracuje w fabryce. Jej udziałem są jednak ciągłe

poniżenia i nieustający strach przed kolejnymi atakami ze strony policji i innych mężczyzn. Z

jednego z nich ledwo uchodzi z życiem.

Jednocześnie, w wyniku rewolucji po Stonewall, Jess traci swoje dotychczasowe miejsce

w świecie. W nowej rzeczywistości odczuwa jeszcze silniejszą presję, aby jednoznacznie

określid swoją tożsamośd płciową. Nie mogąc dostad pracy, bojąc się, że nie przetrwa

psychicznie kolejnego brutalnego gwałtu, nie znajdując przestrzeni dla siebie nawet w

barach, decyduje się na terapię hormonalną i mastektomię, aby móc uchodzid w

społeczeostwie za mężczyznę. Nie jest jednak osobą transseksualną – czuje się kimś

zawieszonym pomiędzy kobiecością a męskością i dostaje od otoczenia sygnały, że w świecie

po Stonewall taki ktoś nie ma prawa istnied.

W efekcie upodobnienia się fizycznie do mężczyzny życie Jess zmienia się diametralnie:

nie pada już ofiarą agresji, jednakże panicznie boi się ujawnienia, chodby przez przypadek, jej

tożsamości. Zrywa kontakty z przyjaciółmi, boi się nawiązad jakąkolwiek bliższą relację,

jeszcze bardziej zamyka w sobie. Mimo pozornej akceptacji społeczeostwa, Jess czuje, że

„mężczyzna” to tylko maska: metoda schowania się przed całym światem, aby po prostu

przetrwad. Czuje bezgraniczną samotnośd. W koocu życie w ukryciu staje się nie do

zniesienia: Jess rezygnuje z dalszego przyjmowania testosteronu, a z czasem poznaje ludzi,

którzy akceptują ją jako butch – publicznie mężczyznę, dla bliskich kobietę. Znajduje w sobie

siłę, aby spotkad się z dawnymi przyjaciółmi, uporządkowad sprawy z przeszłości, a nawet by

wystąpid publicznie przed setkami ludzi i powiedzied, kim jest naprawdę.

PŁEĆ I JĘZYK ORYGINAŁU

Tożsamośd Jess Goldberg jest ściśle powiązana z kulturą, w której się ukształtowała.

Jakkolwiek dla wielu może to byd zaskakujące, w środowisku, z którego Jess się wywodzi,

osoba biologicznie płci żeoskiej, nieakceptująca kobiecych cech swojego ciała, ubierająca po

męsku i pełniąca męskie role w społeczeostwie i związku, mogła identyfikowad się jako

kobieta.

Jedną z najważniejszych przyczyn takiego stanu rzeczy było nierozróżnianie płci

biologicznej (sex) od płci społeczno-kulturowej (gender), drugą – język.

W języku angielskim

4

płed nazywana jest wprost słowami man/woman i male/female, określają ją również zaimki

(he/she, his, him/her) i formy grzecznościowe (Mr./Ms., Miss, Mrs., Sir/Madame), a także

nieliczne rzeczowniki, jak na przykład: boyfriend/girlfriend, husband/wife, actor/actress.

Język ten jest także dośd elastyczny i pozwala na niemal pełną ucieczkę od płciowych form

poprzez stosowanie synonimów (partner, spouse) i wprowadzenie tzw. gender-neutral

pronouns: ze (zamiast he/she) i hir (zamiast his, him/her), którymi współcześnie określa się

osoby nieidentyfikujące się z żadną z płci.

W powieści te zaimki nie są jeszcze stosowane, niemniej jednak Jess bardzo rzadko staje

przed koniecznością wybrania dla siebie żeoskiej lub męskiej formy. Rozmawiając o sobie, o

swoich przeżyciach, planach, marzeniach nie musi dokonywad samookreślenia siebie jako

kobiety lub mężczyzny. Należy tu zaznaczyd, że zastosowanie przez Feinberg/a narracji

pierwszoosobowej miało na celu ucieczkę od nieustannego odnoszenia się do głównej

postaci zaimkami wskazującymi jednoznacznie na jej płed

2

.

POLSKIE REALIA JĘZYKOWE

Tymczasem w języku polskim o płci informuje nieporównanie więcej form: zarówno te

informujące, co dana osoba robi i co mogłaby zrobid (czas przeszły oraz tryb

przypuszczający), jak i te opisujące daną osobę (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki

porządkowe, zaimki), a także formy grzecznościowe. Kolejny problem wynika z deklinacji

imion i nazwisk. Wydaje się, że nie ma możliwości, by wygłaszając kilkuzdaniowy komunikat

o kimś, nie zdradzid, jakiej ta osoba jest płci. Nasuwa się pytanie: czy tożsamośd Jess

Goldberg jako butch, osoby pomiędzy kobiecością a męskością, mogłaby ukształtowad się w

takich realiach językowych? Czy w warunkach nieustannego samookreślania się jako kobieta

lub mężczyzna w niemal dowolnej wypowiedzi możliwe byłoby względnie spokojne

funkcjonowanie w świecie?

Wydaje się, że odpowiedź na wszystkie te pytania jest taka sama: nie. W Polsce nigdy nie

było przestrzeni dla butch – istnieją albo lesbijki, albo osoby transpłciowe. Koniecznośd

posługiwania się językiem, w którym niemal każde zdanie o kimś niesie informację o jego

2

org.: That is why I had to chose the first-person, even in English language, in order to avoid pronoun

constraints which call up many assumptions. Źródło: korespondencja własna.

5

płci, zmusza ludzi do wyboru, jak mają o sobie mówid na co dzieo, a w konsekwencji – kim są.

To istotna kwestia, ponieważ przymus mówienia w rodzaju, z którym się nie identyfikuje, jest

przykrym, często poniżającym doświadczeniem. Nieliczni podejmują próbę mówienia o sobie

tak, by nie używad żadnych form, jednak stosowanie takich ekwilibrystyk językowych jest

bardzo trudne, a ich efekt styka się często z niezrozumieniem rozmówców

3

.

W takich warunkach wierne przełożenie Stone Butch Blues (powieści pisanej w pierwszej

osobie czasu przeszłego) tak, aby nie zniekształcid rażąco tożsamości głównej postaci i innych

butch oraz oddad wielopłaszczyznowośd ich doświadczeo w zrozumiały dla innych sposób,

jest bardzo trudnym, albo wręcz niewykonalnym zadaniem. Tłumaczka jednej z powieści

Jeanette Winterson, zatytułowanej Zapisane na ciele, również miała problem z narracją, w

której brak rodzaju odgrywał istotną rolę – po skontaktowaniu z autorką zdecydowała się

przypisad narratorowi rodzaj żeoski. Należy zaznaczyd, że Hanna Mizerska znajdowała się w

innej sytuacji: decyzja o przypisaniu rodzaju żeoskiego pozbawiła opowieśd interesującej

warstwy interpretacyjnej, jednak nie wpłynęła destruktywnie na jej główny wątek.

MOŻLIWE STRATEGIE PRZEKŁADU

Rozpatrzmy teraz kilka strategii, które mógłby zastosowad tłumacz podejmujący się

przełożenia Stone Butch Blues na polski.

Konsekwentne stosowanie rodzaju żeoskiego pozornie wydaje się najtrafniejsze: Jess

jest w powieści nazywana she and woman, z tą płcią się identyfikuje. Przyjęcie takiej narracji

zamieniłoby jednak Jess w zwykłą lesbijkę (podczas gdy w swej opowieści stwierdza wprost,

że stone butch i lesbijki różnią się między sobą), co utrudniłoby zarówno dostrzeżenie jej

odmienności, jak i zrozumienie, czemu – pisząc o sobie cały czas w żeoskim rodzaju –

decyduje się na funkcjonowanie w męskiej roli.

Konsekwetne stosowanie rodzaju męskiego jest jeszcze większym nadużyciem.

Jakkolwiek ułatwiłoby to zrozumienie, jak trudne i często absurdalne było dla Jess

ukobiecanie na siłę, nigdzie w powieści nie pada stwierdzenie „czuję się mężczyzną”. Wręcz

przeciwnie: Jess żyje i wygląda jak mężczyzna (i tego chce, i z tym czuje się dobrze), ale

najczęściej identyfikuje się z kobietą, ewentualnie – zastanawia się, kim jest. Przyjęcie tej

metody zniekształci także postrzeganie butch jako takich, zamieniając je w transmężczyzn

3

Więcej na ten temat w moim artykule Poza rodzajami męskim i żeoskim – trzecie płcie a język polski.

6

nienawykłych do myśli, że mogą zmienid płed. Ponadto w Stone Butch Blues pojawiają się

sceny, których po prostu nie można napisad w tym rodzaju.

Również stosowanie rodzaju żeoskiego lub męskiego w zależności od roli, w której

aktualnie występuje Jess, nie rozwiązuje problemu – jest tylko połączeniem wad obu

wcześniejszych możliwości. Takie podejście mogłoby ponadto zasugerowad czytelnikowi, że

identyfikacja płciowa Jess nie jest czymś stałym, że zależy od wyglądu i reakcji otoczenia, lub

że taki konstrukt w ogóle nie istnieje.

Ponieważ Jess przez pewną częśd powieści funkcjonuje w społecznej i płciowej próżni,

kolejną nasuwającą się metodą jest unikanie jakichkolwiek form rodzajowych. Byłoby to

najwierniejszym oddaniem rzeczywistości z powieści, jednakże na gruncie języka polskiego

jest niewykonalne. Nawet jeśli tłumaczowi udałoby się poprowadzid narrację tak, aby nie

używad form wskazujących na płed, aktualna pozostaje kwestia dialogów pomiędzy

postaciami, w szczególności w środowisku samych butch oraz z ludźmi, którym wydaje się, że

Jess jest zwykłym mężczyzną. Nadto, przyjęcie takiej strategii spotęgowałoby problem,

ponieważ tym bardziej widoczny byłby brak reakcji Jess na formy płciowe.

W polskiej powieści autobiograficznej Aleksandra Zamojska jest mężczyzną autor, Daniel

Zamojski, zastosował odmienną strategię, którą również warto tu przytoczyd. Będąc

transseksualistą, zawsze identyfikował się z rodzajem męskim, jednakże wśród różnych

rozmówców funkcjonował jako Aleksandra lub Daniel. Jego wspomnienia przybierają wobec

tego ciekawą formę: narracja powieści prowadzona jest w rodzaju męskim, natomiast

rozmowy Zamojski przytacza w takiej formie, w jakiej miały miejsce – czasami jest to rodzaj

żeoski, czasami męski, czasami mieszany. Nienawykłego czytelnika irytuje ta niespójnośd, co

może byd dobrym oddaniem doświadczeo osoby transpłciowej, która również taki dysonans

odczuwa. Wydaje się, że byłoby to dobre rozwiązanie problemu dialogów, zwłaszcza tych

prowadzonych poza środowiskiem butch/femme.

Ostatnią z możliwości jest nie tyle wprowadzenie jakiegoś rodzaju gramatycznego, lecz

zmiana perspektywy czasowej, z której mówi narrator. Oryginalna powieśd jest w czasie

przeszłym – przekład mógłby byd w czasie teraźniejszym. Nie rozwiązałoby to problemu z

innymi częściami mowy: rzeczownikami, przymiotnikami, zaimkami, liczebnikami, jednakże

pozwoliłoby na prowadzenie Jess narracji w sposób, który nie zmuszałby jej do

jednoznacznego identyfikowania się z jedną płcią w niemal każdym zdaniu na swój temat.

7

Byd może przy umiejętnym złączeniu kilku z omówionych strategii (czas teraźniejszy, jak

najmniej form rodzajowych – ewentualne w rodzaju żeoskim – dialogi zależnie od sytuacji w

rodzaju żeoskim albo męskim, udałoby się w miarę wiernie oddad doświadczenia Jess.

Niemniej jednak samo wprowadzenie do świata przedstawionego rodzaju gramatycznego

modyfikuje tożsamośd jej i pozostałych butch, wymusza bowiem na postaciach podjęcie

decyzji, jak mają mówid o sobie i o innych. Decyzja ta zależed będzie od tego, w jaki sposób

tłumacz zinterpretuje ich tożsamości i w jakim stopniu zrozumie, czym jest bycie stone butch.

Przedstawiony problem Leslie Feinberg komentuje następująco: Widzę, że naprawdę

chodzi o tłumaczenie w najgłębszym znaczeniu tego słowa – o wyprowadzenie z czyjejś

historii, kultury, języka – doświadczenia

4

. Wierzy jednak, że takie tłumaczenie jest możliwe.

4

org.: I see that it's truly a question of translation in the most profound sense of the word--to bring from one

history/culture/language--the experience. Źródło: korespondencja własna.