VIII Nasz Dziennik PiÄ…tek, 28 listopada 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2008 (18)
Dodatek historyczny IPN
Dr Marek Klecel Prawdziwy koniec kolaboracji
11/2008 (18)
NastÄ…pi" juÅ» w wojennym Lwowie w po"owie 1941 roku, gdy Niemcy rozpocz´li
Kolaboracja nieustajÄ…ca:
wojn´ przeciw Sowietom. To wtedy objawi" si´ w pe"ni prawdziwy stosunek So-
wietów do Polaków. Skoł
czy"a si´ w takiej formie, lecz powróci"a, jak stara"em si´
pokazaç, pod innÄ… postaciÄ… i ze zdwojonÄ… si"Ä… w powojennej Polsce. Kolaboracja
Lwów  Warszawa
Konspiracja
skoł
czy"a si´ jako pryncypialny wybór ideowy i sposób wspó"Å»ycia z wrogiem,
którego, zw"aszcza ze wzgl´du na skutki, nie da si´ w Å»aden sposób obroniç
1939-1949
i usprawiedliwiç. Ten wróg pozosta" zawsze wrogiem, mimo wyznaÅ‚
bezgranicz-
Dokoł
czenie ze s. VII
nej lojalnoĘci i zakl´ç propagandowo-literackich, nigdy nie sta" si´ uczciwym
i kolaboracja
Przy wszystkich róŻnicach by"a to takÅ»e kolaboracja, i to nawet, ze wzgl´du sprzymierzeÅ‚
cem. T´ prawd´ moÅ»na by"o "atwo zobaczyç w okupowanym Lwo-
na skutki, kolaboracja podwójna, by tak rzec  superkolaboracja. Przygotowywa- wie. Nawet w getcie komunistycznych pisarzy lwowskich trudno by"o nie zauwa-
"a bowiem przysz"e pał
stwo sowieckie w Polsce, które trwa"o w swych odmia- Å»yç nies"ychanych represji sowieckich wobec ca"ej ludnoĘci cywilnej, wielkich fal
nach przez pó" wieku, wprowadza"a do polskiego spo"eczeł
stwa typ  homo so- deportacji na Wschód, wywózek do "agrów w 1940 roku, katowania w wi´zie-
vieticus , które w ten sposób ca"kowicie odmienione mog"o byç stopniowo wch"o- niach, trudno by"o nie dostrzec masowych mordów na tych, których nie wywie- pod okupacjÄ… sowieckÄ…
ni´te przez imperium sowieckie. MoÅ»na by powiedzieç, Å»e ta kolaboracja zacz´- ziono. TuÅ» przed wkroczeniem Niemców do Lwowa Sowieci zacz´li masowe roz-
ta we Lwowie, ograniczona do niewielkiego kr´gu ludzi kultury, trwa"a przez ca"y strzeliwania tysi´cy wi´Ä™niów na Zamarstynowie i Brygidkach. By" to mord porów-
Dr Krzysztof Kaczmarski, IPN Rzeszów
okres PRL, Że wszystkie kolejne ekipy komunistycznej w"adzy w Polsce by"y ko- nywalny tylko z Katyniem.
laborantami ZwiÄ…zku Sowieckiego aÅ» do ostatniego jego namiestnika, czyli gene- Pisarze sowieccy uciekali z Sowietami do Moskwy. Boy pozosta" we Lwo-
ra"a Jaruzelskiego, który by" w koł
cu bardziej chyba gorliwym wykonawcą so- wie, podobno protestowa" przeciw napaĘci niemieckiej, broniąc w ten sposób
wieckich interesów od swych zleceniodawców i dotÄ…d, mimo upadku sowieckie- okupacji sowieckiej. Znalaz" si´, jak i inni, w pu"apce mi´dzy dwiema moÅ»liwy- Represje
go komunizmu, jest jego poĘmiertnym zak"adnikiem i ostatnim spadkobiercą. mi kolaboracjami.
Z kalendarza polskiego sowieckie
wobec dzia"aczy Okr´gu
Jesieł
1939 na Kresach:
Lwowskiego Stronnictwa
obywatel polski obywatelem sowieckim
Narodowego w latach
Na prze"omie paędziernika i listopada 1939 r., "amiąc skiego przeprowadzono w okresie od marca do ma- ko-sowieckiej potraktowano ich jako  politycznie nie-
1939-1941
obowiÄ…zujÄ…ce przepisy prawa mi´dzynarodowego, ja 1940 r., za jej sprawÄ… kompletujÄ…c dokumentacj´ pewnych i jako tzw. zapadników skierowano do stroj-
Rada NajwyÅ»sza (RN) ZSRS przy"Ä…czy"a okupowane na temat nowych obywateli. Odmowa przyj´cia pasz- batalionów (batalionów budowlanych) w g"´bi ZSRS. W strukturze organizacyjnej Stronnictwa Narodowego Okr´g Lwowski
tereny Rzeczypospolitej do ZwiÄ…zku Sowieckiego. portu (bÄ…dÄ™ odmowa jego wydania przez NKWD) mo- Warunki s"uÅ»by w strojbatalionach nie róŻni"y si´ (do po"owy lat 30. uÅ»ywano równieÅ» okreĘlenia Dzielnica Lwowska)
Tak zwana Zachodnia Ukraina przy"ączona zosta"a g"a skoł
czyç si´ aresztowaniem lub deportacjÄ… od warunków Å»ycia w podleg"ych NKWD "agrach. Wy- obejmowa" obszar województw: lwowskiego, tarnopolskiego, stanis"a-
do Ukraił
skiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, w g"ąb Związku Sowieckiego. niszczająca praca przy budowie szlaków komunika- wowskiego i wo"ył
skiego. W po"owie 1929 r. zarząd g"ówny SN pod-
zaĘ tzw. Zachodnia Bia"oruĘ do Bia"oruskiej Socjali- Nadanie sowieckiego obywatelstwa nios"o za sobÄ… cyjnych, przy wyr´bie lasów i w zak"adach przemys"o- jÄ…" decyzj´ o utworzeniu okr´gu rzeszowskiego, w którego sk"ad we-
stycznej Republiki Sowieckiej. Przyspieszono proces brzemienne skutki. Najbardziej widocznym i dokuczli- wych  przy niskich racjach Å»ywieniowych, fatalnych sz"o osiem najbardziej wysuni´tych na zachód powiatów wojewódz-
unifikacji zdobytych terenów z sowieckim organi- wym  pomijajÄ…c terror, który rozpocz´to przecieÅ» juÅ» warunkach zakwaterowania i braku opieki medycznej twa lwowskiego (Rzeszów, Jaros"aw, Przeworsk, ¸aÅ‚
cut, Nisko, Kol-
zmem pał
stwowym. Na prze"omie 1939 i 1940 r. we wrzeĘniu 1939 r., nie zachowujÄ…c nawet pozorów  powodowa"a wysokÄ… ĘmiertelnoĘç wĘród zapadni- buszowa, Tarnobrzeg, StrzyÅ»ów) oraz trzy wschodnie powiaty woje-
na okupowanych terenach przeprowadzono reform´ legalnoĘci jego stosowania  by"o obj´cie m"odych ków. Ocenia si´, Å»e z terenów okupowanych do Armii wództwa krakowskiego: Jas"o, Mielec i Ropczyce. Prezesem zarzÄ…du
administracyjnÄ…. W miejsce województw wprowadzo- m´Å»czyzn obowiÄ…zkowÄ… s"uÅ»bÄ… wojskowÄ… w szere- Czerwonej wcielono od 100 do 230 tys. m´Å»czyzn. okr´gowego by" do wrzeĘnia 1939 r. adwokat dr praw Józef Liwo.
no obwody (ob"asti), zaĘ powiatów  rejony (rajony). gach Armii Czerwonej. Do niedawna w literaturze Wojn´ prawdopodobnie przeÅ»y" zaledwie co dziesiÄ…ty. W lipcu 1933 r. w ramach Okr´gu Lwowskiego zosta" wydzielony pod-
Szczególne znaczenie mia"a reforma administracji przedmiotu podawane by"y informacje, iÅ» w latach Na anektowane tereny rozciÄ…gni´to sowieckie okr´g przemyski obejmujÄ…cy powiaty: Dobromil, PrzemyĘl, Sanok,
niÅ»szego stopnia. Na obszarach poszczególnych po- 1940-1941 poborem do tej armii obj´to m´Å»czyzn wy- ustawodawstwo karne (m.in. kodeks karny ZSRS Brzozów i Krosno (od 1934 r. funkcj´ prezesa pe"ni" W"odzimierz Bi-
wiatów tworzono 2 lub 3 rejony. Nasycenie okupowa- "Ä…cznie z roczników 1917-1919. Badania naukowe z 1926 r.), które umoÅ»liwia"o zastosowanie represji lan). Natomiast na Wo"yniu, dzi´ki aktywnoĘci mieszkajÄ…cego i gospo-
nych terenów administracją pał
stwowÄ… dawa"o wi´k- prowadzone w ostatnich latach dowiod"y jednak, Å»e wobec kaÅ»dego, kto zosta" uznany przez w"adz´ so- darujÄ…cego na 26-hektarowej dzia"ce wojskowej w Szy"ach k. ZbaraÅ»a
Podpisanie paktu Ribbentrop  Mo"otow
szÄ… gwarancj´ kontroli nad zamieszkujÄ…cÄ… je ludno- do wojska powo"ywano równieÅ» m´Å»czyzn z roczni- wieckÄ… za wroga ludu.  Wymierzaniem sprawiedliwo- gen. Mariana Úegoty-Januszajtisa, dopiero w drugiej po"owie lat 30.
ĘciÄ…. Kadr´ kierowniczÄ… urz´dów stanowili zazwyczaj ków 1906-1916, którzy przed 1939 r. z róŻnych przy- Ęci zajmowa"y si´ zarówno sÄ…dy cywilne i wojskowe, SN zacz´"o zdobywaç pewne wp"ywy w miastach oraz wĘród osadni-
Przypominamy dziĘ dwie modelowe postawy polskich inteligentów wobec na-
ludzie z zewnÄ…trz, skierowani przez sowieckie w"adze. czyn (najcz´Ä˜ciej jako jedyni Å»ywiciele rodziny) unik- jak równieÅ» Kolegia Specjalne przy NKWD. Rodzaj ków wojskowych. Wed"ug danych ZG SN, 1 VII 1936 r. Okr´g Lwow-
29 listopada RN ZSRS wyda"a dekret O nabyciu n´li poboru do Wojska Polskiego. Scenariusze pobo- kar zasÄ…dzanych w okolicznoĘciach urÄ…gajÄ…cych ski SN mia" liczyç 7 tys. cz"onków (liczba ta obejmuje równieÅ» ok. 1,5
jeędęców: radykalny opór i nadgorliwe przystosowanie. Piszemy o sowieckich
obywatelstwa ZSRS przez mieszkał
ców zachodnich rów jesiennego 1940 r. i wiosennego 1941 r. by"y po- podstawowym zasadom praworzÄ…dnoĘci by" szeroki, tys. cz"onków podokr´gu przemyskiego). W koÅ‚
cu lat 30. poparcie
represjach wobec prof. Stanis"awa G"ąbił
skiego i innych cz"onków Stronnictwa
obwodów Ukraił
skiej i Bia"oruskiej SRS. LudnoĘç za- dobne. Rejestracja poborowych odbywa"a si´ w raj- najcz´Ä˜ciej jednak zapada"y wyroki osadzenia w obo- spo"eczne dla Stronnictwa na tym terenie wyraÄ™nie wzros"o, o czym
mieszkujÄ…cÄ… anektowane tereny obj´to sowieckÄ… in- wojenkomacie. Informacje o obowiÄ…zku stawienia si´ zie pracy. W sprawach politycznych o wi´kszym ci´- mogÄ… Ęwiadczyç wyniki ostatnich wyborów samorzÄ…dowych przepro-
Narodowego we Lwowie, o losach organizatorów konspiracji wojskowej, m.in.
strukcjÄ… paszportowÄ… z grudnia 1932 r., zgodnie z któ- do wojska otrzymywali oni najcz´Ä˜ciej z jedno- czy Å»arze gatunkowym zasÄ…dzano kary Ęmierci. Najcz´st- wadzonych w maju 1939 roku. We Lwowie SN odnios"o wówczas ol-
rÄ… obowiÄ…zek legitymowania si´ paszportem mia"y dwudniowym wyprzedzeniem. Po zameldowaniu si´ szÄ… przyczynÄ… aresztowaÅ‚
by"a tzw. historyczna gen. Mariana Úegoty-Januszajtisa i ppor. Zygmunta ¸uczkiewicza. Z drugiej brzymi sukces, zdobywajÄ…c 21 spoĘród 72 mandatów w radzie miasta
osoby powyÅ»ej 16. roku Å»ycia, stale zamieszkujÄ…ce w rajwojenkomacie byli odprowadzani pod eskortÄ… kontrrewolucja. Poj´cie to by"o bardzo szerokie (w poprzednich wyborach w maju 1934 r. zdoby"o ich tylko 5). Podob-
strony analizujemy zjawisko kolaboracji lewicowych pisarzy i intelektualistów
w miastach, osiedlach robotniczych i w 7,5-kilometro- do najbliÅ»szej stacji kolejowej, skÄ…d transportowano i umoÅ»liwia"o Ęciganie praktycznie wszystkich osób, nie by"o w podokr´gu przemyskim i okr´gu rzeszowskim (w Przemy-
wym pasie nadgranicznym oraz pracujÄ…ce w gospo- ich do stolicy obwodu, gdzie nast´powa"a selekcja które przed 1 IX 1939 r. pracowa"y w polskiej admini-
Lwowa i Wilna z nowÄ… w"adzÄ… w latach 1939-1941, czyli  za pierwszego Sowie- Ęlu na SN g"osowa"o ponad dwukrotnie wi´cej wyborców niÅ» w 1934 r.
darce pał
stwowej. Przepisy wykonawcze do pasz- i kierowanie poszczególnych rekrutów do jednostek stracji, bÄ…dÄ™ aktywnie uczestniczy"y w ówczesnym Å»y- i tylko wskutek uniewaÅ»nienia list SN w 4 spoĘród 10 okr´gów wybor-
ta , wznowionej i rozszerzonej po  wyzwoleniu i zainstalowaniu w Polsce sys-
portyzacji wyda" NKWD ZSRS 5 lutego 1940 roku. Ak- rozsianych na ca"ym terytorium ZSRS. Los ogromnej ciu spo"ecznym i politycznym. czych Stronnictwo zdoby"o zaledwie 5 mandatów. By" to jednak i tak
cj´ wydawania paszportów na terenie obwodu lwow- wi´kszoĘci by" tragiczny. Po wybuchu wojny niemiec- dr Tomasz Bereza, IPN Rzeszów o 1 mandat wi´cej niÅ» w 1934 roku).
temu komunistycznego.
Dokoł
czenie na s. II
FOT. ARCH. IPN
II Nasz Dziennik PiÄ…tek, 28 listopada 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2008 (18) DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2008 (18) PiÄ…tek, 28 listopada 2008 Nasz Dziennik VII
WĘród lwowskich dzia"aczy SN represjonowanych przez Sowietów w latach wania tych, którzy nie zdeklarowali si´ wyraÄ™nie jako  ludzie sowieccy . Pos"ugi-
Dr Krzysztof Kaczmarski, IPN Rzeszów
1939-1941, moÅ»na wyróŻniç zasadniczo trzy grupy: wano si´ denuncjacjÄ…, oszczerstwem, plotkÄ… równieÅ» w samym Ęrodowisku pisa-
1. Cz"onków SN, poszukiwanych przez NKWD od pierwszych tygodni okupa- rzy na róŻne sposoby sprawdzonych, ale najcz´Ä˜ciej poszukujÄ…c wrogów, wyka-
cji z racji ich przedwojennej dzia"alnoĘci politycznej, niezaangaÅ»owanych jednak zujÄ…c si´ wiernÄ… s"uÅ»bÄ… wobec w"adz sowieckich. StwierdzajÄ… to sami jego uczest-
Represje
(z róŻnych wzgl´dów) w dzia"alnoĘç antysowieckÄ…. Do tej grupy naleÅ»a" przede nicy w póęniejszych wspomnieniach. Janusz Kowalewski, który trafi" po wojnie
wszystkim nestor lwowskiej endecji prof. Stanis"aw G"ąbił
ski. na Zachód, opisywa" szczegó"owo Ęrodowisko lwowskie w tym czasie:  Donosi-
2. Narodowców, którzy aktywnie uczestniczyli w tworzeniu pierwszych ponad- cielstwo buchn´"o jak tyfus plamisty. Pierwszy Leon Pasternak przedzierzgnÄ…" si´
partyjnych struktur konspiracyjnych na terenie Lwowa. W tej grupie najbardziej re- (...) wtrÄ…ci" do wi´zienia jako pierwszÄ… swojÄ… ofiar´ Teodora Parnickiego, któremu
sowieckie prezentatywnymi przyk"adami sÄ…: gen Marian Úegota-Januszajtis, organizator publicznie wypomnia", Å»e Parnicki kiedyĘ zaatakowa" jego  Pasternaka  wiersz
i komendant Polskiej Organizacji Walki o WolnoĘç (POWW), inÅ». Zygmunt ¸ucz- o Matce Boskiej, jako bluÄ™nierstwo, czym spowodowa" wtrÄ…cenie go  Pasterna-
kiewicz, cz"onek cywilnego Komitetu Spo"eczno-Politycznego (Wydzia"u Spo"ecz- ka  do Berezy. O Broniewskim mawia": Wielki poeta rewolucyjny ten nasz ko-
wobec dzia"aczy Okr´gu
no-Politycznego) przy Komendzie Obszaru nr 3 ZwiÄ…zku Walki Zbrojnej (ZWZ-1), chany W"adeczek, ale dlaczego on nie chce pracowaç z nami w naszym proleta-
oraz adwokat dr praw Antoni Konopacki, cz"onek Rady Narodowej przy ZWZ-2. riackim piĘmie? Dlaczego mówi, Że czeka? czy nie na genera"a Sikorskiego cze-
Lwowskiego Stronnictwa
3. M"odych narodowców  dzia"aczy Stronnictwa, M"odzieÅ»y Wszechpolskiej ka nasz wielki poeta rewolucyjny?« Stanis"awa Sulikowskiego-Zalcmana skaza"
i Narodowej Organizacji Gimnazjalnej, którzy podj´li dzia"alnoĘç konspiracyjnÄ… po prostu na Ęmierç, gdy mu na jakimĘ kolejnym zebraniu za"ogi zak"adowej«,
Narodowego w latach 1939-1941
niezaleÅ»nÄ… od SZP-ZWZ, tworzÄ…c organizacj´  Wyzwolenie . która tego dnia mia"a zdecydowaç o przyj´ciu do zwiÄ…zku zawodowego pracow-
Dokoł
czenie ze s. I
Trzeba rzecz jasna pami´taç o lwowskich narodowcach zamordowanych ników Czerwonego Sztandaru« przypomnia"«: Czy ty, kochany Stasiu, nie za-
Sowiecka defilada ulicami Lwowa w rocznic´ rewolucji paÄ™dzier-
Trudno odtworzyç dok"adny sk"ad zarzÄ…du okr´gowego SN we Lwowie w Katyniu, Charkowie i Twerze wiosnÄ… 1940 r. (m.in. w Charkowie zginÄ…" Marian pomnia"eĘ z"oÅ»yç samokrytyki ze swoich wystÄ…pieÅ‚
przeciw paktowi radziecko-
nikowej, 1939 r.
w przededniu wybuchu wojny. Wiadomo, Że prezesem zarządu pozostawa" ca"y Lachowski, a w Twerze Józef Romał
ski) oraz o deportowanych w g"Ä…b ZwiÄ…zku -niemieckiemu, który nazwa"eĘ przejawami hitleryzacji bolszewizmu?« (...) Suli-
czas prof. Stanis"aw G"ąbił
ski, a w jego sk"ad wchodzili m.in.: Jan Piotr Bogda- Sowieckiego w latach 1940-1941. kowski juÅ» nie wróci" do redakcji. W kilka miesi´cy potem spotka"em go w przej- JednakÅ»e zbiorowa kolaboracja tej grupy by"a bardziej skomplikowana niÅ»
nowicz  kierownik wydzia"u organizacyjnego (i jednoczeĘnie jeden z przywód- Ęciowym wi´zieniu w Charkowie. (...) Dosta" wyrok Ęmierci  jak si´ dowiedzia"em w przypadku analogicznej kolaboracji z okupantem niemieckim. Kolaboracja nie-
Losy prof. Stanis"awa G"ąbił
skiego i innych
ców Sekcji M"odych SN), Adam Macielił
ski  kierownik wydzia"u propagandy, inÅ». juÅ» po amnestii«  wykonany natychmiast. Pasternak zadenuncjowa" teÅ» Wolic´ miecka od poczÄ…tku wojny by"a traktowana jednoznacznie przez w"adze Polski
cz"onków zarzÄ…du okr´gowego aresztowanych
Jakub Knobloch  kierownik wydzia"u gospodarczego, kpt. rez. Adam ÂwieÅ»aw- i  wyprawi" go na Ęmierç. Z Pasternakiem Ęcigali si´ w gorliwoĘci Kolski, Winter, Podziemnej jako naruszenie polskiej racji stanu, która by"a pi´tnowana jako zdra-
ski  sekretarz zarzÄ…du, gen. Marian Úegota-Januszajtis oraz (najprawdopodob- Roman Nagórski (by"y cz"onek Legionu M"odych«), Emil Szirer  prawie wszyscy, da w warunkach wojennych. Wypadki tej kolaboracji by"y nieliczne nie tylko z po-
jesieniÄ… 1939 r.
niej) Józef Baraniecki, ks. Boles"aw Grudzieł
ski, inŻ. Marian Lachowski, Jan Ma- oprócz milczącego jak posąg Wata, Rudego i samego Dana, który chyba nie mu- wodu surowych sankcji, równieŻ dlatego, Że samym Niemcom na niej nie zaleŻa-
t"achowski, ks. W"adys"aw Matus, dr Jan Franciszek Pieracki, Jerzy Pał
ciewicz, 11 IX 1939 r. obecni we Lwowie cz"onkowie ZO SN podj´li decyzj´ o wys"aniu sia" si´ w ten sposób zas"ugiwaç . "o. Przeciwnie Sowieci, którzy mieli innÄ… taktyk´, podst´pnÄ… i obliczonÄ… na bar-
Marian Emil Rojek, Alojzy Stamper, dr Stanis"aw Skrzypek i Kazimierz Tychota. do Rumunii delegacji na czele z prof. Stanis"awem G"ąbił
skim w celu reprezen- Podobnie Putrament zadenuncjowa" Wac"awa Grubił
skiego za jego przedwo- dziej odleg"e cele. Przyjmowali i prowokowali kolaboracj´ jak najszerszÄ…, potrze-
Prezesem zarzÄ…du powiatowego we Lwowie by" por. rez. Kazimierz Rychlewski, towania Stronnictwa w ewentualnych rozmowach dotyczÄ…cych utworzenia jennÄ… sztuk´ teatralnÄ… pt.  Lenin . Pisarz dosta" za to kar´ Ęmierci, zmienionÄ… bowali kolaboracji powszechnej w imi´ idei komunizmu, internacjonalizmu, pa-
zaĘ zarządu grodzkiego  Józef Romał
ski. Strukturami ĘciĘle związanego z SN na uchodęstwie nowego rządu polskiego. Wieczorem tego samego dnia G"ąbił
- po trzech miesiÄ…cach na 10 lat "agru. Móg" opuĘciç Rosj´ dopiero po amnestii triotyzmu (ale sowieckiego).  Polscy pisarze sowieccy ze swego punktu widze-
Zjednoczenia Zawodowego  Praca Polska w Okr´gu Lwowskim kierowa" prof. ski w towarzystwie m.in. Jana Piotra Bogdanowicza i (najprawdopodobniej) Kazi- zwiÄ…zanej z organizacjÄ… Armii Polskiej gen. Andersa. Micha" Borwicz wspomina" nia nie byli Å»adnymi kolaborantami czy zdrajcami, oni wybrali po prostu nowÄ… oj-
Bronis"aw Szklarczyk, a Narodowej Organizacji Kobiet  Maria Demelówna. Spo- mierza Tychoty wyjecha" ze Lwowa. Do Jab"onicy przy granicy polsko-rumuł
skiej po latach:  Kiedy NKWD aresztowa"o niektórych polskich pisarzy, Putrament przy- czyzn´, nie zdradzili Polski, to raczej ona ich zdradzi"a, jak dobitnie to wyrazi"a ElÅ»-
Ęród lwowskich dzia"aczy SN J. Mat"achowski by" w latach 1935-1939 cz"onkiem dotar" dopiero 17 IX (opóęnienie by"o spowodowane kolizjÄ… samochodowÄ…, do ja- szed" do mnie o 6 rano z ostrzeÅ»eniem, iÅ» trzeba uciekaç, bo wszystkim grozi to bieta SzempliÅ‚
ska, i to nie ona jedna. Z polskiego punktu widzenia ta kolaboracja
ZarzÄ…du G"ównego SN, w którym kierowa" wydzia"em wychowania politycznego. kiej dosz"o k. Z"oczowa w pierwszym dniu podróŻy, a nast´pnie kilkudniowym po- samo, ale po po"udniu tego samego dnia zbiera" podpisy pod listem pot´piajÄ…- sowiecka na poczÄ…tku wojny we Lwowie, trwajÄ…ca do po"owy 1941 roku, jest
JednoczeĘnie by" ogólnopolskim komisarzem tajnej organizacji akademickiej SN bytem w majątku matki Bogdanowicza w okolicach Tarnopola). Tutaj zasta"a G"ą- cym aresztowanych. Przyszed" teŻ do mnie z proĘbą o podpis . oczywista i niewątpliwa. Od wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej ocena i okre-
oraz wchodzi" w sk"ad tajnego, powo"anego przez Romana Dmowskiego, kierow- bił
skiego agresja sowiecka; dowiedzia" si´ o ewakuacji prezydenta, rzÄ…du i na- Pisarze, którzy przeszli takie doĘwiadczenia i zostali w nich niejako wypróbo- Ęlenie tej kolaboracji zmienia si´, róŻnicuje. Sowieci nie sÄ… juÅ» tylko wrogami, ale
nictwa SN  tzw. siódemki, a nast´pnie  dziewiÄ…tki . Natomiast w sk"ad Komitetu czelnego wodza do Rumunii. Jak zezna" póęniej przes"uchujÄ…cym go funkcjona- wani, sprawdzeni, byli juÅ» prawdziwymi  ludÄ™mi sowieckimi . Wykuwali nie tylko stajÄ… si´ i aliantami w wojnie z Niemcami. Po zwyci´stwie sowieckim w Europie
G"ównego SN wchodzili: S. G"ąbił
ski, ks. B. Grudzieł
ski, M. Lachowski, J. Mat"a- riuszom NKWD:  Nie mog"em pójĘç Ęladami tych panów, powróci"em do mego formy i treĘci, styl i poetyk´ przysz"ego socrealizmu, byli przede wszystkim za"o- Wschodniej wspó"praca z Sowietami na poczÄ…tku wojny nie wydaje si´ juÅ» Å»adnÄ…
chowski, ks. W. Matus i M.E. Rojek, A. Stamper i gen. M. Úegota-Januszajtis. Lwowa, by tu na w"asnej zginÄ…ç ziemi lub wyczekiwaç dalszych losów Polski . Å»ycielskÄ… grupÄ… ideologicznÄ… i propagandowÄ… powojennego paÅ‚
stwa sowieckie- kolaboracjÄ…, a staje si´ niemal zas"ugÄ…, dzia"aniem w s"usznej sprawie, powodem
Cz"onkiem KG SN by" takŻe w latach 1935-1936 J.F. Pieracki. Do Lwowa G"ąbił
ski wróci" 1 paÄ™dziernika. W nast´pnych dniach skoÅ‚
czy" pi- go w Polsce, organizatorami rewolucji kulturalnej, emisariuszami sowieckiego do dumy. Ludzie sprawdzeni, wyselekcjonowani, by tak rzec, we Lwowie, prze-
W wyniku dzia"ał
wojennych we wrzeĘniu 1939 r. nastÄ…pi"o stosunkowo duÅ»e, saç uzupe"nienie swoich  WspomnieÅ‚
politycznych obejmujÄ…ce lata 1926-1939.  kulturkampfu , który mia" zmieniç od podstaw ca"e polskie Å»ycie, polskÄ… toÅ»sa- znaczeni do specjalnych zadaÅ‚
, wracajÄ… do Warszawy, by zak"adaç zr´by nowe-
w porównaniu z innymi okr´gami, rozproszenie aktywu lwowskiego SN. Znaczny Kontaktowa" si´ z dzia"aczami SN, m.in. dr. Stanis"awem Skrzypkiem (w latach moĘç, tradycj´, kultur´, mentalnoĘç. Do roku 1953 mieli pe"nÄ… w"adz´ w kulturze, go, ale sowieckiego paÅ‚
stwa, budowaç nowÄ…, wymarzonÄ… juÅ» przed wojnÄ…, od-
odsetek, zw"aszcza m"odych cz"onków Stronnictwa s"uŻących w Wojsku Polskim, 1932-1933 kierownikiem lwowskiej placówki Ruchu M"odych Obozu Wielkiej Pol- nauce i oĘwiacie PRL. Borejsza juÅ» bez Wasilewskiej, ale za to z bratem Jackiem nalezionÄ… na krótko w wojennym Lwowie, sowieckÄ… ojczyzn´ juÅ» nie tylko
przedosta" si´ najpierw do Rumunii lub na W´gry, nast´pnie do Francji, a po jej ski, a nast´pnie Sekcji M"odych SN w powiecie lwowskim i cz"onkiem zarzÄ…du RóŻaÅ‚
skim z Urz´du BezpieczeÅ‚
stwa, organizowali Życie kulturalno-spo"eczne na skrawku dawnych Kresów, ale w ca"ej Polsce. Kwestia kolaboracji znika, gdyŻ
kl´sce do Wielkiej Brytanii, gdzie kontynuowa" dzia"alnoĘç politycznÄ… (m.in. Ma- okr´gowego Stronnictwa). By" jednak przeciwny dzia"aniom skierowanym prze- w nowej Polsce. ma byç ona powszechna, wzorcem i normÄ… wspó"Å»ycia jest odtÄ…d model sowiec-
rian E. Rojek, Witold Nowosad, Jerzy Pał
cewicz). Kazimierz Tychota, kierownik ciwko sowieckiemu okupantowi. Jak zanotowa" Skrzypek w pisanych kilka lat ki, ca"a orientacja historyczna i kulturowa ma si´ zmieniç na sowieckÄ…. Wrogowie
Kolaboracja tolerowana?
placówki SN w Budapeszcie, pozosta" na W´grzech, Józef Baraniecki  we Fran- po wojnie wspomnieniach, prof. G"Ä…biÅ‚
ski  by" zdania, Å»e trzeba unikaç krwawych i niebezpieczeÅ‚
stwa sÄ… odtÄ…d gdzie indziej, od wojennego zwyci´stwa sÄ… to
cji, a Adam Macielił
ski trafi" najpierw do Turcji, a potem na Bliski Wschód. Niektó- kontaktów z organami sowieckimi i ca"Ä… akcj´ naleÅ»y skierowaç na podtrzymanie Ten rodzaj zachowaÅ‚
 polskich pisarzy sowieckich , cz´sto pochodzenia Å»ydow- po dziĘ dzieÅ‚
tylko Niemcy, faszyĘci, naziĘci. Sowiecki komunizm to apogeum hi-
rzy (m.in. Jan Mat"achowski, Jan Bogdanowicz, Jakub Knobloch, ks. W"adys"aw w spo"eczeł
stwie wiary, iÅ» kl´ska wrzeĘniowa nie jest ostatecznÄ… kl´skÄ… sprawy skiego, wobec w"adz sowieckich we Lwowie na poczÄ…tku wojny "atwo oceniç i opi- storii, cel rozwoju Ęwiata.
Matus, ks. Boles"aw Grudzieł
ski, Jan Kornas, ostatni prezes M"odzieÅ»y Wszech- polskiej, oraz Å»e w wyniku wojny na zachodzie Polska odzyska wolnoĘç, a so- saç równieÅ» dzi´ki wspomnieniom i relacjom samych uczestników wydarzeÅ‚
. Jak zatem po latach oceniaç zjawisko kolaboracji: co niÄ… by"o, a co nie? Czy
polskiej na UJK) znaleÄ™li si´ na terenie okupacji niemieckiej i tam zaangaÅ»owali wiecki sojusznik Niemiec b´dzie musia" nasze tereny opuĘciç. Próby jakiejĘ Wspó"praca z wrogiem na szkod´ paÅ‚
stwa i obywateli, racji trwania wspólnoty na- kolaboracjÄ… godnÄ… pot´pienia by"a tylko wspó"praca z Niemcami, jak powiada si´
si´ w dzia"alnoĘç konspiracyjnÄ… w cywilnych i wojskowych strukturach podziemia przedwczesnej kampanii powstaÅ‚
czej uwaÅ»a" za zgubne, gdyÅ» akcja taka nie mo- rodowej, nazywana kolaboracjÄ…, w tym wypadku objawi"a si´ takÅ»e w tak niskich przez ca"y okres PRL, a takÅ»e cz´sto obecnie w rozmaitych dyskusjach i sporach
narodowego. Cz´Ä˜ç wreszcie, która pozosta"a pod okupacjÄ… sowieckÄ… (S. G"Ä…biÅ‚
- g"aby liczyç na powodzenie, a rezultatem jej by"yby tylko represje. Stara" si´ on i karygodnych zachowaniach jak donosy i denuncjacje kolegów z w"asnego Ęro- o polskÄ… przesz"oĘç od czasów wojny, w sporach o PRL i komunizm w Polsce.
ski, J.F. Pieracki, S. Skrzypek)  jako znani na tym terenie dzia"acze obozu naro- w tym duchu oddzia"aç na róŻnych ludzi, zach´cajÄ…c ich, aby odciÄ…gali m"odzieÅ» dowiska, co koÅ‚
czy"o si´ zwykle "agrem lub wyrokiem Ęmierci. By"a to niejako kon- MoÅ»na by powiedzieç, Å»e kolaboracja sowiecka nie by"a szkodliwa, z"a, na róŻny
dowego, a wi´c ruchu politycznego zdecydowanie antykomunistycznego  by"a od udzia"u w akcji terrorystycznej i sabotaÅ»owej, a kierowali jÄ… raczej za granic´ sekwencja rozpracowania Ęrodowiska lwowskiego przez w"adze sowieckie i wyko- sposób niszczÄ…ca, lub Å»e by"a nieistotna, Å»e nie mia"a wi´kszego znaczenia, ale
juÅ» od pierwszych tygodni naraÅ»ona na represje ze strony NKWD. do tworzÄ…cego si´ we Francji wojska polskiego . rzystywania go wybiórczo do w"asnych celów. MówiÄ…c proĘciej, wybierano najwier- tylko wtedy, gdyby uznaç ZwiÄ…zek Sowiecki za sprzymierzeÅ‚
ca, pał
stwo nam
Sowiecki aparat bezpieczeł
stwa mia", jak wynika z opracowanego przez Wiadomo równieŻ, iŻ po powrocie G"ąbił
skiego do Lwowa próbowa"a si´ z nim niejszych, którzy nie cofn´liby si´ przed Å»adnÄ… zdradÄ… i wiaro"omstwem, a reszt´ przyjazne. Wiadomo, Å»e nie by"o nim prawie nigdy, moÅ»e z wyjÄ…tkiem okresu w"a-
NKWD na krótko przed wybuchem wojny  Omówienia partii politycznych oraz or- skontaktowaç Wanda Wasilewska. Szuka"a ona wówczas róŻnych kontaktów wysy"ano do wi´zieÅ‚
i obozów lub pozostawiano w"asnym losom wojennym. So- snego zagroŻenia w czasie wojny, gdy potrzebowa"o aliantów i ich pomocy.
ganizacji paramilitarnych i spo"ecznych dzia"ajÄ…cych w Polsce w 1939 roku , sto- (m.in. z Tadeuszem Boyem-ÚeleÅ‚
skim, Kazimierzem Bartlem), zabiegajÄ…c o popar- wieci nie okazali si´ tymi wymarzonymi przyjació"mi, za których ich brano. DokoÅ‚
czenie na s. VIII
sunkowo dobre rozeznanie w geografii politycznej Polski, w tym równieÅ» orienta- cie, a przynajmniej o neutralnoĘç wobec w"adzy sowieckiej. Zdecydowana odmo-
cj´ na temat Stronnictwa Narodowego, które by"o oceniane jako ugrupowanie wa, z jakÄ… Wasilewska spotka"a si´ ze strony G"Ä…biÅ‚
skiego, mia"a najprawdopo-
DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN. www.ipn.gov.pl
zdecydowanie antysowieckie i  kontrrewolucyjne . Po"oÅ»enie, zw"aszcza znanych dobniej wp"yw na decyzj´ lwowskiego NKWD o aresztowaniu profesora.
Redaktorzy: ADRES DO KORESPONDENCJI:
z przedwojennej aktywnoĘci politycznej, dzia"aczy SN na terenie okupacji sowiec- W po"owie listopada G"ąbił
ski spotka" si´ z przyby"ym z W´gier kurierem pre-
DODATEK IPN DO  Naszego Dziennika
dr Krzysztof Kaczmarski, [e-mail] (Rzeszów 017 860 60 25)
kiej utrudnia" ponadto fakt, iŻ byli oni szczególnie naraŻeni na ewentualne denun- zesa ZG SN dr. Tadeusza Bieleckiego. Emisariusz ów, dr Wojciech Bem, oraz dr
UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA
Romuald Niedzielko, [e-mail] (Warszawa 022 431 83 73)
cjacje ze strony tych przedstawicieli mniejszoĘci narodowych, którzy podj´li Skrzypek próbowali sk"oniç G"Ä…biÅ‚
skiego  wobec groŻącego mu aresztowania
SPRZEDAÚ WYDAWNICTW IPN: TEL. [phone]
wspó"prac´ z sowieckim okupantem.  do opuszczenia Lwowa. Na decyzji profesora o ponownej próbie wyjazdu
FOT. ARCH. IPN
VI Nasz Dziennik PiÄ…tek, 28 listopada 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2008 (18) DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2008 (18) PiÄ…tek, 28 listopada 2008 Nasz Dziennik III
Na wiersz Broniewskiego odpowiedzia"a ElŻbieta Szemplił
ska w groęnie do Rumunii zawaŻy" równieŻ fakt, iŻ by" on przekonany, Że przebywa tam jego syn. konspiracyjnej w ówczesnych realiach jest niecelowe. Mimo to Januszajtisowi uda-
Dr Marek Klecel
brzmiÄ…cym wierszu  Prawdziwa ojczyzna , w którym najpierw wyrzek"a si´ pol- Niestety i tym razem mu si´ nie uda"o. 17 XI G"Ä…biÅ‚
ski dojecha" pociÄ…giem "o si´ nawiÄ…zaç kontakt z kpt. rez. Adamem ÂwieÅ»awskim, sekretarzem ZO SN, któ-
skiej ojczyzny, gdzie  pod faszyzmu zaborem proletariat ocieka" krwiÄ… , by stwier- do Âniatyna. Poziom wody w Prucie uniemoÅ»liwia" jednak przejĘcie rzeki w bród. ry wszed" do sztabu tworzonej przez genera"a POWW. WĘród narodowców, z który-
Kolaboracja nieustajÄ…ca:
dziç:  my/ pe"ni dumy i wzgardy,/ my/ pe"ni wĘciek"oĘci i rozpaczy,/ myĘmy myĘle- G"Ä…biÅ‚
ski zrezygnowa" wi´c z przekroczenia granicy i w drodze powrotnej, jesz- mi Januszajtis utrzymywa" kontakt, by" takÅ»e uchodÄ™ca z Wielkopolski, dr praw, ad-
li:/ w naszej ojczyÄ™nie  inaczej/  w ojczyÄ™nie,/ gdzie sierp i m"ot./ Jak wi´c teraz cze w okolicach Âniatyna, zosta" przypadkowo zatrzymany przez patrol milicyjny. wokat Stanis"aw Celichowski, cz"onek KG SN i prezydent elekt Poznania z 1939 r.
Lwów  Warszawa mam p"akaç po Warszawie?/ Jak Å»a"owaç kawiarÅ‚
, koĘcio"ów, zamku?/ kiedy dla Nast´pnego dnia przewieziono go do Lwowa, gdzie funkcjonariusze NKWD, zo- (aresztowany przez NKWD jesieniÄ… tego roku i wywieziony do "agru w okolicach
nas/ tamta Polska burÅ»ujów i drani,/ oficerów, obszarników, policjantów;/ kiedy dla rientowawszy si´, kto wpad" im w r´ce, podj´li decyzj´ o aresztowaniu profesora. Workuty; odzyska" wolnoĘç po podpisaniu uk"adu Sikorski  Majski, a nast´pnie
nas Warszawa to stolica krzywdy,/ stolica terroru,/ stolica bezprawia./ My o inną Początkowo G"ąbił
ski by" przetrzymywany w siedzibie NKWD przy ul. Pe"czył
- przez Kujbyszew, Samarkand´, Baku, Teheran, Bagdad, Kair i Lagos dotar" w po"o-
1939-1949
walczyliĘmy Polsk´,/ innÄ… w sercach kryli przed szpiclem,/ dobrÄ…  jak ptaków lot,/ skiej, skÄ…d po kilku dniach przewieziono go do wi´zienia Brygidki przy ul. Kazimie- wie 1942 r. do Londynu). Januszajtis zamierza" wykorzystaç przy budowaniu struk-
Dokoł
czenie ze s. V
ojczyzn´, sprawiedliwÄ…,/ ojczyzn´, w której  czerwieÅ‚
,/ i sierp,/ i m"ot . rzowskiej. Âledztwo w jego sprawie zosta"o zakoÅ‚
czone 2 II 1940 roku. OskarŻo- tur swojej organizacji przedwojennych cz"onków SN równieŻ poza Lwowem (Krze-
MajÄ… swe przyczyny, swoich mistrzów i nauczycieli w nieodleg"ej, wojennej prze- no go o to, Å»e  by" organizatorem i ideologiem kontrrewolucyjnej polskiej organi- mieniec, Dubno, Równe, ¸uck, Tarnopol, PrzemyĘl).
Socrealizm wojenny
sz"oĘci. Tak samo propagandowa i juÅ» socrealistyczna literatura powstawa"a zacji ND, by" kierownikiem centrum werbowania i przerzucania przez granic´ paÅ‚
- Nie mając Żadnych informacji od w"adz SN, Januszajtis próbowa" bezskutecznie
po poczÄ…tku wojny, w okupowanym przez Sowietów do po"owy 1941 roku Lwo- Po tej jasnej i zdecydowanej deklaracji z 13 XII 1939 roku posz"y dziesiÄ…tki wier- stwowÄ… do Rumunii i Francji cz"onków organizacji kontrrewolucyjnej, sam 17 listo- nawiÄ…zaç kontakt z czo"owymi dzia"aczami Stronnictwa, którzy, jak sÄ…dzi", mogli
wie, w mniejszym stopniu w Wilnie. We Lwowie juÅ» we wrzeĘniu 1939 roku schro- szy s"awiÄ…cych sowieckÄ… ojczyzn´, Armi´ CzerwonÄ…, zdobycze komunizmu pada 1939 r. próbowa" przekroczyç granic´ paÅ‚
stwowÄ… do Rumunii . Ostatnie ty- wówczas przebywaç w Warszawie (dr. Tadeuszem Bieleckim  prezesem ZG SN, ks.
ni"a si´ najwi´ksza grupa pisarzy i dziennikarzy o orientacji komunistycznej, któ- i oczywiĘcie wiekopomnego Stalina. Leopold Lewin wykrzykiwa" w zachwycie: godnie Ęledztwa we Lwowie prof. G"Ä…biÅ‚
ski sp´dzi" w wi´zieniu na Zamarstyno- Marcelim Nowakowskim i Adamem DoboszyÅ‚
skim). Genera" nie wiedzia" równieŻ,
rzy uciekali przed najazdem niemieckim. Wielu z nich by"o związanych z przedwo-  Ojczyzno mojej wiary,/ kraino radziecka! , a WaŻyk uzasadnia" bardziej refleksyj- wie. Stąd, najprawdopodobniej w marcu 1940 r., przewieziono go do Moskwy Że 13 X 1939 r. na pierwszym konspiracyjnym zebraniu obecnych wówczas w stoli-
jennÄ… KomunistycznÄ… PartiÄ… Polski i dzia"a"o w róŻny sposób na rzecz ZwiÄ…zku So- nie ten zachwyt w wierszu  Biografia :  (...) Tutaj, gdzie pierwszy oddech prawdzi- i osadzono na ¸ubiance. Tutaj, a nast´pnie w wi´zieniu na Butyrkach, by" jeszcze
wieckiego, g"oszÄ…c rewolucyjne has"a i uznajÄ…c komunizm za jedynÄ… wartÄ… zacho- wej ojczyzny/ poczu" on, który straci" i kraj swój i parti´/ tutaj si´ przez wspomnie- przez kilkanaĘcie miesi´cy przes"uchiwany. Odbi"o si´ to na stanie jego zdrowia
du ideologi´. W warunkach wojennych znaleÄ™li nie tylko schronienie, ale i nowÄ…, nia i przez kataklizmy/ wstrzÄ…sajÄ…ce EuropÄ… przedziera uparcie./ Do ojczyzny (stwardnienie mi´Ä˜nia sercowego, rozedma p"uc, nadciĘnienie t´tnicze, niezdol-
jak g"osili, lepszÄ… i prawdziwszÄ… ojczyzn´. W wielu wypowiedziach odÅ»egnywali prawdziwej z rozbicia powraca/ i kiedy g"upcy mówiÄ…: cóŻ tu b´dzie po nim?/ wi- noĘç do samodzielnego poruszania si´). G"Ä…biÅ‚
ski jednak konsekwentnie zaprze-
si´ od dotychczasowej, fa"szywej ojczyzny, paÅ‚
skiej, jak powiadano w stylu so- dzi partia, jak w r´kach pali mu si´ robota . cza", jakoby prowadzi" we Lwowie jakÄ…kolwiek dzia"alnoĘç antysowieckÄ…. Wresz-
wieckim, burÅ»uazyjnej Polski, cz´sto nie bez satysfakcji, Å»e upad"a, Å»e zgin´"a bez- TwórczoĘç  polskich pisarzy sowieckich nie mog"a si´ oczywiĘcie obejĘç bez cie 14 VI 1941 r. postanowieniem Kolegium Specjalnego (Osoboje sowieszczani-
powrotnie. Deklarowali jawnie swój wybór polityczny i swe przywiÄ…zanie do ZwiÄ…z- Stalina. By" to temat niemal obowiÄ…zkowy, ale niektórzy wywiÄ…zywali si´ lepiej. Sta- je  OSO) przy NKWD Stanis"aw G"Ä…biÅ‚
ski  za dzia"alnoĘç antysowieckÄ… i prób´
ku Sowieckiego, czego, oczywiĘcie, w"adze sowieckie od nich oczekiwa"y. nis"aw Jerzy Lec, póęniejszy znakomity aforysta, nie szcz´dzi" wielkich s"ów, by nielegalnego przekroczenia granicy zosta" skazany na 8 lat wi´zienia. ZwaÅ»ywszy
JuÅ» 19 listopada 1939 roku, a wi´c dwa miesiÄ…ce po zaj´ciu polskich Kresów oddaç nadludzkÄ…, nadnaturalnÄ… wielkoĘç wodza narodów:  KtórÄ… poeci wyĘpie- na jego wiek (79 lat) i stan zdrowia, by"o to równoznaczne z wyrokiem Ęmierci.
Wschodnich przez Armi´ CzerwonÄ…, grupa 14 pisarzy podpisa"a deklaracj´, wali,/ ojczyzna, co to od Kamczatki/ po szynach p´dzi aÅ» po San,/ którÄ…, jak mle- W chwili og"oszenia wyroku ci´Å»ko chory profesor od kilku miesi´cy przebywa"
w której wyraÅ»ono radoĘç z powodu  przy"Ä…czenia Ziem Zachodniej Ukrainy ka pe"ny dzban/ podajÄ… dzieciom czu"e matki/  to Stalin./ KtórÄ… wyku"o sto kowa- w szpitalu wi´ziennym na Butyrkach. Mimo to w"adze NKWD podj´"y decyzj´
do Ukrainy Sowieckiej . Byli wĘród nich WaÅ»yk, Broniewski, Boy-ÚeleÅ‚
ski, Borej- li/ w pieĘni i w czasie, i w przestrzeni,/ w w´glu i w miedzi, w srebrze wód,/ ojczy- o przetransportowaniu G"Ä…biÅ‚
skiego do innego wi´zienia. Nie wiemy niestety, kie-
sza, Lec, Pasternak, Szemplił
ska, Wat. Wkrótce do tej grupy za"oŻycielskiej do"ą- zna, której Żaden knut juŻ swoim Ęwistem nie ocieni/  to Stalin. (...) I moja lira z no- dy ani dokąd. Wiadomo jedynie, Że w pierwszej dekadzie sierpnia 1941 r. znalaz"
czyli Wasilewska, Szenwald, Putrament, Jastrun, Stryjkowski (wtedy Pesach wej stali,/ i dumnie przemieniona muza,/ obywateli jasny wzrok,/ i g"os, i oddech, si´ w wi´zieniu etapowym NKWD w Charkowie. Tutaj wczesnym popo"udniem
Stark), Adolf Rudnicki, PrzyboĘ, Kott. Weszli oni w sk"ad ZwiÄ…zku Pisarzy Sowiec- myĘl i krok,/ i wolnoĘç, która nas odurza/  to Stalin . I tak dalej przez kolejne 14 VIII Stanis"aw G"Ä…biÅ‚
ski zmar". PrzyczynÄ… Ęmierci podanÄ… przez lekarza wi´-
kich Ukrainy, a Wat sam nazwa" t´ grup´  polskimi pisarzami sowieckimi . JuÅ» zwrotki. Wiersz ten zosta" wydrukowany w  Czerwonym Sztandarze juÅ» na po- ziennego w akcie zgonu by" uwiÄ…d starczy, zapalenie jelita cienkiego i okr´Å»nicy.
pod koniec wrzeĘnia 1939 roku zacz´"a wychodziç pod patronatem sowieckim czÄ…tku grudnia 1939 roku. Miejsce jego pochówku nie jest znane.
Stanis"aw G"ąbił
ski
propagandowa gazeta polskoj´zyczna  Czerwony Sztandar , póęniej pismo  No- Mimo tak p"omiennych deklaracji i pe"nej lojalnoĘci politycznej i ideologicznej WybierajÄ…c si´ w swojÄ… drugÄ… podróŻ do Rumunii, prof. G"Ä…biÅ‚
ski jako prezes
we Widnokr´gi , które sta"y si´ trybunÄ… politycznÄ… i literackÄ… dla wymienionych pi- Ęrodowisko lwowskich pisarzy sowieckich traktowane by"o przez w"adze sowiec- ZO SN upowaÅ»ni" dr. Skrzypka, aby koordynowa" dzia"ania lwowskich dzia"aczy cy cz"onków KG i ZG SN zosta" powo"any na stanowisko komendanta g"ównego Or-
sarzy. Stworzyli oni Ęcis"e Ęrodowisko komunistycznej inteligencji polskiej, czy juÅ» kie podejrzliwie, zapewne teÅ» rozpracowywane, by wy"oniç Ęcis"Ä… grup´ agentu- Stronnictwa. Niestety, juÅ» 19 XI, na skutek denuncjacji agenta podajÄ…cego si´ ganizacji Wojskowej SN.
raczej sowieckiej, zorganizowane przez Wand´ WasilewskÄ… zwiÄ…zanÄ… z najwyÅ»- ralnÄ…, która by"aby ca"kiem podleg"a, dyspozycyjna dla wykonywania planów i za- za majora WP i b. oficera 5. Dywizji Syberyjskiej, Skrzypek zosta" aresztowany W tym czasie by" on juÅ» poszukiwany przez NKWD.  Wed"ug informacji agentury
szymi w"adzami (Å»on´ ministra spraw zagranicznych Kornijczuka) i przez Jerzego daÅ‚
sowieckich. JuÅ» po kilku miesiÄ…cach, gdy grupa ta dobrze urzÄ…dzi"a si´ w wo- przez NKWD. Trzy miesiÄ…ce przesiedzia" w wi´zieniu na Zamarstynowie, skÄ…d i poszczególnych informatorów  czytamy w szyfrogramie W. Mierku"owa do ¸. Be-
Borejsz´, jednego z najbardziej wp"ywowych ludzi wtedy, a zw"aszcza póęniej, jennym Lwowie, mia"a miejsce charakterystyczna dla sowieckich metod prowoka- w drugiej po"owie lutego 1940 r. zosta" przewieziony do Moskwy i osadzony na ¸u- rii z 4 paÄ™dziernika 1939 r.  przygotowaniami do zbrojnego wystÄ…pienia w mieĘcie
po wojnie, kiedy powstawa" system komunistyczny w Polsce. Ca"a ta grupa pisa- cja. W restauracji, gdzie zebra"a si´ spora grupa lwowskich pisarzy, wywo"ano biance. Tutaj wi´ziony by" przez 9 miesi´cy, a nast´pnie  kilka dni przed BoÅ»ym Lwowie kierowa" by"y genera" wojska polskiego, aktywny cz"onek polskiej partii En-
rzy zyska"a od w"adz sowieckich materialne zabezpieczenie, mieszkania, w"asny awantur´ i bijatyk´, po której wkroczy"y s"uÅ»by sowieckie i aresztowa"y mi´dzy in- Narodzeniem  przeniesiony na Butyrki. 15 I 1941 r. wyrokiem Kolegium Wojsko- deków« Januszajtis. Informacje te agentura uzyska"a przede wszystkim z rozmów
klub, gdzie moÅ»na by"o si´ spotykaç, co oczywiĘcie wiÄ…za"o si´ z politycznymi nymi Broniewskiego, Wata, Peipera. W oczach sowieckich byli oni wÄ…tpliwymi ko- wego SÄ…du NajwyÅ»szego ZSRS Stanis"aw Skrzypek zosta" skazany na 10 lat po- pods"uchanych na ulicach. Podejmowane sÄ… kroki majÄ…ce na celu ustalenie pier-
i ideologicznymi zobowiÄ…zaniami. Pisarze ci w wi´kszoĘci opowiedzieli si´ zdecy- munistami i niezbyt wiernymi  ludÄ™mi sowieckimi , stanowili tzw. element niepew- bytu w "agrze. Z powodu choroby (zapalenie p"uc) dopiero w po"owie lipca 1941 r. wotnych Ä™róde" tych informacji, prowadzi si´ uzupe"niajÄ…cy werbunek. Prowadzimy
dowanie po stronie ZwiÄ…zku Sowieckiego, co wyraÄ™nie manifestowali w swej twór- ny. Byli traktowani jako potencjalni wrogowie. Broniewski przeszed" Ęledztwa ze szpitala wi´zienia butyrskiego zosta" wywieziony do Wiat"agu w okolicach Kiro- poszukiwania genera"a Januszajtisa .
czoĘci, stajÄ…c si´ grupÄ… g"oĘnych propagatorów systemu sowieckiego. Wielu na Zamarstynowie i na ¸ubiance w Moskwie i zosta" zes"any do "agru, Wat z rodzi- wa (Wiatki), skÄ…d po uk"adzie Sikorski  Majski zosta" 3 IX zwolniony. Poszukiwania okaza"y si´ skuteczne, gdyÅ» 27 X 1939 r. genera" zosta" aresztowa-
z nich z racji wczeĘniejszego przywiÄ…zania do komunizmu wybiera"o ca"kiem nÄ… trafi" do Kazachstanu. Niewiele, niestety, wiadomo o losach innego cz"onka ZO aresztowanego we ny. 5 XI zosta" przewieziony do Moskwy i osadzony w wi´zieniu na ¸ubiance. Tutaj
szczerze ZwiÄ…zek Sowiecki na swÄ… nowÄ…, opatrznoĘciowÄ… ojczyzn´, odrzucajÄ…c RównieÅ» wobec wiernego sobie Ęrodowiska lwowskiego w"adze sowieckie nie Lwowie jesieniÄ… 1939 r.  pos"a na Sejm RP, dziekana Lwowskiej Rady Adwokac- przez prawie 22 miesiÄ…ce prowadzono przeciwko niemu Ęledztwo (od prze"omu
dotychczasowÄ…, a nawet oskarÅ»ajÄ…c jÄ… o nadzwyczajne represje. Nazywali jÄ… oj- zaniecha"y swych zwyk"ych metod dezintegracji i inwigilacji, prowokowania po- kiej i prezesa ZarzÄ…du G"ównego ZwiÄ…zku Adwokatów Polskich, dr. Jana F. Pierac- marca i kwietnia 1940 r. regularne  konferencje z genera"em przeprowadza" sam ¸.
czyzną krzywdy i niesprawiedliwoĘci. dzia"ów i konfliktów, systemu podejrzeł
, oszczerstw, fa"szu. Przy czym metody te kiego. Znamy jedynie dat´ jego Ęmierci  15 II 1940 roku. Beria). Zwolniony po uk"adzie Sikorski  Majski, 21 VIII 1941 r. odlecia" do Londynu.
W sytuacji okupacyjnej pod czujnym okiem w"adzy sowieckiej mimo jednolito- by"y zróŻnicowane i doĘç perfidnie zindywidualizowane. Od Boya-ÚeleÅ‚
skiego nie Innym pos"em SN z terenu województwa lwowskiego represjonowanym przez Tymczasem 5 III 1940 r. NKWD aresztowa"o kpt. rez. Adama ÂwieÅ»awskiego.
Ęci tego Ęrodowiska pojawi"y si´ szybko róŻnice zdaÅ‚
i konflikty, prowokowane cz´- Żądano wi´kszej lojalnoĘci i wyraÄ™nych politycznych deklaracji, wystarcza"o, Å»e Sowietów w latach 1939-1941 r. by" Micha" St´pak, d"ugoletni wójt gminy WiÄ…zow- Wkrótce potem zosta" zamordowany.
sto i wykorzystywane przez sowieckie s"uŻby. W"adys"aw Broniewski, najwybitniej- swą pozycją i nazwiskiem wspiera" racje systemu sowieckiego, przekonywa" nica w powiecie jaros"awskim i cz"onek zarządu powiatowego SN, deportowany
Lwowscy narodowcy represjonowani
szy w tej grupie poeta, mimo lewicowej orientacji niezdeklarowany jako sowiecki do nich swÄ… osobÄ… i publikacjami, przewaÅ»nie apolitycznymi, i stanowi" zach´ca- w styczniu 1941 r. do Besarabii.
za dzia"alnoĘç w ZwiÄ…zku Walki Zbrojnej
komunista, przeÅ»ywa" silne rozterki i wewn´trzne rozdarcie jako Polak, by"y Å»o"nierz jÄ…cy dla innych Polaków przyk"ad wiarygodnoĘci nowych rzÄ…dów. Boy by" wygod-
Sprawa gen. Mariana Úegoty-Januszajtisa
Legionów Pi"sudskiego. Jesienią 1939 roku napisa" pe"en rozpaczy wiersz o utra- nym poĘrednikiem przez pó"tora roku, dopóki nie nastąpi" najazd niemiecki, gdy
cie ojczyzny  Syn podbitego narodu , w zakoł
czeniu wyraÅ»ajÄ…cy jednak nadziej´ zapomniano o nim, choç podobno mia" od Wasilewskiej propozycj´ wyjazdu Genera" M. Úegota-Januszajtis (uÅ»ywajÄ…cy fa"szywego nazwiska Jan KruÅ»yg"owski) Na prze"omie 1939/1940 r. w Ma"opolsce Wschodniej powsta"y  z inspiracji kra-
na moÅ»liwoĘç wspó"Å»ycia polsko-sowieckiego:  Syn podbitego narodu, syn nie- do Moskwy. bezpoĘrednio po kapitulacji Lwowa (22 IX 1939 r.) przystÄ…pi" do tworzenia konspira- jowej i emigracyjnej  dwa ZwiÄ…zki Walki Zbrojnej, odr´bne i nieufne wobec sie-
podleg"ej pieĘni,/ o czym i jak mam Ępiewaç, gdy dom mój  ruiny i zgliszcza./ Jak Trzeba zaznaczyç, Å»e nie by"o to jedyne w tym czasie Ęrodowisko pisarskie, czy cyjnej organizacji, która przybra"a nazw´ Polskiej Organizacji Walki o WolnoĘç bie, oskarÅ»ajÄ…ce si´ wzajemnie o infiltracj´ ze strony NKWD.
czo"g przetoczy" si´ WrzesieÅ‚
ziemi ojczystej przez piersi,/ a moja d"oł
jest bez- szerzej intelektualne, we Lwowie. By"o teÅ» Ęrodowisko patriotyczne pisarzy, którzy, (POWW). W swojej dzia"alnoĘci genera" zamierza" oprzeç si´ m.in. na lwowskich ZWZ dowodzony przez p"k. W"adys"awa Úebrowskiego ps.  Úuk , powsta"y z in-
bronna i bezbronna jest ziemia ojczysta./ Ja na t´ ziemi´ powróc´, ja chc´ jÄ… zba- mimo zach´t i nacisków, nie naleÅ»eli do tamtego kr´gu: GrubiÅ‚
ski, Parnicki, Na- dzia"aczach SN. W tym celu próbowa"  5 lub 6 X  skontaktowaç si´ z prof. S. G"Ä…- spiracji emigracyjnej (misja Tadeusza Strowskiego ps.  Turzyma , kuriera KG ZWZ
wiç, ocaliç,/ stamtÄ…d chc´ Ęwiatu p"onÄ…ç serca i pieĘni poÅ»arem,/ chc´ Å»eby z gru- glerowa, ObertyÅ‚
ska, grupa naukowców znacjonalizowanego Uniwersytetu bił
skim. Do spotkania jednak nie dosz"o, gdyŻ G"ąbił
ski by" wówczas chory. Janu- w ParyŻu), okreĘlany jest jako ZWZ-1, zaĘ powsta"y na skutek inicjatywy gen. Mi-
zów Warszawy rós" Å»elbetonem socjalizm,/ chc´, Å»eby hejna" mariacki szumia" Lwowskiego, powstawa"y konspiracyjne organizacje antysowieckie. JuÅ» na po- szajtis spotka" si´ natomiast z ks. Boles"awem GrudzieÅ‚
skim, kanonikiem Kapitu"y cha"a Tokarzewskiego-Karaszewicza, dowódcy g"ównego S"uÅ»by Zwyci´stwu Pol-
czerwonym sztandarem./ Dumna i pi´kna Warszawo, chwa"a twoim ruinom,/ chc´ czÄ…tku 1940 roku dosz"o do pierwszej fali wywózek ludnoĘci cywilnej w g"Ä…b Ro- Lwowskiej i cz"onkiem ZO SN, oraz z przebywajÄ…cym wówczas we Lwowie prof. ski (misja mjr. Aleksandra Alfonsa Klotza ps.  Niewiarowski ) i dowodzony przez
zliczyç i uca"owaç twoje m´czeÅ‚
skie ceg"y./ Podaj mi d"oł
Bia"orusi, podaj mi d"oł
sji. W"adze sowieckie stosowa"y represje i na przemian koncesje dla grup bardziej W"adys"awem Folkierskim, przewodniczÄ…cym Rady Naczelnej SN. Obaj jego roz- pp"k. Jana Maksymiliana Soko"owskiego ps.  Trzaska , a potem mjr. Zygmunta Do-
Ukraino,/ wy mi dacie na drog´ wasz sierp i m"ot niepodleg"y (...) . lojalnych, prowadzi"y polityk´ lojalizacji, wy"uskiwania wiernopoddaÅ‚
czych i usu- mówcy  podobnie jak G"ąbił
ski  uznali jednak, Że podejmowanie dzia"alnoĘci browolskiego ps.  Zygmunt , nazywany jest ZWZ-2. Dokoł
czenie na s. IV
FOT. ARCH. IPN
IV Nasz Dziennik PiÄ…tek, 28 listopada 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2008 (18) DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2008 (18) PiÄ…tek, 28 listopada 2008 Nasz Dziennik V
Dr Krzysztof Kaczmarski, IPN Rzeszów
Rozbicie m"odzieŻowej organizacji narodowej
Dr Marek Klecel
 Wyzwolenie
Represje Kolaboracja nieustajÄ…ca:
Przypuszczalnie juÅ» od poczÄ…tku 1940 r. dzia"a"a we Lwowie konspiracyjna orga-
nizacja  Wyzwolenie skupiająca przedwojennych cz"onków Narodowej Organi-
zacji Gimnazjalnej i M"odzieÅ»y Wszechpolskiej.  Wyzwolenie mia"o charakter cz´-
Ęciowo wojskowy, jego cz"onkowie zajmowali si´ zbieraniem informacji wywia-
Lwów  Warszawa 1939-1949
sowieckie dowczych oraz gromadzili broł
i amunicj´. Przede wszystkim jednak prowadzili
dzia"alnoĘç propagandowÄ…, wydajÄ…c  prawdopodobnie  od lipca 1940 r.  Wal-
k´ (nak"ad dla okupacji sowieckiej). OrganizacjÄ… kierowa" Mieczys"aw Weiss (uÅ»y- Po zwyci´stwie Armii Czerwonej w II wojnie Ęwiatowej, co dla Polski i ca"ej Euro- kim ĘwiadomoĘç, Å»e budujÄ…, wspó"tworzÄ… od podstaw nowÄ… ojczyzn´, przemie-
wobec dzia"aczy Okr´gu
wajÄ…cy konspiracyjnego nazwiska Czech), absolwent wydzia"u prawa UJK, pod- py Wschodniej wiÄ…za"o si´ z wprowadzeniem sowieckiego systemu komunistycz- niajÄ… ludzi, walczÄ… z licznymi wrogami, którzy nadal jej zagraÅ»ajÄ…, chcÄ… jÄ… znisz-
czas studiów prezes Czytelni Akademickiej i aktywny dzia"acz MW. nego na jej bagnetach, po wyniszczeniu zbrojnym i eksterminacji przeciwników czyç, odebraç, cofnÄ…ç w biegu dziejów.  W epoce ludu/ w wieku Stalina/ w stule-
Lwowskiego Stronnictwa
 Wyzwolenie zosta"o rozbite w styczniu i lutym 1941 r., kiedy UNKWD obwodu politycznych, organizacji i oddzia"ów pozosta"ych po Armii Krajowej i innych for- ciu wschodzÄ…cej komuny  / r´ka "aÅ‚
cuchy górskie ugina/ ziemi´ ogarnia umys"
lwowskiego aresztowa"o oko"o 30 cz"onków organizacji, w tym Mieczys"awa We- macjach zbrojnego oporu, po stopniowym przej´ciu gospodarki, nacjonalizacji  pisa" w wierszu  Dzisiaj Andrzej Braun w 1951 roku.
Narodowego w latach 1939-1941
issa i jego braci, Jana  inÅ»yniera, m"odszego asystenta na Wydziale Mechanicz- przemys"u i handlu, po komunistycznej reformie rolnej, która by"a równieÅ» wy- ÂwiadomoĘç osiÄ…gni´tego juÅ» dzisiaj idea"u, urzeczywistnionej utopii, komuni-
Dokoł
czenie ze s. III
nym Politechniki Lwowskiej, i Tadeusza. Wraz z nimi w wi´zieniu znaleÄ™li si´ dzia- w"aszczeniem, likwidacjÄ… w"asnoĘci prywatnej, po tym wszystkim, co by"o rodza- zmu  Ęwietlanej przysz"oĘci jest stale obecna w licznych, niemal anonimowych
Co ciekawe, w opinii pp"k. Soko"owskiego, organizacja p"k. Úebrowskiego "acze SN: aplikant adwokac- jem odgórnej rewolucji, nazwanej przez jednego z jej organizatorów, Jerzego w swej retoryce utworach. Mieczys"aw Jastrun zwraca si´ z dumÄ… do nowych juÅ»
 mia"a wyraęny charakter endecki . Podobnie ZWZ-1 ocenia" gen. S. Rowec- ki Kazimierz M. Kobylał
ski Goldberga-Borejsz´, rewolucjÄ… "agodnÄ…, przysz"a w koÅ‚
cu takŻe pora na nieunik- pokoleł
w wierszu  Wielka bajka (1952):  Ty urodzi"eĘ si´ juÅ» w kraju/ Przysz"o-
ki, piszÄ…c w jednym z meldunków z 1941 r., Å»e organizacja ta  oparta jest  aresztowany 31 I, oraz Ja- nionÄ… w systemie totalitarnym rewolucj´ kulturalnÄ…, rewolucj´ w oĘwiacie i wycho- Ęci Ęwiata, gdy przez Polsk´/ Úywio"y jutra przeciÄ…gajÄ…/ Gdy kraj brygady zetem-
o kontakty polityczne z grupami Stronnictwa Narodowego . Popieraç jÄ… mia- nusz Wyrzykowski, do wybu- waniu, w nauce, sztuce i literaturze. Na poczÄ…tku 1949 roku, na ZjeÄ™dzie Pisarzy powskie/ Gwarem roboty nape"niajÄ…/ Gdy dÄ…b stuletni na rozstaju/ Czyta swój
"y zw"aszcza  liczne grupy m"odzieÅ»y endeckiej . Z kolei ZWZ-2 mia" si´ cie- chu wojny sekretarz w Urz´- w Szczecinie, og"oszono program socrealizmu, który oznacza", jak wiadomo, pod- m"ody cieÅ‚
jak ksiÄ…Å»k´ . Nowy wiek, niemal religijne  novum saeculum , odmie-
szyç poparciem  zespo"u stronnictw demokratycznych z socjalistami i ludo- dzie Wojewódzkim we Lwo- porzÄ…dkowanie kultury, z poezjÄ…, teatrem, plastykÄ…, a nawet muzykÄ… w"Ä…cznie, nia ca"y Ęwiat, nawet porzÄ…dek natury, komunizm uzyskuje wymiar kosmiczny.
wcami na czele . wie  aresztowany 5 II. Za- propagandzie i ideologii komunistycznej, opartej ĘciĘle na wzorcach sowieckich. ProĘciej i jaĘniej wyrazi" to Andrzej Mandalian w wierszu  Âpiewam pieĘł
o walce
Przy obu lwowskich organizacjach ZWZ uformowa"y si´ reprezentacje cy- pewne z ramienia SN opie- To z nich odtÄ…d korzystano nie tylko w politycznej propagandzie i informacji na te- klasowej (1951):  Na zgliszczach/ na gruzów grudzie/ budujemy wiosn´ i mi"oĘç/
wilno-polityczne, skupiajÄ…ce przedstawicieli stronnictw politycznych, organi- kowali si´ oni  Wyzwole- mat owej rewolucji, ale i w ca"ej kulturze, czyli zarówno w sferze kszta"towania si´ budujemy domy i ludzi .
zacji spo"ecznych, duchowieł
stwa oraz znane postacie Ęwiata nauki i kultu- niem i byli reprezentantami ludzi, jak i w indywidualnej twórczoĘci. Rewolucja ta mia"a bowiem si´gnÄ…ç do g"´- W niezliczonych strofach o Stalinie (i Leninie), w zbiorach wierszy o DzierÅ»yÅ‚
-
ry. Przy ZWZ-1 funkcj´ t´ pe"ni" Komitet Spo"eczno-Polityczny (nazywany tak- Stronnictwa w rozmowach bi i ca"kowicie przeobraziç dotychczasowe pojmowanie i Å»ycie cz"owieka, doko- skim, Bierucie, Rokossowskim, Âwierczewskim i innych postaciach z komuni-
Å»e Komitetem Polskim lub Wydzia"em Spo"eczno-Politycznym), zaĘ z dr. W"adys"awem Zychem naç jego historycznej przemiany, stworzyç w istocie  mówiono to wprost   no- stycznego panteonu, przywódcy ci byli przedstawiani juÅ» nie tylko jako wodzowie
przy ZWZ-2  Rada Narodowa. W obu zasiadali przedstawiciele SN, choç ps.  Szary , p.o. Okr´go- wego cz"owieka . Literatura w szczególnoĘci mia"a opiewaç powstawanie nowe- i ojcowie narodów, czy raczej przysz"ej ludzkoĘci, ale jako postaci nadludzkie,
 jak si´ wydaje  w przypadku zaplecza politycznego ZWZ-1 pozycja Stron- wym Delegatem RzÄ…du RP go systemu i s"awiç nowego cz"owieka. Mia"a propagowaç wielkoĘç paÅ‚
stwa so- na pó" boskie, herosi, uosobienie si" natury. W panegirycznej poezji socrealizmu
nictwa by"a mocniejsza. we Lwowie. cjalistycznego, w"adz komunistycznych, jej przywódców z"ączonych juŻ interna- doznawali nieomal apoteozy. Wed"ug wzoru WaŻyka z wiersza  Rzeka o nadludz-
Reprezentantem SN w Komitecie Spo"eczno-Politycznym przy ZWZ-1 by" 12 VI 1941 r. w hotelu Kra- cjonalistycznie z ojczyznÄ…, jak g"oszono, Ęwiatowego proletariatu, jakÄ… jawi" si´ we kiej mÄ…droĘci Stalina powstajÄ… dziesiÄ…tki utworów Lewina, Ga"czyÅ‚
skiego, Woro-
inÅ»ynier geodeta ppor. rez. WP Zygmunt ¸uczkiewicz (w czasie studiów kowskim przy pl. BernardyÅ‚
- w"asnych oczach ZSRS. ObowiÄ…zywa"y w tej literaturze odpowiedni styl i forma, szylskiego, Mi´dzyrzeckiego, Sterna, GruszczyÅ‚
skiego, którzy przeĘcigajÄ… si´
na Politechnice Lwowskiej cz"onek M"odzieÅ»y Wszechpolskiej i korporacji skim odby" si´ proces pi´ciu rewolucyjny patos, nastrój zbiorowego optymizmu, masowe uniesienie, mobiliza- w poetyckich apoteozach, by wybuchnÄ…ç Å»a"obnym chórem po Ęmierci nieĘmier-
akademickiej  Scythia ; w drugiej po"owie lat 30. kierownik referatu propa- cz"onków  Wyzwolenia . Ta- cja do wspólnego wysi"ku budowy nowego kraju, zarówno jego komunistyczne- telnego. Przedtem poeta krakowski Adam W"odek og"asza ma"y traktat teologicz-
gandy w zarzÄ…dzie powiatowym SN w Rzeszowie, w maju 1939 r. wybrany deusza Szczurkowskiego go ustroju, jak i gospodarki, przemys"u oraz rolnictwa na nowych rewolucyjnych ny:  Z potopu krwi/ wiersz jak oliwna ga"Ä…zka  / O metaliczne moje spojrzenie/
do Rady Miasta Rzeszowa z listy Katolicko-Narodowego Komitetu Wyborcze- skazano na kar´ Ęmierci, Ja- zasadach. Pisarze mieli rozkrzewiaç pryncypia komunistyczne, rozs"awiaç parti´ otar" si´ p"ug./ (DÄ™wi´czy/ jak miecz zdobyty w walce z cherubinem...)/ Na widno-
Zygmunt ¸uczkiewicz
go). Na poczÄ…tku grudnia inÅ». ¸uczkiewicz za poĘrednictwem  równieÅ» zwiÄ…- na ¸opuszaÅ‚
skiego, Broni- i jej przywódców, ale i konkretnie opisywaç budow´ i produkcj´ fabryk, hut, kopal- kr´gu/ Mi´dzy dwojgiem oracza rÄ…k/ ziarnom nowego raju granic´/ wzrokiem na-
zanego przed wojnÄ… z SN  ks. Adama Bogdanowicza, kanonika kapitu"y ka- s"awa Szklarczyka i Tade- ni, stan zasiewów i plony z hektara, a takÅ»e ostrzegaç przed wrogami ustroju, któ- pinam:/  przyjdÄ™ królestwo moje!/ Ziemio: chleba powszedniego daj!  / Wczoraj-
tolickiej obrządku ormiał
skiego we Lwowie i sekretarza ks. abp. Józefa Teo- usza Tyca  na 10 lat, a Henryka Romanowskiego na 6 lat pobytu w "agrze. Nie rych wedle propagandy jednak nie brakowa"o, rozmaitych szpiegów, ku"aków, bu- szy stwórca/ jak o"tarz Abla trupami przywalony  / zgas".../ Od dziĘ obaj b´dziemy
dorowicza, nawiÄ…za" wspó"prac´ z organizacjÄ… p"k. Úebrowskiego. Polecenie wiadomo, dlaczego wydzielono t´ piÄ…tk´ m"odych narodowców i osÄ…dzono osob- melantów, nie liczÄ…c politycznych wywrotowców. Literatura ówczesna wspó"two- bogami,/ od dziĘ Bogiem/ nie b´dzie Å»aden z nas! .
wspó"pracy z lwowskim ZWZ ¸uczkiewicz otrzyma" od Jana Mat"achowskiego, no. W tym samym dniu w wi´zieniu przy ul. Zamarstynowskiej rozpocz´"a si´ roz- rzy"a socjalistycznÄ… krain´ utopii nowego cz"owieka,  Ęwietlanej przysz"oĘci , pa- DuÅ»o skromniej i zarazem pogodniej zachwyca" si´ Stalinem Tadeusz Urgacz:
zanim ten ostatni opuĘci" Lwów. Komitet Spo"eczno-Polityczny przy ZWZ-1, prawa g"ównej grupy cz"onków  Wyzwolenia i SN, liczÄ…cej wed"ug róŻnych wer- negiryk na czeĘç wymarzonego i doczekanego w"aĘnie Ęwiata, w"adzy i przywód-  I jakÅ»e, bracie, nie byç radzieckim,/ kiedy sam Józef Wissarionowicz/ to nasze
w sk"ad którego wszed" ¸uczkiewicz ps.  Koral , zosta" formalnie powo"any sji 25-28 osób. Do"Ä…czono do niej równieÅ» Zygmunta PiÄ…tkiewicza, który poĘred- ców, z nieĘmiertelnym Stalinem na czele. Bo jak ujÄ…" to wznioĘle poeta Adam Wa- serce/ i nasza krew./ Oto juÅ» gadka mknie sobie nocÄ…/ od ust radzieckich do pol-
w koł
cu stycznia 1940 r. (do marca odby"y si´ cztery jego posiedzenia). niczy" w kontaktach mi´dzy dr. Zychem a Stronnictwem Narodowym. Rozprawa Å»yk w wierszu  Rzeka :  MÄ…droĘç Stalina/ rzeka szeroka/ w ci´Å»kich turbinach skich ust,/ juÅ» Ęwit na niebo "unÄ… si´ wspina./ I nagle,/ nagle czujemy, bracia,/ do-
2 IV 1940 r. ¸uczkiewicz zosta" aresztowany przez UNKWD obwodu lwow- odbywa"a si´ przed specjalnym trybuna"em, który w tym celu przyjecha" do Lwo- przetacza wody/ p"ynÄ…c wysiewa/ pszenic´ w tundrach/ zalesia stepy/ stawia bry, serdeczny uĘmiech Stalina . Natomiast co do ojca za"oÅ»yciela, czyli W"odzi-
skiego. W tym samym dniu aresztowano równieÅ» ks. Bogdanowicza ps. wa. Wyrok w tym  najwi´kszym procesie polskim , jak go nazywali sowieccy s´- ogrody/ W gmachu imperium/ strop si´ ugina:/ p´k"a kolumna./ Wst´puje z g"´- mierza Iljicza Lenina, pi´kny przyk"ad wiersza pozostawi"a m"oda Wis"awa Szym-
 Pies , który by" cz"onkiem komisji finansowej w komendzie Obszaru nr 3 dziowie, wydany zosta" 13 czerwca. Dziewi´ciu oskarÅ»onych, w tym: M. Weiss, T. bin/ mÄ…droĘç Stalina/ rzeka podskórna (...) . borska:  Úe w bój poprowadzi" krzywdzonych,/ Å»e trwa"oĘç zwyci´stwu nada"/ dla
(lwowskiego) ZWZ-1. Obaj zostali osadzeni w wi´zieniu przy ul. Zamarsty- Weiss, J. Weiss i K. KobylaÅ‚
ski, zosta"o skazanych na kar´ Ęmierci, pozostali nadchodzÄ…cych epok/ stawiajÄ…c mocny fundament  / grób, w którym leÅ»y ten/
Kolaboracja "agodna?
nowskiej. W dniach 19-20 listopada 1940 r. inÅ». ¸uczkiewicz i ks. Bogdano- na d"ugoletnie wi´zienie (najniÅ»szy wymiar kary wynosi" 10 lat). nowego cz"owieczeÅ‚
stwa Adam,/ wieł
czony b´dzie kwiatami/ z nieznanych dziĘ
wicz wraz z dwunastoma innymi cz"onkami komendy Obszaru Lwowskiego SpoĘród narodowców skazanych w dniach 12-13 VI wybuch wojny niemiecko- Taka w"aĘnie socrealistyczna twórczoĘç, która rozwin´"a si´ w latach 1949-1953, jeszcze planet .
ZWZ-1 (z jego komendantem pp"k. W"adys"awem Kotarskim ps.  Druh -sowieckiej i zaj´cie Lwowa przez Niemców przeÅ»y"o tylko dwóch: Jan ¸opuszaÅ‚
- wr´cz opanowa"a ca"Ä… oficjalnÄ… literatur´, choç nie by"a tak politycznie wymuszo- Z dzisiejszej perspektywy literatura socrealizmu jest nie tylko trudna do przyj´-
na czele) zasiedli na "awie oskarÅ»onych przed Lwowskim SÄ…dem Obwodo- ski i Bronis"aw Szklarczyk, którym uda"o si´ 24 VI uciec z wi´zienia Brygidki na, jak by si´ wydawa"o. Przodowali pisarze, którzy podj´li si´ w istocie misji krze- cia, ale i do zrozumienia, jest zadziwiajÄ…co obca: trudno nie tylko wczuç si´ w po-
wym. Proces za zamkni´tymi drzwiami zakoÅ‚
czy" si´ 20 XI o godz. 2.00 przy ul. Kazimierzowskiej. Pozostali zostali zamordowani przez NKWD w wi´zie- wienia komunistycznej wiary wĘród (jeszcze) niewiernych, nieprzekonanych. Gru- etyk´, ale i w sytuacj´ autorów socrealistycznych utworów nawet kilka lat póęniej,
w nocy. Trzynastu oskarÅ»onych, w tym ¸uczkiewicz i Bogdanowicz, zosta"o niach lwowskich najprawdopodobniej 26 VI. pa takich pisarzy by"a ca"kiem pokaÄ™na, do reprezentantów pokolenia przedwo- gdy socrealizm nieoficjalnie odwo"ano, w sytuacji gdy sta"o si´ jawne, Å»e za tego
skazanych na kar´ Ęmierci. 17 II 1941 r. SÄ…d NajwyÅ»szy ZSRS zatwierdzi" ten W latach 1939-1941 Okr´g Lwowski Stronnictwa Narodowego poniós" na sku- jennego do"Ä…czÄ… wkrótce ich wychowankowie, pisarze m"odsi i cz´sto bardziej rodzaju literaturÄ… kry"y si´ fa"sz, k"amstwo, samooszustwo, gdy okaza"o si´, Å»e by-
wyrok. Tydzieł
póęniej, 24 II 1941 r., zostali oni rozstrzelani w wi´zieniu tek dzia"aÅ‚
sowieckiego aparatu bezpieczeł
stwa dotkliwe straty. Poza Alojzym agresywni od swych mistrzów w sztuce propagandy, jakby licytowali si´ w walce "a ona zas"onÄ… dymnÄ…, parawanem retorycznym, propagandowym, przes"aniajÄ…-
przy ul. ¸Ä…ckiego. Stamperem, g"´boko wówczas zakonspirowanym i nieangaÅ»ujÄ…cym si´ aktywniej o dusze odbiorców przed obliczem w"adz najwyÅ»szych. Trzonem tej grupy litera- cym zbrodnie systemu komunistycznego.
Z kolei w Radzie Narodowej przy ZWZ-2, powsta"ej w koł
cu lutego lub w dzia"alnoĘç konspiracyjnÄ…, zostali wówczas aresztowani praktycznie wszyscy tów byli: Adam WaÅ»yk, Jerzy Putrament, Leopold Lewin, Mieczys"aw Jastrun,
PoczÄ…tki PRL we Lwowie?
na poczÄ…tku marca 1940 r. i dzia"ajÄ…cej do wrzeĘnia tego roku, SN by"o repre- przebywajÄ…cy we Lwowie czo"owi dzia"acze Stronnictwa. Wielu z nich zamordo- obok nich wyst´powali starsi poeci, jak W"adys"aw Broniewski i Konstanty Ga"-
zentowane przez adwokata dr. praw Antoniego Konopackiego ps.  Walew- wano. Rozbita zosta"a równieŻ m"odzieŻowa organizacja narodowa  Wyzwolenie . czył
ski, troch´ bardziej wstrzemi´Ä™liwi w s"awieniu nowego porzÄ…dku, oraz nowe Jak wi´c mog"a si´ rozwinÄ…ç i skutecznie zaw"adnÄ…ç umys"ami, organizowaç
ski . 5 VI 1941 r. zosta" on aresztowany przez grup´ operacyjnÄ… UNKGB ob- Jednak juÅ» pierwsze miesiÄ…ce okupacji niemieckiej przynieĘç mia"y odbudow´ pokolenie wĘciek"ych  pryszczatych , takich jak: Wiktor Woroszylski, Andrzej w pewnym stopniu Å»ycie zbiorowe? Úeby lepiej to zrozumieç, trzeba wróciç
wodu lwowskiego. Skazany na kar´ Ęmierci 13 VI, dziesi´ç dni póęniej  23 podziemnych struktur lwowskiego SN oraz utworzenie pr´Å»nego Okr´gu Lwow- Mandalian, Arnold S"ucki, Witold Wirpsza, Andrzej Braun, a takÅ»e Wis"awa Szym- do jej poczÄ…tków i Ä™róde". Program i literatura socrealizmu nie pojawi"y si´ bo-
czerwca, zosta" zamordowany w wi´zieniu Brygidki. skiego Narodowej Organizacji Wojskowej. borska i najm"odszy chyba Ryszard KapuĘciÅ‚
ski. Pisarze ci mieli przede wszyst- wiem nagle i nie wzi´"y si´ znikÄ…d. DokoÅ‚
czenie na s. VI
FOT. ARCH. IPN