VIII Nasz Dziennik Piątek, 27 czerwca 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2008 (13)
Dodatek historyczny IPN
SYLWETKI NIEZ�OMNYCH 6/2008 (13)
litycznych oraz zbieranie informacji o sytuacji w te-
Jerzy Zakulski ps.  Rudolf ,
renie. DuŻym sukcesem by"o wprowadzenie cz"on-
 Borejsza ,  Czarny Mecenas
ka OP W"adys"awa Dybowskiego (ps.  Konrad
(1911-1947)  dzia"acz Przemyski ) do kierownictwa krakowskiej PPR,
Po Zag"adzie
a nast�pnie na stanowisko wiceprezydenta Legni-
niepodleg"oĘciowy, cz"onek
cy. Dzi�ki niemu organizacja zdobywa"a informa-
Organizacji Polskiej.
cje pochodzące od osób z otoczenia marsza"ka
Rokossowskiego, którego sztab mieĘci" si� w Le-
Urodzi" si� 28 czerwca 1911 r. w Wadowicach w ro- gnicy. Zakulski podją" wspó"prac� z wywiadem or-
dzinie Ludwika, profesora gimnazjum, i Heleny ganizacji WolnoĘ� i Niezawis"oĘ�. Uda"o mu si�  Rzeszów 1945
z Madejskich. W 1929 r. rozpoczą" studia prawnicze równieŻ obsadzi� dzia"acza OP, Konrada Dybow-
na Uniwersytecie Jagielloł
skim. NaleŻa" do dzia"a- skiego, syna W"adys"awa, na stanowisku szefa wy-
czy ruchu korporacyjnego, by" wĘród za"oŻycieli wiadu WiN w Krakowie. Tą drogą przekazywano
Dr Krzysztof Kaczmarski,
Korporacji Akademickiej  Palestra , zrzeszającej bezpoĘrednio do centrali WiN liczne raporty, za-
studentów Wydzia"u Prawa UJ. W tym okresie zwią- wierające zdobywane przez cz"onków OP informa-
IPN Rzeszów
za" si� politycznie z prawicą narodową, dzia"a" w or- cje o sytuacji w po"udniowej Polsce, m.in. o dzia-
ganizacji akademickiej M"odzieŻ Wszechpolska "alnoĘci UB i zwalczaniu partyzantki niepodleg"o-
(MW), związanej ze Stronnictwem Narodowym. Ęciowej, kwestiach gospodarczych, obecnoĘci Ar-
Po roz"amie w ruchu narodowym w 1934 r., związa- mii Sowieckiej czy tarciach w oficjalnych organiza- Pogrom,
nym z wyodr�bnieniem si� Obozu Narodowo-Ra- cjach spo"ecznych i partiach politycznych.
dykalnego (ONR), opuĘci" z grupą zbuntowanych Zakulski zosta" aresztowany przez UB 23 paę-
radyka"ów szeregi MW. Nie ma dowodów na bez- dziernika 1946 r. w Krakowie. Przeszed" ci�Żkie
którego nie by"o
poĘrednią przynaleŻnoĘ� Zakulskiego do ONR Ęledztwo  wĘród oficerów przes"uchujących by"
(struktura ONR w Krakowie by"a nieliczna), cho� m.in. os"awiony Adam Humer. OskarŻony zosta" Autor  Strachu poĘwi�ci" wydarzeniom w Rzeszowie w czerwcu 1945 r.
niewątpliwie by" z tą formacją związany Ęrodowi- o przynaleŻnoĘ� w czasie wojny do nielegalnej or- rozdzia"  Pogrom, którego nie by"o . Tytu" przewrotny, gdyŻ Jan Tomasz
skowo, m.in. z przynaleŻnoĘcią do  Palestry , która dzącej szkolenia dla m"odej kadry oraz prace kon- ganizacji OP, a takŻe organizowanie i kierowanie Gross próbuje wykaza�, Że pogrom �ydów w Rzeszowie mia" w istocie
sta"a si� nieformalną ekspozyturą narodowych ra- cepcyjne nad powojenną reformą prawa. W tym po wojnie siatką szpiegowską. Akt oskarŻenia za- miejsce, podobnie jak w Krakowie czy Kielcach. Chcąc takŻe na tym przy-
dyka"ów. Prawdopodobnie oko"o 1935 r. zosta" czasie wszed" w sk"ad trzeciego, najwyŻszego po- twierdzi" naczelnik wydzia"u Ęledczego MBP p"k Jó- k"adzie udowodni� tez� o rozpasanym polskim antysemityzmie, traktuje
wprowadzony do tzw. Organizacji Polskiej (OP), taj- ziomu wtajemniczenia w ramach OP  Zakonu, któ- zef RóŻał
ski, a z ramienia prokuratury spraw� nad- materia" ęród"owy w sposób wybitnie tendencyjny, ignorując przy tym usta-
nej i wewn�trznie zakonspirowanej trzystopniowej ry zrzesza" kierowników terenowych struktur orga- zorowa" podprokurator Maksymilian Litył
ski. Wyro- lenia innych badaczy, m.in. Krystyny Kersten. Nazwa"a ona wydarzenia
struktury kierowniczej nielegalnego ONR. Ówcze- nizacji z ca"ego kraju. W latach 1943-1944 pe"ni" kiem z 16 czerwca 1947 r. Wojskowy Sąd Rejono- w Rzeszowie  próbą wywo"ania zajĘ� pogromowych, której mechanizm
snym kierownikiem OP w Krakowie by" korporacyj- równieŻ funkcj� kierownika Wydzia"u Kontrwywia- wy w Warszawie, w sk"adzie: p"k Jan Hryckowian uderzająco przypomina mechanizm póęniejszego pogromu kieleckiego ,
ny kolega Zakulskiego mecenas Juliusz Sas-Wi- dowczego Komendy Okr�gu Kraków NSZ. Wyzna- (przewodniczący), mjr Roman Burczak-Abramo- konstatując, Że do pogromu jednak nie dosz"o1. PoniŻsza rekonstrukcja
s"ocki. Wydaje si�, Że jeszcze przed wojną Zakulski wany przez niego nacjonalistyczny Ęwiatopogląd wicz i kpt. Tadeusz Przesmycki, skaza" Jerzego Za- wydarzeł
sprzed 63 lat ma na celu zbliŻenie si� do prawdy o tym wciąŻ ta-
w ramach OP awansowa" z pierwszego poziomu nie przeszkodzi" mu w aktywnym niesieniu pomocy kulskiego na Ęmier�. NajwyŻszy Sąd Wojskowy de- jemniczym, s"abo rozpoznanym epizodzie w powojennej historii Polski.
wtajemniczenia  tzw. Sekcji, na wyŻszy, skupiają- krakowskim �ydom, mordowanym przez Niemców cyzją z 25 lipca 1947 r. utrzyma" wyrok w mocy. Bo-
Spo"ecznoĘ� Żydowska w Rzeszowie
cy doĘwiadczonych cz"onków kadry kierowniczej w getcie na Kazimierzu i obozie w P"aszowie. les"aw Bierut, mimo wstawiennictwa rodziny i przy-
w Krakowie, tzw. poziom  C . Po wkroczeniu Armii Czerwonej w 1945 r. Zakul- jació", nie skorzysta" z prawa "aski.
w latach 1944-1945
W 1936 r. Zakulski ukoł
czy" studia, a dwa lata ski rozpoczą" prac� nad odbudową krakowskiej WĘród osób, które stara"y si� pomóc Zakulskie-
póęniej zda" egzamin adwokacki, uzyskując prawo struktury i ponownym skupieniem kadry OP, roz- mu, by"a uratowana przez niego Maria B"eczył
ska, Przed wybuchem wojny na terenie Rzeszowa mieszka"o 14-15 tys. �ydów,
do samodzielnej praktyki jako obroł
ca sądowy. proszonej przez wojenną zawieruch�. W maju która 23 czerwca 1947 r. skierowa"a do sądu co stanowi"o ok. 35 proc. ogó"u mieszkał
ców miasta. Holokaust przeŻy"o
W tym czasie ukoł
czy" równieŻ Szko"� Podchorą- 1945 r., w porozumieniu z Gustawem Potworow- oĘwiadczenie:  Jerzy Zakulski [...] da" mi schronie- zaledwie 700-800 rzeszowskich �ydów. Stopniowo powracali oni do Rze-
Żych Rezerwy. W stopniu ppor. WP walczy" w kam- skim (ps.  Zych ), obją" funkcj� komisarza i kie- nie w swojem mieszkaniu, kiedym si� wymkn�"a szowa. JuŻ w sierpniu 1944 r. utworzyli Komitet �ydowski, zajmujący si� ak-
panii wrzeĘniowej. W okresie okupacji niemieckiej, rownika OP na Kraków. Po kilku miesiącach uda"o z Getta w nocy razem z trzechletnim dzieckiem, cją pomocową, a wkrótce potem przystąpili do odbudowy swojej gminy wy-
pod pseudonimem  Borejsza , dzia"a" w konspira- si� odtworzy� kadrową struktur� polityczną OP, na przemian z rodziną Janów Bahrów. Po pewnym znaniowej. Od wrzeĘnia 1944 r. tymczasowym zarządem gminy kierowali
cji OP. Początkowo naleŻa" do Związku Jaszczur- niezaleŻną od struktur wojskowych NSZ, podle- czasie wystarali si� u swej krewnej Zofii Strychar- dr Abraham Thaler i MojŻesz Reich. Zarząd gminy w pe"nym sk"adzie wy-
WejĘcie do piwnicy w kamienicy przy ul. Tannenbauma 12, gdzie
czego. Po powstaniu w 1942 r. Narodowych Si" g"ych OP. Dzia"alnoĘ�, zgodnie z instrukcjami p"y- skiej o bezpieczne locum, gdzie wraz z dzieckiem brano 5 XI 1944 roku. Przewodniczącym zosta" Thaler, jego zast�pcami
zosta"a zamordowana 9-letnia Bronis"awa Mendoł

Zbrojnych zosta" przeniesiony do pionu cywilnego nącymi z centrali, by"a rozwijana niezwykle ostroŻ- w MyĘlenicach doczeka"am szcz�Ęliwie koł
ca woj-  Reich i dr Szymon Mahler. Obowiązki rabina gminy pe"ni" do prze"omu
 S"uŻby Cywilnej Narodu (SCN). Jako kierownik nie, aby nie naraŻa� ludzi na aresztowanie. Po- ny. To zeznanie sk"adam pod przysi�gą, bo chc� 1944 i 1945 r. dr Leib (Leon) Thorn. W drugiej po"owie grudnia wznowi" równieŻ
Dzisiejszy dodatek poĘwi�camy w zasadzie jednej sprawie  sta-
krakowskiej struktury SCN nadzorowa" prace wsta"a struktura m"odzieŻowa, kierowana przez odwdzi�czy� si�, bo oni nam uratowali Życie z na- dzia"alnoĘ� Izraelicki Urząd Metrykalny, którym kierowa" Micha" Schneeweiss.
nad tworzeniem podziemnej administracji cywilnej Mieczys"awa Sys"� (ps.  Ludwik ), koleg� Zakul- raŻeniem w"asnego . ramy si� wyjaĘni� wszystkie okolicznoĘci oraz odtworzy� prze- Zgodnie z okólnikiem Ministerstwa Administracji Publicznej Rządu
oraz planów powojennej odbudowy kraju. NaleŻa" skiego z Korporacji  Palestra . Oprócz zebrał
or- Sąd ani sam Bierut nie wzi�li tego Ęwiadectwa Tymczasowego z 6 II 1945 r. w miejsce Izraelickich Gmin Wyznaniowych
bieg antyŻydowskich zajĘ� w Rzeszowie w czerwcu 1945 roku.
równieŻ do tajnej krakowskiej Okr�gowej Rady Ad- ganizacyjnych, poĘwi�conych wymianie poglądów pod uwag�. Jerzy Zakulski zosta" rozstrzelany mia"y by� powo"ane �ydowskie Zrzeszenia Religijne. W Rzeszowie zosta-
wokackiej i utworzonej w ramach OP organizacji na tematy polityczne, duŻy nacisk po"oŻono na in- w Warszawie 31 lipca 1947 roku. Kluczem do wyjaĘnienia tych wydarzeł
jest zabójstwo 9-letniej "o ono formalnie utworzone 29 marca. Na przewodniczącego zarządu wy-
prawniczej  Związek Odbudowy Prawa , prowa- filtrowanie oficjalnych organizacji, milicji i partii po- oprac. Wojciech Jerzy Muszył
ski, IPN Centrala brany zosta" MojŻesz Reich, jego zast�pcami og"oszono Izraela Atlasa
Polki. Odkrycie straszliwie zmasakrowanego cia"a dziecka w piw-
i Meszulima Neumarka. W tym czasie, wed"ug danych starostwa, na tere-
nicy domu zamieszkanego przez �ydów by"o przyczyną eksce- nie powiatu rzeszowskiego mieszka"o 413 �ydów. W ciągu dwóch kolej-
DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN. www.ipn.gov.pl
nych miesi�cy  do po"owy maja  ich liczba zmala"a do 317. Nie wiado-
Redaktorzy: ADRES DO KORESPONDENCJI:
sów, które niektórzy kwalifikują jako pogrom. Autor opisuje prze-
mo, czy ta tendencja spadkowa utrzyma"a si� i ilu �ydów mieszka"o
DODATEK IPN DO  Naszego Dziennika
dr Krzysztof Kaczmarski, [e-mail] (Rzeszów 017 860 60 25)
bieg Ęledztwa w tej sprawie i próbuje odpowiedzie� na pytanie, w Rzeszowie miesiąc póęniej, w czasie zajĘ�.
UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA
Romuald Niedzielko, [e-mail] (Warszawa 022 431 83 73)
W wi�kszoĘci pochodzili oni spoza Rzeszowa, traktowali to miasto tyl-
kto zabi" i jaki by" udzia" w tych wydarzeniach MO, UB i NKWD.
SPRZEDA� WYDAWNICTW IPN: TEL. [phone]
ko jako jeden z etapów powojennej w�drówki. Ciąg dalszy na s. II
FOT. ARCH. IPN
FOT. ARCH. IPN
II Nasz Dziennik Piątek, 27 czerwca 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2008 (13) DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2008 (13) Piątek, 27 czerwca 2008 Nasz Dziennik VII
Jednak z relacji Kap"ana i Landesmana oraz sprawozdania zarządu �ydowskie- WUPB kpt. Longina Ko"arza. Porucznik Ko"acz zwraca w nich uwag� na wzrost wersj� o  prowokacji prohitlerowskich agentów , WUBP (bądę NKWD), obawia-
Dr Krzysztof Kaczmarski, IPN Rzeszów
go Zrzeszenia Religijnego w Rzeszowie jednoznacznie wynika, Że w nocy z 11 nastrojów antyŻydowskich wĘród mieszkał
ców Rzeszowa po tym, gdy dowie- jąc si� dalszej eskalacji nastrojów antyŻydowskich w Rzeszowie, postanowi" ca-
na 12 czerwca dowodzeni przez ppor. Grzeszka milicjanci przeprowadzili rewizj� dzieli si� oni o znalezieniu zw"ok polskiej dziewczynki w kamienicy zamieszkanej "ą spraw� maksymalnie wyciszy� i zatuszowa�. Tym zapewne naleŻy t"umaczy�
w owych dwóch mieszkaniach znajdujących si� na drugim pi�trze kamienicy przez �ydów. By"y to opinie, które niejednokrotnie sam s"ysza" na rzeszowskich brak wzmianki o rzekomej prowokacji antysemickiej w kolejnym doniesieniu
Pogrom,
przy ul. Tannenbauma 12 i zatrzymali 14 mieszkających tam �ydów. Byli wĘród ulicach.  WĘród ludnoĘci oburzenie z powodu dokonanej zbrodni jest bardzo  Dziennika Rzeszowskiego z 14 czerwca oraz naciski wywierane na osoby pro-
nich m.in. 37-letni kupiec Jonas Landesman, 37-letni rzezak rytualny (szojchet) Ju- wielkie  relacjonuje Ko"acz. Chcieliby wykona� samosąd na �ydach, lecz milicja wadzące Ęledztwo. Nie moŻna równieŻ wykluczy�, Że przy okazji mog"o docho-
da Moses i 40-letni kupiec Schaja Geminder. Wed"ug Landesmana, podczas rewi- utrzymuje porządek. Za t� interwencj� milicja Ęciąga znowu na siebie nienawiĘ� dzi� do aresztował
osób, które ca"ą spraw� nazbyt otwarcie komentowa"y
którego nie by"o
zji milicjanci mieli si� zachowywa� brutalnie, obrzucając �ydów wyzwiskami. Je- miejscowej ludnoĘci, gdyŻ wszyscy twierdzą, Że milicja to sam �yd  a kruk kru-  na mieĘcie . Ujawni" si� przy tym antagonizm mi�dzy UB i MO.
Ciąg dalszy ze s. I den z milicjantów mia" nawet odda�  10 strza"ów dooko"a siebie . Landesman oraz kowi oka nie wyjmie, i dlatego [milicjanci] doszukują si� w tym wypadku prowo- Zastanawia jeszcze jeden fakt. Skąd wzi�"y si� oskarŻenia pod adresem rze-
Rzeszów by" wówczas  obok Lublina, Krakowa i Tarnowa  jednym z oĘrod- dwaj inni �ydzi zostali zaprowadzeni do piwnicy, gdzie pokazano im zmasakrowa- kacji polskich faszystów . Informuje równieŻ o wzroĘcie wrogiego nastawienia wo- szowskich dzia"aczy SD, wysuni�te zaraz po rozruchach, skoro wyniki Ęledztwa
ków  brichy . Tym hebrajskim s"owem zwyk"o si� okreĘla� masowy ruch niele- ne zw"oki dziewczynki.  Skóra z g"owy dziecka by"a Ęciągni�ta, wzd"uŻ nóg by"a bec UB, który  w odczuciu mieszkał
ców  spraw� zabójstwa polskiej dziewczyn- nie by"y jeszcze znane? Informacje o odpowiedzialnoĘci  niektórych elementów
galnej emigracji do Palestyny �ydów ocala"ych z holokaustu, jak równieŻ struk- przeci�ta i Ży"y powyciągane. Milicjanci twierdzili  relacjonowa" dalej Landesman ki  za wszelką cen� chce st"umi�, zagasi� . Tego zaĘ, kto o tym zabójstwie mówi, rzeszowskiego SD  rzekomo  starych endeków  za szerzenie plotek o mor-
tury organizacyjne, które zosta"y w tym celu utworzone.  Że krew zosta"a wyciągni�ta do celów rytualnych i Że poprzedni w"aĘciciel tego  [ubecy] aresztują, bo nie chcą, Żeby to si� rozsiewa"o . dzie rytualnym rozg"asza" Stanis"aw Tkaczow, wojewoda rzeszowski, który
Miejscem, w którym przybywający do Rzeszowa �ydzi bardzo cz�sto si� za- mieszkania rabin Leib Thorn, obecnie kapitan rabin polowy w Warszawie, jest A zatem milicja i UB stara"y si� za wszelką cen� spacyfikowa� nastroje anty- z dniem 28 VI 1945 r. obją" stanowisko ministra lasów w Tymczasowym Rządzie
trzymywali, by"a kamienica przy ul. Tannenbauma 12 (obecnie Okrzei), po"oŻo- wmieszany w t� spraw� 3. Podobnie przebieg rewizji przedstawiono w sprawozda- Żydowskie wĘród mieszkał
ców. Nie chcia"y, aby informacje o zabójstwie dziew- JednoĘci Narodowej.
na naprzeciw budynku Żydowskiego Domu Ludowego Fundacji im. Adolfa niu zarządu �ydowskiego Zrzeszenia Religijnego w Rzeszowie  milicjanci mieli czynki by"y rozpowszechniane. Tym bardziej Że liczba domniemanych ofiar Czy mia"y one jakiekolwiek potwierdzenie w faktach? Czy moŻe wpisywa"y si�
Tannenbauma (obecnie budynek Wojewódzkiego Domu Kultury). Na drugim  rzuci� si� na mieszkających tam �ydów m�Żczyzn i pobi� dotkliwie jednego zbrodni bardzo szybko ulega"a zwielokrotnieniu, a w krąŻących wĘród ludnoĘci we wspomnianą prób� prowokacji komunistycznej, mającą na celu obarczenie
pi�trze kamienicy znajdowa"y si� dwa kilkupokojowe mieszkania, w których za- z nich. Dowody rzeczowe znalezione w mieszkaniu rabina Thorna sk"oni"y milicjan- odpowiedzialnoĘcią za zabójstwo dziewczynki i b�dące jego nast�pstwem roz-
zwyczaj bez zameldowania mieszka"o kilkunastu �ydów. Jedno z tych miesz- tów do zatrzymania w pierwszej kolejnoĘci owych 14 �ydów z drugiego pi�tra. ruchy antyŻydowskie  polskiej reakcji ? W takim scenariuszu  winnymi równie
kał
naleŻa"o do wspomnianego rabina Leiba (Leona) Thorna, który pe"ni" WĘród zabezpieczonych dowodów rzeczowych znajdowa"y si� m.in.:  1. dwa dobrze mogli by�  starzy endecy , którzy mieli si� zakamuflowa� w szeregach
od lutego do lipca 1945 r.  jako rabin polowy  pos"ug� duszpasterską wĘród zdj�cia sporządzone przez organa Wydzia"u S"uŻby �ledczej zw"ok zamordowa- SD. Przy okazji Tkaczow, przedwojenny kapepowiec, móg" chcie� os"abi� sto-
Żo"nierzy wyznania mojŻeszowego w  ludowym Wojsku Polskim. nej Mendoł
Bronis"awy w miejscu znalezienia zw"ok; 2. kartka wyrwana z zeszytu sunkowo silną pozycj� SD w Rzeszowie. Prezesem Zarządu Okr�gowego SD by"
zamordowanej znaleziona na "óŻku Jonasa Landesmana w mieszkaniu rabina ówczesny prezydent miasta Franciszek �lusarczyk, a cz"onkiem Zarządu Okr�-
Przebieg wydarzeł
11 12 czerwca 1945 r. [Leiba] Thorna; 3. koszyczek "ykowy z rączkami rzemiennymi zawierający przybo- gowego  wiceprezydent Tytus Zwolił
ski. Do partii tej naleŻa"o równieŻ wielu pra-
ry szkolne jak: 1 ksiąŻk� szkolną pod tyt[u"em] elementarz, 7 zeszytów i 2 ok"adki cowników urz�du miasta i urz�du wojewódzkiego.
7 VI 1945 r. zagin�"a Bronis"awa Mendoł
, córka Stanis"awa i Zofii, mieszkająca puste z zeszytów, jak równieŻ 1 piórnik blaszany zawierający jedną obsadk� z pió- Zarząd Okr�gowy SD zdecydowanie zaprotestowa" przeciwko tym insynu-
wraz z rodzicami przy ul. Batorego 12. Dziewi�cioletnia dziewczynka ostatni raz rem, jeden o"ówek zwyk"y koloru czerwonego z czarnymi pasami, jedną stalówk� acjom w jednog"oĘnie przyj�tej uchwale 10 VII. Jego przedstawiciele kilkakrotnie
by"a widziana w tym dniu oko"o godz. 14.00 nieopodal wspomnianej kamienicy i 2 banknoty 5-cio z"otowe (...); 4. jeden kawa"ek zw�glonej szmaty koloru stalowe- sk"adali wyjaĘnienia centralnym w"adzom stronnictwa oraz domagali si� bezsku-
przy ul. Tannenbauma 12, gdy sz"a na korepetycje do mieszkającej tam Otylii Ak- go z w"osami ludzkimi (...); 5. jeden nóŻ (rzezak) o ostrzu d"ugim 25 cm oprawio- tecznie od ministra Tkaczowa  ujawnienia nazwiska informatora wzgl�dnie spraw-
samit. Na lekcj� jednak nie dotar"a. Nie by"o jej równieŻ w szkole podstawowej ny w drewniane ok"adki; 6. dwa kawa"ki szmat z kalesonów bia"e okrwawione; 7. cy . ZG SD uzna" początkowo uchwa"� i oĘwiadczenia Zarządu Okr�gowego
przy ul. Grunwaldzkiej, do której mia"a si� uda� bezpoĘrednio po korepetycjach. jeden kawa"ek szmaty podobnej do sukienki zamordowanej znalezionej w miesz- za niewystarczające i wstrzyma" dotacj� finansową dla rzeszowskich struktur par-
Podj�te przez rodziców próby odnalezienia córki nie przynios"y rezultatu. kaniu Thorna; 8. dwa wycinki z ubrania Mozesa Judy ze Ęladami krwi; 9. cztery tii. Zosta"a ona przywrócona po dwóch miesiącach, gdy okaza"o si�, Że oskarŻe-
11 VI 1945 r. wieczorem Kazimierz Woęniak, kilkunastoletni ch"opiec zamiesz- skrzepy krwi zeskrobane ze Ęcian w mieszkaniu Thorna; 10. jedna karteczka z na- nia wysuwane pod adresem rzeszowskiego SD by"y bezpodstawne. Podj�ta
ka"y w kamienicy przy ul. Tannenbauma 12, znalaz" w piwnicy koszyk z ksiąŻka- pisem w j�zyku hebrajskim oraz wióra okrwawione z piwnicy, w której leŻa" trup za- przez komunistów próba zrzucenia odium odpowiedzialnoĘci za wywo"anie anty-
mi, zeszytami i przyborami szkolnymi. Na zeszytach widnia" podpis: Bronis"awa mordowanej; 11. jedna koszula m�ska bia"a ze Ęladami krwi (...) 4. Żydowskich rozruchów na konkurencyjne, cho�  bratnie SD, nie powiod"a si�.
Mendoł
. Woęniak wiedzia", iŻ nazwisko takie nosi"a zaginiona przed kilkoma Oko"o pó"nocy tych czternastu �ydów odprowadzono do budynku komendy OskarŻanie �ydów o pope"nienie mordów rytualnych by"o charakterystyczne
Kamienica przy ul. Tannenbauma 12  widok wspó"czesny
dniami dziewczynka, gdyŻ jego matka równieŻ udziela"a jej korepetycji. Natych- powiatowej MO przy ul. 3 Maja 13, gdzie  w jednym z pokojów ulokowano ich dla powojennych ekscesów antyŻydowskich. W przypadku Rzeszowa bezdysku-
miast wi�c poinformowa" o tym milicj�. Po otrzymaniu zg"oszenia ppor. Jan Grze- pod straŻą . plotkach pojawi"y si� elementy makabry. Bezpieka najwyraęniej obawia"a si�, syjny jest fakt niezwykle brutalnego zabójstwa dziewi�cioletniej polskiej dziew-
szek, komendant powiatowy MO, uda" si� wraz z siedmioma milicjantami Nie wiadomo, dlaczego kilka godzin póęniej zdecydowano si� zatrzyma� in- aby wzburzenie mieszkał
ców Rzeszowa nie przerodzi"o si� w otwarte rozruchy, czynki. Weryfikacji wymagają informacje o wi�kszej liczbie ofiar i odnalezionych
pod wskazany przez Woęniaka adres. Po przybyciu na miejsce, oko"o godz. nych mieszkających w pobliŻu �ydów (z ul. Tannenbauma i ul. Sobieskiego oraz których ofiarą mogliby paĘ� rzeszowscy �ydzi. By"oby to w ówczesnej rzeczywi- szczątkach ludzkich, podawane w meldunkach polskiego podziemia. Czy by"y
21.00, milicjanci znaleęli dziecinny p"aszcz. Towarzyszący im Stanis"aw Mendoł
, przebywających w okolicy dworca kolejowego) ani kto podją" t� decyzj�. Przy- stoĘci nie na r�k� rządzącym Polską komunistom. Trzeba bowiem pami�ta�, Że one li tylko refleksem krąŻących po Rzeszowie plotek i wiary w mit mordu rytual-
ojciec Bronis"awy, stwierdzi", Że to p"aszcz jego córki. Chwil� póęniej w piwnicy puszczalnie byli to kierujący akcją ppor. Grzeszek lub ppor. Bzura. By� moŻe de- za kilka dni w Moskwie rozpoczyna"y si� rozmowy, które mia"y doprowadzi� nego, czy by� moŻe zawiera"y jakiĘ element prawdy?
pod wiórami drzewa milicjanci odkryli obnaŻone i niesamowicie zmasakrowane cyzja ta wynika"a z przyj�cia  w oparciu o zabezpieczone dowody rzeczowe do powstania Tymczasowego Rządu JednoĘci Narodowej. A zatem pogrom �ledztwo, którego akta zachowa"y si� we fragmentarycznej postaci, dotyczy-
zw"oki dziewczynki  odarte ze skóry na twarzy, z wyci�tymi mi�Ęniami na r�kach  za"oŻenia, Że sprawcą zbrodni by" prawdopodobnie �yd, a zwaŻywszy na ów- móg" zaszkodzi� czy nawet skompromitowa� komunistyczny Rząd Tymczasowy "o wy"ącznie zabójstwa Bronis"awy Mendoł
. Zebrane w jego trakcie poszlaki
i nogach. Zrozpaczony Mendoł
zidentyfikowa" je jako zw"oki swojej córki. Zosta- czesną duŻą ruchliwoĘ� ludnoĘci Żydowskiej, milicjanci mogli przypuszcza�, iŻ w oczach Brytyjczyków i Amerykanów. Co innego, gdyby komuniĘci mogli wyka- wskazują, Że zabójcą móg" by� któryĘ z Żydowskich lokatorów kamienicy
"y one zabezpieczone, a do pomocy wezwano Kompani� Operacyjną KW MO. ewentualny sprawca pope"nionego przed kilkoma dniami zabójstwa niekoniecz- za�, Że tylko dzi�ki zdecydowanej postawie aparatu bezpieczeł
stwa uda"o si� przy ul. Tannenbauma 12, w piwnicy której wieczorem 11 czerwca znaleziono
Dalsze czynnoĘci operacyjne przeprowadzili milicjanci z tej kompanii oraz ko- nie musia" jeszcze mieszka� w kamienicy przy ul. Tannenbauma 12. Móg" aktu- udaremni� antysemicką prowokacj�  prohitlerowskich agentów i  reakcji , ce- zw"oki Bronis"awy Mendoł
i gdzie  najprawdopodobniej cztery dni wczeĘniej
misariatu w Rzeszowie pod kierownictwem ppor. Grzeszka i ppor. Marii Bzury, alnie przebywa� w którymĘ z sąsiednich domów, a nawet próbowa� wyjecha� lem której  jak pisa"  Dziennik Rzeszowski  by"o  rozbicie naszego Życia  zosta"a ona zgwa"cona i zamordowana. Ten mord i jego sprawca (sprawcy) jest
dowódcy Kompanii Operacyjnej. Niestety, nie wiemy dok"adnie, jak one wyglą- juŻ z Rzeszowa. Stąd zapewne decyzja o zatrzymaniu �ydów przebywających i zdyskredytowanie nas wobec zagranicy . A zatem pokaza�, Że tylko oni  ko- kluczem do wyjaĘnienia wszystkich okolicznoĘci  pogromu, którego nie by"o .
da"y, gdyŻ nie wspominają o nich zachowane materia"y milicyjne. w okolicy dworca kolejowego. muniĘci, są gwarantem bezpieczeł
stwa mieszkających w Polsce �ydów.
1
K. Kersten, Polacy. �ydzi. Komunizm. Anatomia pó"prawd 1939-1968, Warszawa, 1992,
Przebieg wydarzeł
, które rozegra"y si� w ciągu kolejnych kilkunastu godzin, mo- Oko"o godz. 5.00-6.00 rano  gdy na ulice Tannenbauma i Sobieskiego przy- Bardzo prawdopodobna wydaje si� wi�c hipoteza, Że aparat bezpieczeł
stwa
s. 110.
2
Żemy jednak odtworzy� w oparciu o  miejscami rozbieŻne  ęród"a Żydowskie. Są by"y juŻ dodatkowe oddzia"y milicji (w tym zapewne Kompania Operacyjna KW  niewykluczone, Że dzia"ając na polecenie czy w Ęcis"ym porozumieniu
Archiwum �ydowskiego Instytutu Historycznego (A�IH), sygn. 301/1320, Sprawozdanie
to relacje Leiba Kap"ana i Jonasa Landesmana oraz sprawozdania Komitetu �y- MO)  rozpocz�"a si� rewizja w domach sąsiadujących z kamienicą, w której z NKWD  próbowa" początkowo obciąŻy� odpowiedzialnoĘcią za t� zbrodni� w sprawie wypadków zasz"ych w Rzeszowie w dniu 12 czerwca 1945 r., k. 1.
3
Ibidem, sygn. 301/1581, Sprawy bieŻące. Rozruchy w Rzeszowie, Kraków 5 X 1945 r., k. 1-2.
dowskiego w Krakowie i �ydowskiego Zrzeszenia Religijnego w Rzeszowie. Bardzo znaleziono zw"oki dziewczynki. Domy te zosta"y szczelnie otoczone przez mili- podziemie antykomunistyczne, przedstawiając ją jako dzie"o  polskich faszy-
4
Archiwum Instytutu Pami�ci Narodowej w Rzeszowie (AIPNRz), sygn. IPN-Rz-062/5, Akta do-
istotnymi dokumentami, pozwalającymi zweryfikowa� owe Żydowskie relacje, są cjantów. Zatrzymywali oni równieŻ �ydów napotkanych na ulicy oraz na dworcu stów , którzy w celu wywo"ania pogromu podrzucili �ydom zw"oki zabitej dziew-
chodzenia w sprawie zabójstwa Bronis"awy Mendoł
, Do prokuratury Sądu Okr�gowego, Rze-
takŻe materia"y rzeszowskich Brygad Wywiadowczych z lata 1945 roku. Przebieg kolejowym. Tymczasem pod kamienicą przy ul. Tannenbauma 12 zacz�li groma- czynki, by obarczy� ich winą za ten ohydny mord. Tej zamierzonej ubeckiej (en-
szów 14 VI 1945 r., k. 5.
zajĘ� odnotowano równieŻ w niezwykle lakonicznej formie w sprawozdaniu Komi- dzi� si� Polacy, wĘród których rozesz"a si� juŻ informacja o odkryciu zmasakro- kawudowskiej) prowokacji, mającej na celu obciąŻenie zbrodnią polskiego pod- 5
Archiwum Akt Nowych, mkfm 2136/36, Sprawozdanie z Rzeszowskiego za okres od 1 do 15
tetu Wojewódzkiego PPR do KC PPR za pierwszą po"ow� czerwca 1945 roku. wanych zw"ok dziewczynki. Niektórzy wznosili nieprzyjazne wobec �ydów okrzy- ziemia, s"uŻy� zapewne mia"y informacje podane w nadzwyczajnym wydaniu
czerwca 1945 r., k. 33.
6
Wed"ug Sprawozdania Komitetu �ydowskiego w Krakowie w nocy z 11 na 12 ki. Przyby" tam równieŻ zaalarmowany przewodniczący �ydowskiego Zrzeszenia  Dziennika Rzeszowskiego z 12 czerwca, powtórzone w dniu nast�pnym, oraz Archiwum Oddzia"owej Komisji �cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie,
syg. S 25/02/Zk, OĘwiadczenie Mieczys"awa Skotnickiego ze stycznia 1999 r., k. 122.
czerwca  pewna grupa milicjantów próbowa"a przeprowadzi� rewizj� w mieszka- Religijnego MojŻesz Reich wraz z innymi cz"onkami zarządu, Żądając wyjaĘnie- dzia"ania propagandowe podj�te przez Wojewódzki Urząd Informacji i Propa-
7
A�IH, sygn. 301/1320, k. 2.
niach Żydowskich przy ul. Tannenbauma 12 i sąsiedniej ul. Sobieskiego 4. W jednym nia powodu rewizji. Pod milicyjną eskortą odprowadzono zatrzymanych �ydów gandy. W tym kontekĘcie naleŻy równieŻ widzie� utrudnianie Ęledztwa przez
8
 Dziennik Rzeszowski , nr 31 (wydanie nadzwyczajne), 12 VI 1945 r.
z tych mieszkał
mia" spa� jakiĘ kapitan WP, �yd z pochodzenia, który  przeczuwa- do budynku komendy powiatowej MO. Milicjanci mieli przy tym zachowywa� aparat bezpieczeł
stwa oraz pospieszne zwolnienie  na wyraęne polecenie
9
AIPNRz, sygn. IPN-Rz-122/312, Dowody rzeczowe w sprawie Józefa Klusa i innych, 7645.
jąc coĘ z"ego, nie dopuĘci" do rewizji, a poniewaŻ milicjanci nie ustąpili, da" na po-  bojową postaw� , a przechodnie  wyzywa� �ydów, obrzuca� ich kamieniami NKWD i kierownictwa bezpieki  zatrzymanych �ydów bez ich uprzedniego
Województwo rzeszowskie, k. 36-37.
10
strach kilka strza"ów i po wzajemnych wymianach zdał
milicjanci odstąpili od zamia- i bi�. Mieszkania wielu zatrzymanych �ydów  pod ich nieobecnoĘ�  zasta"y przes"uchania. Gdy jednak okaza"o si�, Że wzburzenie mieszkał
ców Rzeszowa
Iibidem, sygn. IPN-Rz-062/5, Do Pana Prokuratora Sądu Apelacyjnego w Krakowie,
ru dokonania rewizji 2. Mia"a si� ona rozpoczą� dopiero nast�pnego dnia rano. splądrowane. Wed"ug sprawozdania �ydowskiego Zrzeszenia Religijnego z powodu zabójstwa by"o olbrzymie i bynajmniej nie uwierzyli oni w  oficjalną 26 IX 1945 r., k. 22.
FOT. ARCH. IPN
VI Nasz Dziennik Piątek, 27 czerwca 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2008 (13) DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2008 (13) Piątek, 27 czerwca 2008 Nasz Dziennik III
nis"awy Mendoł
uŻytych jako materia" dowodowy . W Ęledztwie ustalono, Że kart-  ograbionych zosta"o doszcz�tnie 22 mieszkania i 57 rodzin, a poniesione przez si" milicyjnych uŻytych w akcji 11-12 czerwca maksymalnie na 120 ludzi. Do tej
Dr Krzysztof Kaczmarski, IPN Rzeszów
ka ta zosta"a znaleziona nie na "óŻku Landesmana, jak pierwotnie zak"adano, ale �ydów straty zosta"y oszacowane na oko"o pó" miliona z"otych w przedmiotach liczby naleŻa"oby doda� kilkunastu funkcjonariuszy SOK. Bezdyskusyjna pozo-
na "óŻku sąsiednim (tj. zajmowanym przez Jud� Mosesa lub Schaj� Gemindera). materialnych i kilkadziesiąt tysi�cy z"otych w gotówce. Z materia"ów Brygad Wy- staje wysoce naganna ocena dzia"ał
milicji w czasie rozruchów.
 Co si� tyczy plam krwi  pisa" Gnatowski w sprawozdaniu ze Ęledztwa  to krew wiadowczych wynika, Że w biciu �ydów, oprócz milicjantów i ludnoĘci cywilnej, We wczesnych godzinach popo"udniowych zatrzymanych �ydów zacz�to
ludzką stwierdzono na obu kawa"kach p"ótna z kalesonów, w skrzepie krwi ze uczestniczyli  cz�Ęciowo równieŻ funkcjonariusze UB i Żo"nierze  ludowego zwalnia�. Zapewne w sprawie tej interweniowa" przewodniczący �ydowskiego
Pogrom,
Ęciany oraz na wiórach. Krew ludzka w skrzepie krwi ze Ęciany i krew na wiórach Wojska Polskiego. Z kolei w sprawozdaniu KW PPR wydarzenia z 12 czerwca zu- Zrzeszenia Religijnego MojŻesz Reich oraz inni cz"onkowie zarządu. Najprawdo-
pochodzą z krwi grupy A. Stwierdzenie, czy Ęlady krwi na obu wymienionych do- pe"nie bagatelizowano, okreĘlając je mianem  ma"ych [podkreĘlenie K.K.] wystą- podobniej interwencj� t� u"atwi" fakt, iŻ  jak wynika z raportu AK z koł
ca paę-
wodach pochodzą od jednego osobnika, czy teŻ od dwóch lub kilku osobników pieł
antyŻydowskich i pisząc, Że  pobito kilkunastu �ydów. Usi"owano splądro- dziernika 1944 r.   �yd, adwokat Reich z Rzeszowa, zosta" prawnym doradcą
którego nie by"o
naleŻących do grupy A nie jest moŻliwe. W ostatecznej konkluzji nie zosta"o rów- wa� mieszkania Żydowskie. Milicja nie stan�"a na wysokoĘci zadania. Ale jednak urz�du Ęledczego [tj. sekcji Ęledczej WUBP]. Wed"ug innego dokumentu pol-
nieŻ stwierdzone, czy plamy krwi na p"ótnie kalesonów pochodzą z krwi grupy opami�tanie si� nastąpi"o i nazajutrz by" juŻ spokój w mieĘcie 5. skiego podziemia z 1945 r. Reich mia" by� w czasie okupacji niemieckiej policjan-
Ciąg dalszy ze s. V AB, czy teŻ od osobników naleŻących do grup A i B. Jednak wygląd i charakter Jeden z zatrzymanych wówczas �ydów relacjonowa", Że w blisko czterdziesto- tem Żydowskim w getcie, który  po wkroczeniu Sowietów wyp"yną" jako g"ówny
Informowa" prezesa sądu, Że od chwili z"oŻenia wniosku o wszcz�cie Ęledztwa plam na kalesonach przemawia raczej za tym, Że pochodzą one z jednego ęró- osobowej grupie zosta" odprowadzony na komend� powiatową  przez ulic� g�- agent NKWD i ich mąŻ zaufania . Z kolei z jednego z dokumentów ubeckich
przes"ano jedynie dowody rzeczowe do ekspertyzy sądowej i przes"uchano jed- d"a krwawienia, a wi�c z krwi grupy AB. Z powodu braku materia"u porównawcze- sto obstawioną szpalerami ludnoĘci . Owe t"umy rekrutowa� si� mia"y  po cz�Ęci z ostatniej dekady wrzeĘnia 1944 r. wynika, Że Reich móg" by� etatowym funkcjo-
nego Ęwiadka, podkreĘlając, iŻ  w związku z up"ywającym czasem w pami�ci go, opisane wyniki badał
nie da"y moŻliwoĘci wyciągni�cia jakichĘ zdecydowa- z drobnomieszczał
stwa, mot"ochu i pó"inteligentów i obrzuca"y �ydów  stekiem nariuszem UB, pozostającym w dyspozycji szefa WUBP w Rzeszowie.
Ęwiadków, których naleŻa"o juŻ wczeĘniej przes"ucha�, zacierają si� róŻne, by� nych wniosków w kierunku wykrycia sprawcy 10. wyzwisk . Milicjanci nie tylko nie bronili konwojowanych �ydów, ale takŻe mieli za- Wed"ug sprawozdania Komitetu �ydowskiego w Krakowie zwolnienie zatrzyma-
moŻe b. waŻne dla wyĘwietlenia sprawy szczegó"y, nie mówiąc juŻ o tym, Że PoniewaŻ wyniki Ęledztwa nie dostarczy"y dowodów winy Landesmana, a on ch�ca� t"um do ich bicia. Po doprowadzeniu do budynku komendy powiatowej nych i uspokojenie antyŻydowskich nastrojów nastąpi"o  dzi�ki obywatelskiej posta-
cz�Ę� Ęwiadków mog"a w mi�dzyczasie wyjecha� z Rzeszowa i jak to si� cz�sto sam nie przyznawa" si� do winy, udzielając wyjaĘnieł
 bardzo ogl�dnie i nies"ycha- umieszczono t� grup� �ydów w Ęwietlicy, w której od nocy przetrzymywani byli juŻ wie pp"k. Franciszka Ksi�Żarczyka, komendanta wojewódzkiego MO, mjr. Roma-
zdarza  w niewiadomym kierunku� . Gnatowski zwraca" równieŻ uwag� na do- nie ogólnikowo , zastosowany wobec niego dotychczasowy Ęrodek zapobiegaw- mieszkał
cy kamienicy z ul. Tannenbauma 12. Inaczej te wydarzenia zapami�ta" na Or"owskiego, zast�pcy komendanta wojewódzkiego MO ds. operacyjnych, oraz
tychczasowe ma"o powaŻne traktowanie tej sprawy  s�dziowie Ęledczy, którzy czy w postaci aresztu tymczasowego zamieniono na dozór milicyjny. 12 IX 1945 r. Mieczys"aw Skotnicki, Żo"nierz AK, który by" Ęwiadkiem prowadzenia przez miasto por. Henryka Sawickiego, kierownika Wydzia"u Gospodarczego KW MO,  którzy wy-
mieli si� nią zajmowa�, po kolei umywali r�ce, udając si� na urlop. Istnieje zatem Landesman zosta" zwolniony z wi�zienia, jednak po wyjĘciu na wolnoĘ�  nie zg"a- dali rozkaz bezzw"ocznego zwolnienia wszystkich zatrzymanych �ydów bez prze-
prawdopodobieł
stwo  konkludowa" rozgoryczony Gnatowski  Że Ęledztwo sza" si� w MO i mimo iŻ zobowiąza" si� poda� swój prywatny adres, miejsce jego s"uchania . KW MO mia"a bowiem sta� na stanowisku, iŻ dochodzenie wszcz�te
w ogóle, a w szczególnoĘci sprawa zabójstwa Mendoniówny na tym ucierpi. pobytu jest nieznane . Z raportu Brygad Wywiadowczych wynika, Że w sprawie przez komend� powiatową by"o bezpodstawne, zaĘ  ca"a akcja oskarŻająca �ydów
Czy  epidemia urlopowa , która dotkn�"a s�dziów Ęledczych rzeszowskiego zwolnienia Landesmana kilkakrotnie w sądzie okr�gowym interweniowa" por. Józef o zabójstwo dzieci katolickich  by"a prowokacją mającą polityczne podstawy 7.
sądu  pomijając fakt, iŻ rzeczywiĘcie by" to okres wakacyjny  nie by"a spowo- Pieczeł
(vel Perzył
ski), kierownik Sekcji III Wydzia"u I WUBP w Rzeszowie. Sprawozdanie to w ogóle nie wspomina o roli, jaką w uwolnieniu rzeszowskich
dowana strachem przed zaj�ciem si� tą sprawą? Wszystko wskazuje na to, Że 12 X prokurator Gnatowski wystąpi" z wnioskiem o umorzenie Ęledztwa na pod- �ydów odegrali funkcjonariusze NKWD. A przecieŻ Leib Kap"an, sk"adając swe
tak. MoŻna odnieĘ� wraŻenie, Że komuĘ wr�cz zaleŻa"o na wyciszeniu tej spra- stawie art. 275 kpk z powodu niewykrycia sprawcy.  Na podstawie przeprowadzo- zeznanie trzy dni wczeĘniej, mówi", Że na komendzie zjawi" si�  oficer NKWD i pa-
wy. Najprawdopodobniej naciski w tym kierunku by"y wywierane przez WUBP, nych dowodów z przes"uchanych Ęwiadków oraz wyników ekspertyzy dowodów ru innych oficerów sowieckich . Zrugali oni milicjantów, iŻ powinni byli areszto-
a by� moŻe równieŻ przez NKWD. rzeczowych  pisa" Gnatowski  sprawca zabójstwa Bronis"awy Mendoł
nie zosta" wa� tylko �ydów mieszkających w domu, gdzie pope"niono zbrodni�, a nie in-
Determinacja prokuratora Gnatowskiego, który zdecydowanie dąŻy" do wyja- wykryty. Istnieje wprawdzie dostateczna podstawa do przyj�cia, Że Mendoniów- nych, z  ca"ego miasta , oraz zapewnili zatrzymanych, Że nic im si� nie stanie.
Ęnienia okolicznoĘci zabójstwa dziewczynki, przynios"a wreszcie efekty. 13 sierp- na zosta"a zamordowana w posesji, w której zosta"y znalezione jej zw"oki oraz po- O przybyciu do budynku komendy juŻ po dwóch godzinach  sowieckich koman-
nia  ponad dwa miesiące od znalezienia cia"a!  Ęledztwo w sprawie zabójstwa waŻne dane wskazujące na to, Że sprawcą zabójstwa móg" by� któryĘ z lokato- dirów , którzy mieli  uspokoi� przetrzymywanych tam �ydów, wspomina rów-
Bronis"awy Mendoł
zosta"o formalnie wszcz�te. W jego trakcie zostali przes"u- rów II pi�tra domu przy ul. Tannenbauma, jednakŻe nic ponadto w toku Ęledztwa nieŻ sprawozdanie zarządu �ydowskiego Zrzeszenia Religijnego. TakŻe wed"ug
chani prawie wszyscy mieszkał
cy kamienicy przy ul. Tannenbauma 12. Wed"ug nie da"o si� ustali� z przyczyn niezaleŻnych od w"adz sądowo-prokuratorskich . Landesmana �ydzi mieli zosta� uwolnieni  dopiero na interwencj� NKWD .
opinii prokuratora Gnatowskiego, byli to ludzie  przewaŻnie ze sfery robotniczej 11 XII 1945 r. s�dzia okr�gowy Ęledczy Jaroszewski umorzy" Ęledztwo w spra- Udzia" enkawudzistów potwierdzają równieŻ materia"y Brygad Wywiadow-
lub drobnomieszczał
skiej o zdecydowanych zawodach i dobrej opinii. M�Ż- wie zabójstwa Bronis"awy Mendoł
. czych. Podawano w nich, iŻ  w mi�dzyczasie wmiesza"o si� NKWD i UB. Wzi�"o
czyęni, bo ci g"ównie wchodzą w rachub�, są Żonaci i mający potomstwo. �ad- w obron� �ydów, skoszarowano ich w jednym miejscu, po czym wywieziono
Nieudana prowokacja aparatu bezpieczeł
stwa
na z przes"uchanych osób nie nasuwa podejrzenia, iŻby mog"a dopuĘci� si� za- pod eskortą na zachód ; Że mord dziewczynki zosta"  zatuszowany przez NKWD
bójstwa i to w dodatku na tle seksualnym . i w"adz komunistycznych i UBP , a  wszyscy podejrzani �ydzi zostali na Żądanie UB wypuszczeni z aresz-
Zmasakrowane cia"o 9-letniej Bronis"awy Mendoł
 odarte ze skó-
Poza Landesmanem nie uda"o si� natomiast przes"ucha� Żydowskich lokato- tu bez uprzedniego przes"uchania . Uczestnictwo UB w zwolnieniu �ydów jest
ry na twarzy i z wyci�tymi mi�Ęniami na r�kach i nogach. Zebrane
rów dwóch mieszkał
na drugim pi�trze, którzy, jak juŻ wspomniano, natychmiast Najprawdopodobniej pierwszą osobą, która zabójstwo Bronis"awy Mendoł
takŻe poĘwiadczone w zachowanych w formie szczątkowej aktach Ęledztwa
w trakcie Ęledztwa poszlaki wskazują, Że zabójcą móg" by� któryĘ
po zwolnieniu wyjechali z Rzeszowa. Jak ustalono w Ęledztwie  na podstawie ze- okreĘli"a mianem antysemickiej prowokacji, by"a Stefania Romaniuk, I sekretarz w sprawie zabójstwa Bronis"awy Mendoł
.
z Żydowskich lokatorów kamienicy przy ul. Tannenbauma 12
znał
dozorcy i innych Ęwiadków  te dwa mieszkania  stanowi"y swego rodzaju KW PPR w Rzeszowie. JuŻ 11 czerwca wieczorem wys"a"a ona w tej sprawie de- Interweniującymi enkawudzistami byli przypuszczalnie oficerowie i Żo"nierze
hotel, w którym nikt zresztą si� nie meldowa" . Ich lokatorzy  stanowili z regu"y pesz� do W"adys"awa Gomu"ki. Co ciekawe, Romaniuk uŻywa w niej liczby mno- dwóch kilkunastoosobowych grup osób narodowoĘci Żydowskiej, w tym jednej 104. pu"ku pogranicznego 64. dywizji Wojsk Wewn�trznych NKWD.
element nap"ywowy i wciąŻ zmieniający si�. By"y to ocala"e z wojny niedobitki, giej, informując sekretarza generalnego KC PPR o  trupach dzieci polskich . na ul. 3 Maja.  �ydzi byli najwyraęniej wzburzeni i zaniepokojeni  napisa" w swo- Nie do koł
ca jasne są okolicznoĘci, w jakich zwolnieni �ydzi opuĘcili Rzeszów.
wy"ącznie narodowoĘci Żydowskiej, a wi�c bez rodzin, powracające z obozów 12 czerwca w sali konferencyjnej Urz�du Wojewódzkiego przez prawie pi�� im oĘwiadczeniu Skotnicki.  NieĘli ze sobą walizki, wzgl�dnie tobo"ki. Konwojo- Tak zwani obozowicze jeszcze 12 czerwca wyjechali pociągiem w kierunku Jas"a.
itp., miejsc, gdzie uda"o si� im uratowa� Życie . KreĘląc portret psychologiczny godzin obradowa"o Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. W zachowanym wani byli przez liczną grup� uzbrojonych milicjantów i straŻników kolejowych. Pozosta"ym  wed"ug sprawozdania zarządu �ydowskiego Zrzeszenia Religijnego
tych Żydowskich lokatorów, prokurator Gnatowski zauwaŻa", iŻ  rodzaj przeŻy� protokole z tego posiedzenia nie ma jednak jakichkolwiek informacji o wzburzo- Konwojenci nie udzielali Żadnych wyjaĘnieł
na padające zapytania. Ludzie gro-  miano  pozwoli� ma"ymi grupkami uda� si� do domów , w których  przesiedzie-
tych ludzi dr�czonych w tak d"ugim okresie czasu móg" wp"yną� ujemnie na wie- nych nastrojach mieszkał
ców Rzeszowa oraz rozruchach, wywo"anych znale- madzili si� na chodnikach, obserwując konwoje. Nie pada"y Żadne okrzyki, ani li do wieczora , po czym  pod eskortą Sowietów udali si� do koszar sowieckich
lu z nich, wykolei� ich fizycznie oraz moralnie i predestynowa� niejednego z nich zieniem zw"ok Bronis"awy Mendoł
. Sprawy zabójstwa dziewczynki oraz antyŻy- g"oĘne uwagi. W drugiej grupie zwróci"em specjalną uwag� na bardzo przystojną na nocleg . Rankiem 13 czerwca wyjechali oni na zachód. Opis ten pokrywa si�
na cz"owieka o spaczonych instynktach i nie wykluczy", Że po opuszczeniu Rze- dowskich zajĘ� nie poruszano równieŻ  przynajmniej formalnie  na Żadnym panią, ubraną w futro i niosącą pi�kną walizk�. (...) Nie zauwaŻy"em teŻ manifesta- w wi�kszoĘci z póęniejszą o cztery miesiące relacją Landesmana. Po interwencji
szowa osoby te  by� moŻe ukrywają si�, obawiając si� przykrych dla siebie kon- z kolejnych posiedzeł
Prezydium WRN ani na posiedzeniach plenarnych WRN. cji nastrojów antysemickich 6. NKWD zwolnieni z aresztu �ydzi mieli zosta� odprowadzeni do swoich mieszkał

sekwencji , chociaŻ wi�kszoĘ� z nich przypuszczalnie jest niewinna. Milczą o niej sprawozdania starostwa powiatowego. Nie odnotowano jej takŻe Nie wiadomo dok"adnie, ilu �ydów zosta"o wtedy zatrzymanych. Wed"ug rela- pod kordonem milicyjnym. Jednak  wi�ksza cz�Ę� �ydów nocowa"a wtedy w ko-
Na podstawie zeznał
Ęwiadków oraz w oparciu o zgromadzony materia" do- w protoko"ach z zebrał
egzekutyw i posiedzeł
plenarnych Komitetu Powiatowe- cji Żydowskich mieli to by�  wszyscy lub  prawie wszyscy �ydzi przebywający szarach NKWD w obawie przed pogromem i nazajutrz, zostawiwszy wszystkie rze-
wodowy Gnatowski przyją", Że Boles"awa Mendoł
zosta"a zamordowa- go i Komitetu Wojewódzkiego PPR. Wspomniano o niej jedynie w cytowanym wówczas w Rzeszowie, w tym takŻe �ydzi powracający z niemieckich obozów czy, pouciekali . Owymi sowieckimi (enkawudowskimi) koszarami by" najprawdo-
na 7 VI 1945 r. w kamienicy przy ul. Tennenbauma 12. W ocenie prokuratora,  do- sprawozdaniu KW PPR do KC PPR za pierwszą po"ow� czerwca 1945 roku. Ska- koncentracyjnych. Wydaje si� jednak, iŻ informacje te są przesadzone. Najpraw- podobniej budynek bursy gimnazjalnej przy ul. Bernardył
skiej (obecnie gimna-
wody przeciwne, które by poddawa"y w wątpliwoĘ� opisane ustalenia, co do cza- l� wydarzeł
z 11-12 czerwca zdecydowanie w nim jednak pomniejszano, nazy- dopodobniej zatrzymani zostali tylko �ydzi mieszkający na ulicy Tannenbauma zjum Sióstr Prezentek przy ul. ks. J. Ja"owego), zajmowany wówczas przez Armi�
su i miejsca Ęmierci Mendoniówny, w toku Ęledztwa upad"y, jako ca"kowicie nie- wając je  ma"ymi wystąpieniami antyŻydowskimi . i sąsiadującej z nią ulicy Sobieskiego oraz przebywający w okolicach dworca ko- Czerwoną. O noclegu w sowieckich koszarach nie wspomina natomiast Kap"an,
odpowiadające rzeczywistoĘci . Gnatowski odrzuci" wi�c, jako  ma"o prawdopo- Najbardziej zastanawiający jest jednak fakt, Że poza wspomnianym jednostro- lejowego. Mog"o to by� 100-130 osób. który najprawdopodobniej wyjecha" z Rzeszowa juŻ 12 czerwca. W zakoł
czeniu
dobną  sugerowaną chociaŻby przez  Dziennik Rzeszowski   koncepcj� pod- nicowym raportem milicyjnym zabójstwo polskiej dziewczynki oraz b�dące jego Nie sposób równieŻ ustali�, ilu milicjantów bra"o udzia" w tej akcji. Łród"a Ży- swojego zeznania z"oŻonego w Komitecie �ydowskim w Krakowie poda" on, iŻ
rzucenia dziecka, celem skompromitowania w [oczach] opinii ogó"u �ydów . Nie nast�pstwem zajĘcia nie zosta"y odnotowane ani w raportach sytuacyjnych Ko- dowskie mówią o milicjantach  prawdopodobnie z Komendy Powiatowej i o  mi- w tym dniu  Żo"nierze sowieccy odwieęli 100 �ydów na dworzec. Wi�kszoĘ� �ydów
uda"o si� natomiast ustali� sprawcy zabójstwa, cho� analiza materia"u dowodo- mendy Powiatowej, ani Komendy Wojewódzkiej MO w Rzeszowie z czerwca 1945 licjantach kolejowych , tzn. milicjantach z posterunku na stacji kolejowej, który opuĘci"a miasto i uda"a si� do Krakowa . W nast�pnych dniach wyjechali kolejni,
wego i wyniki ekspertyzy pozwoli"y na sformu"owanie pewnych poszlak. roku. Wzmianek o tych wydarzeniach próŻno równieŻ szuka� w sprawozdaniach podlega" KP, oraz o funkcjonariuszach StraŻy Ochrony Kolei. Zak"adając, iŻ w re- w rezultacie w mieĘcie pozosta� mia"o tylko oko"o 30 osób narodowoĘci Żydow-
Ekspertyza grafologiczna wykaza"a  z prawdopodobieł
stwem graniczącym PUBP oraz WUBP w Rzeszowie. Wyjątkiem jest meldunek specjalny z 12 VI 1945 r. wizji i zatrzymaniu �ydów uczestniczyli milicjanci z Kompanii Operacyjnej oraz skiej, którzy, jak napisano w sprawozdaniu Komitetu �ydowskiego w Krakowie,  teŻ
niemal z pewnoĘcią , Że pismo na kartce z zeszytu znalezionej w mieszkaniu ra- oraz o dwa dni póęniejszy raport sytuacyjny kierownika Sekcji VII WUBP komisariatu MO w Rzeszowie, a takŻe  najprawdopodobniej  z posterunku ko- najprawdopodobniej Rzeszów opuszczą . Niektórzy z wyjeŻdŻających z Rzeszowa
bina Thorna  pochodzi z tej samej reki, co pismo w 7 zeszytach z podpisem Bro- w Rzeszowie por. Micha"a Ko"acza do ówczesnego szefa rzeszowskiego lejowego i plutonu operacyjnego komendy powiatowej, moŻna szacowa� ca"oĘ� �ydów padli po drodze ofiarą dodatkowej przemocy. Ciąg dalszy na s. IV
FOT. ARCH. IPN
IV Nasz Dziennik Piątek, 27 czerwca 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2008 (13) DODATEK HISTORYCZNY IPN 6/2008 (13) Piątek, 27 czerwca 2008 Nasz Dziennik V
podstawie moŻna by"o jednak domniemywa�, Że w mieĘcie dosz"o do jakichĘ anty- ku przyczynowego pomi�dzy morderstwem a zamieszkiwaniem �ydów w domu,
Dr Krzysztof Kaczmarski, IPN Rzeszów
Żydowskich ekscesów. Z drugiej strony zawiera"a sugesti� o  perfidnie obmyĘlanej gdzie w piwnicy znaleziono zw"oki zamordowanej . T� tendencyjną  zdaniem
prowokacji . Decyzj� o wydaniu nadzwyczajnego numeru  Dziennika Rzeszowskie- kpt. Braudego  lini�,  nakreĘloną fa"szywie przez Milicj� Obywatelską , przyją�
go podj�li wspólnie Franciszek B"oł
ski  redaktor naczelny gazety, Stanis"aw Tka- mia"a równieŻ prokuratura. Z notatki Braudego wynika, Że w czynnoĘciach Ęled-
czow  wojewoda rzeszowski, kpt. Longin Ko"arz  szef Wojewódzkiego Urz�du Bez- czych uczestniczyli przynajmniej dwaj funkcjonariusze Wydzia"u I WUBP w Rze-
Pogrom,
pieczeł
stwa Publicznego, kpt. Zygmunt Bieszczanin  naczelnik Wydzia"u S"uŻby szowie: ppor. Mieczys"aw Griesgraber, kierownik Sekcji VIII (Ęledczej), oraz por.
�ledczej KW MO, oraz Wojciech Pelczarski  naczelnik Wojewódzkiego Urz�du Infor- Micha" Ko"acz, kierownik Sekcji VII (obserwacja).
macji i Propagandy. Ustalili oni zarówno treĘ�, jak i tytu" oraz  lini� wytyczną dodat- Czy byli oni jedynymi funkcjonariuszami UB, którzy wkrótce po odkryciu zw"ok
którego nie by"o
ku, uznając, iŻ jego opublikowanie przyczyni si� do uspokojenia nastrojów spo"ecz- dziewczynki pojawili si� w kamienicy przy ul. Tannenbauma 12? Jaka by"a ich ro-
nych. O zamiarze wydania nadzwyczajnego numeru  Dziennika Rzeszowskiego la? Czy WUBP prowadzi" w"asne dochodzenie w tej sprawie? Z powodu braku
Ciąg dalszy ze s. III
Tymczasem Polacy aŻ  do godzin wieczornych  gdy  nadszed" rozkaz roz- musia"a równieŻ wiedzie� Stefania Romaniuk, ówczesna I sekretarz KW PPR. materia"ów ęród"owych nie znamy odpowiedzi na te pytania.
p�dzenia t"umów  gromadzili si� na ulicach miasta, zw"aszcza wokó" domu Niewykluczone jednak, Że publikacja  Dziennika Rzeszowskiego , zamiast Milicjanci w nocy z 11 na 12 czerwca przes"uchali oĘmiu Ęwiadków, w tym rodzi-
przy ul. Tannenbauma 12, i komentowali spraw� zabójstwa dziewczynki. Po 12 uspokoi�, spot�gowa"a tylko nastroje antyŻydowskie w mieĘcie. Poza ma"o wia- ców zamordowanej dziewczynki. 12 czerwca zosta"a przeprowadzona sekcja
czerwca  uspokoi"o si� w mieĘcie, lecz ludnoĘ� katolicka nadal Ęwi�cie wierzy rygodną sugestią o prowokacji nie dawa"a przecieŻ odpowiedzi na Żadne z py- zw"ok. Wykaza"a ona, Że Bronis"awa Mendoł
zosta"a przed Ęmiercią zgwa"cona.
w t� prowokacyjną plotk� o zamordowaniu dzieci katolickich przez �ydów, Że nie tał
stawianych przez wstrząĘni�tych mordem mieszkał
ców Rzeszowa, wĘród Nast�pnego dnia dziewczynka zosta"a pochowana na cmentarzu na Pobitnie. Ce-
kontaktuje si� z �ydami, a nawet nie chce sprzedawa� ŻywnoĘci �ydom . Z cyto- których krąŻy"y plotki o mordzie rytualnym i kilkunastu ofiarach. remoni� pogrzebową sprawowa" ks. Roman Hejnosz, wikary rzeszowskiej fary. Od-
wanego fragmentu jednoznacznie wynika, iŻ ludnoĘ� Rzeszowa zacz�"a bojkoto- Wersja o rzekomej antysemickiej prowokacji, zorganizowanej przez  prohitle- by"a si� w bardzo wczesnych godzinach rannych, z udzia"em tylko rodziców za-
wa� �ydów, co zapewne takŻe mia"o wp"yw na ich decyzj� o opuszczeniu miasta. rowskich agentów , by"a oficjalnie podtrzymywana i propagowana przez Woje- mordowanej, dowiezionych na cmentarz ubeckim lub milicyjnym autem. Taki by"
Reasumując, 12 czerwca oraz w ciągu kilku kolejnych dni prawie wszyscy �ydzi wódzki Urząd Informacji i Propagandy. 13 czerwca do powiatowych urz�dów in- warunek bezpieki, która obawia"a si�, aby masowy udzia" mieszkał
ców Rzeszowa
przebywający wówczas w Rzeszowie opuĘcili miasto. Trudno okreĘli�, na ile wypad- formacji i propagandy zosta"o rozes"ane nadzwyczajne wydanie  Dziennika Rze- w pogrzebie dziewczynki nie przekszta"ci" si� w demonstracj� czy rozruchy.
ki z 11-12 czerwca oraz reakcja mieszkał
ców miasta  spowodowana ujawnieniem szowskiego z zaleceniem, aby kierownicy urz�dów zaj�li si� sprostowaniem 13 czerwca Prokuratura Sądu Okr�gowego w Rzeszowie otrzyma"a jedno-
niezwykle okrutnego zabójstwa polskiej dziewczynki, za które mieszkał
cy miasta  stug�bnej famy o masowym mordzie i odpowiednio naĘwietlili  antysemicką stronicowy milicyjny raport o odkryciu zw"ok Bronis"awy Mendoł
, a w dniu na-
powszechnie obwiniali �ydów  przyspieszy"y decyzj� tych �ydów, którzy i tak za- prowokacj� . Tego samego dnia informacja o znalezieniu zw"ok dziewczynki zo- st�pnym protoko"y przes"uchania owych oĘmiu Ęwiadków oraz zabezpieczone
mierzali z Rzeszowa wyjecha�, na ile zaĘ spowodowa"y wyjazd równieŻ tych, któ- sta"a powtórzona  z drobnymi uzupe"nieniami  w  Dzienniku Rzeszowskim . dowody rzeczowe.
rzy, powróciwszy do tego miasta w latach 1944-1945, zak"adali pozostanie w nim Wydanie nadzwyczajnego numeru  Dziennika Rzeszowskiego oraz powtó- 14 czerwca o godz. 14.00 na polecenie prokuratury zosta" zatrzymany Jonas
na sta"e. Z drugiej strony informacje o zajĘciach antyŻydowskich zahamowa"y po- rzenie informacji o zabójstwie dziewczynki na "amach tej gazety w dniu nast�p- Landesmann. Jak si� okaza"o, by" on jedynym z czternastu Żydowskich lokato-
wroty do Rzeszowa innych jego przedwojennych Żydowskich mieszkał
ców. nym zdecydowanie skrytykowa" Adam Popowski, inspektor Biura Kontroli Pał
- rów II pi�tra kamienicy przy ul. Tannenbauma 12, który po zwolnieniu z milicyjne-
Zwolnienie �ydów, ich wyjazd z Rzeszowa oraz wzgl�dne uspokojenie nastro- stwa przy Prezydium KRN, przebywający wówczas w celach s"uŻbowych w Rze- go aresztu pozosta" w Rzeszowie. 16 czerwca o godz. 11.00 Landesman zosta"
jów antyŻydowskich w mieĘcie nastąpi"o na skutek dzia"ał
podj�tych przez NKWD, szowie. UwaŻa" on, Że informacje, które poda"  Dziennik Rzeszowski , powtórzo- przekazany do dyspozycji Prokuratury Sądu Okr�gowego w Rzeszowie. Zasto-
Bronis"awa Mendoł

KW MO i WUBP w Rzeszowie. MoŻna przypuszcza�, Że by"a to akcja skoordyno- ne przez inne tytu"y prasowe i tym samym nag"oĘnione w ca"ym kraju, mogą sowano wobec niego Ęrodek zapobiegawczy w postaci aresztu tymczasowego
wana i kierowana przez NKWD. Istotna dla wyjaĘnienia wszystkich jej okolicznoĘci Jak wida�, nie byli to ludzie przypadkowi. By"y to  przynajmniej w tym czasie przyczyni� si� do wzrostu nastrojów antyŻydowskich. Jego zdaniem, w"aĘciw- i osadzono w wi�zieniu na Zamku.
wydaje si� analiza Życiorysów osób kierujących wówczas KW MO i WUBP.  osoby cieszące si� zaufaniem NKWD. Paradoksalnie najmniej pewny w tym szym rozwiązaniem by"oby tylko rozplakatowanie odpowiedniego komunikatu Po zapoznaniu si� ze zgromadzonymi materia"ami oraz przes"uchaniu Lan-
Ksi�Żarczyk i Or"owski (w"aĘc. Hojzer Grosser) byli przedwojennymi komunista- gronie wydawa� si� móg" p"k Ksi�Żarczyk, któremu zarzucano, Że toleruje w sze- w Rzeszowie, zaĘ po zakoł
czeniu Ęledztwa zamieszczenie na "amach  Dzienni- desmana 18 czerwca prokuratura wystąpi"a do sądu okr�gowego z wnioskiem
mi, obaj brali udzia" w wojnie domowej w Hiszpanii. Ksi�Żarczyk m.in. w 1938 r. do- regach milicji Żo"nierzy AK. ka Rzeszowskiego urz�dowego komunikatu prokuratury. Popowski twierdzi" po- o wszcz�cie Ęledztwa przeciwko Jonasowi Landesmanowi, oskarŻonemu o zbrod-
wodzi" krótko batalionem im. J. Dąbrowskiego, a nast�pnie batalionem im. A. Mic- W tym miejscu naleŻy sprostowa� pojawiającą si� w niektórych opracowa- nadto, Że redakcja  Dziennika , wydając numer nadzwyczajny i zapowiadając ni� zabójstwa z art. 225 par. 1 kodeksu karnego. Bardzo szybko dochodzeniem
kiewicza, zaĘ Or"owski jako  Or"ow by" na początku 1939 r. komisarzem politycz- niach informacj�, jakoby w organizowaniu antyŻydowskich ekscesów w Rzeszo- dalsze publikacje w tej sprawie, liczy"a na zwi�kszenie sprzedaŻy gazety i wzrost w sprawie zabójstwa Bronis"awy Mendoł
zainteresowa"o si� ministerstwo sprawie-
nym XIII brygady mi�dzynarodowej im. J. Dąbrowskiego. Póęniej pierwszy z nich, wie uczestniczy� mia" mjr W"adys"aw Sobczył
ski (Spychaj), który rok póęniej w"asnych dochodów. Odpowiadając na te zarzuty, redaktor B"oł
ski w liĘcie dliwoĘci Rządu Tymczasowego. 20 VI 1945 r. do udzia"u w nim minister sprawiedli-
po przedostaniu si� w 1943 r. do okupowanej Polski i nawiązaniu kontaktu z PPR,  jako szef WUBP w Kielcach  odegra" nie do koł
ca wyjaĘnioną rol� podczas do wojewody Tkaczowa niedwuznacznie sugerowa", iŻ Popowski jest po prostu woĘci Henryk �wiątkowski delegowa" prokuratora Sądu Apelacyjnego w Krakowie.
zosta" najpierw oficerem inspekcyjnym GL, póęniej komendantem GL w Warsza- pogromu kieleckiego. W czerwcu 1945 r. Sobczył
skiego nie by"o jeszcze w Rze- antysemitą. Nie wyjaĘni" jednak, dlaczego Popowskiemu, jako domniemanemu Zbrodnią oraz b�dącymi jej nast�pstwem rozruchami antyŻydowskimi od począt-
wie, a wreszcie komendantem Obwodu Krakowskiego AL. W po"owie sierpnia szowie. Kierownictwo rzeszowskiego WUBP obją" on z dniem 4 VII 1945 r., a wi�c antysemicie, mia"oby zaleŻe� na tym, aby nie rozpowszechnia� informacji o za- ku interesowa"o si� takŻe Ministerstwo Bezpieczeł
stwa Publicznego. Sprawa ta
1944 r. wraz z I Brygadą AL im. Ziemi Krakowskiej przedar" si� przez front na przy- trzy tygodnie po opisywanych wydarzeniach. bójstwie polskiej dziewczynki, czyli dzia"a� w kierunku uspokojenia nastrojów, za- by"a równieŻ tematem prac komisji mi�dzyministerialnej, która 22 czerwca poleci"a
czó"ku baranowsko-sandomierskim i zosta" mianowany komendantem wojewódz- miast przeciwnie  podburza� je w duchu antysemickim. m.in. przekaza� do ekspertyzy zabezpieczone w Ęledztwie dowody rzeczowe. Po-
kim MO w Rzeszowie. Drugi zaĘ, po internowaniu we Francji i pozbawieniu polskie- Reakcje prasowe 14 czerwca w  Dzienniku ukaza"a si� juŻ tylko lakoniczna informacja, Że ze wzgl�- wo"anie komisji by"o wynikiem proĘby skierowanej do premiera Rządu Tymczaso-
go obywatelstwa, w 1941 r. wyjecha" do Związku Sowieckiego. Od prze"omu 1942 du na toczące si� Ęledztwo redakcja nie b�dzie podawa"a Żadnych szczegó"ów. Za- wego Edwarda Osóbki-Morawskiego przez Centralny Komitet �ydów Polskich kil-
i 1943 r. s"uŻy" w Armii Czerwonej. W sierpniu 1944 r. zosta" skierowany do  ludo- 12 czerwca w godzinach popo"udniowych ukaza"o si� nadzwyczajne wydanie znaczono jedynie, Że  Ęledztwo jest na dobrej drodze , a  w"adze udzieli"y zezwole- ka dni po wypadkach w Rzeszowie. Wiadomo, Że komisja mi�dzyministerial-
wego Wojska Polskiego, skąd juŻ we wrzeĘniu tego roku przeszed" do MO. Obją"  Dziennika Rzeszowskiego . Informowano w nim o odnalezieniu zw"ok dziew- nia na pochowanie zamordowanej . Nie zawiera"a ona juŻ Żadnej wzmianki o do- na  prowadzi"a dochodzenie na miejscu , tj. w Rzeszowie; Że w jej sprawozdaniu
stanowisko kierownika Wydzia"u Personalnego KW MO, a w kwietniu 1945 r. zosta" czynki przy ul. Tannenbauma, zaznaczając jednoczeĘnie, iŻ  na podstawie mniemanej prowokacji. W nast�pnych dniach gazeta nie wraca"a do tego tematu. znalaz"y si� informacje, jakoby w rozpowszechnianiu pog"osek oskarŻających �y-
mianowany zast�pcą komendanta wojewódzkiego MO ds. operacyjnych. wst�pnych badał
 pope"niona zbrodnia  nosi cechy mordu seksualnego . Roz- dów o mord rytualny brali udzia" cz"onkowie Stronnictwa Demokratycznego, którzy
�ledztwo w sprawie zabójstwa
Sawicki z kolei by" typowym  popem (pe"niącym obowiązki Polaka). Ten oby- wiewano wi�c krąŻące wĘród mieszkał
ców Rzeszowa pog"oski, jakoby by" to tym samym ponosi� mieli odpowiedzialnoĘ� za wywo"anie rozruchów; Że cz"onko-
watel sowiecki do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej pracowa" jako urz�dnik mord rytualny, oraz sugerowano, iŻ  zw"oki zosta"y Ęwiadomie podrzucone wie Prezydium ZG SD zostali wezwani na rozmow� z przewodniczącym KRN Bie-
Bronis"awy Mendoł

w przemyĘle naftowym na Kaukazie. W 1941 r. zmobilizowany zosta" do Armii [do kamienicy zamieszkanej przez �ydów] w celu prowokacji . Pi�tnowano za- rutem i premierem Osóbką-Morawskim w celu z"oŻenia wyjaĘnieł
w tej sprawie.
Czerwonej, z której skierowano go do armii Berlinga. Podobnie jak Or"owski, we chowanie  Żądnych sensacji elementów , które dopuĘci"y si�  nieprawdopodob- Bardzo trudno jest odtworzy� początki dochodzenia w sprawie zabójstwa Broni- 23 czerwca podprokurator Bronis"aw Gnatowski, który z ramienia Prokuratury
wrzeĘniu 1944 r. zosta" oddelegowany do MO. nych czynów, idąc po linii najgorszych hase" nienawiĘci g"oszonej przez faszy- s"awy Mendoł
. Wed"ug informacji uzyskanych przez Brygady Wywiadowcze Sądu Okr�gowego w Rzeszowie zajmowa" si� sprawą zabójstwa Bronis"awy Men-
Sowietem by" równieŻ ówczesny szef WUBP w Rzeszowie kpt. Longin Ko"arz, stowskich bandytów . PodkreĘlano, Że  spraw� morderstwa uj�"y w swoje r�ce wkrótce po odkryciu zw"ok dziewczynki  na miejsce zbrodni przyby"y w"adze są- doł
, powo"ując si� na wspomniane zarządzenie komisji mi�dzyministerialnej, wy-
pochodzący z mieszanej polsko-czeskiej rodziny z Bia"ej Cerkwi. W czasie woj- w"adze bezpieczeł
stwa , zapowiadano, Że morderca dziecka  zostanie wy- dowo-prokuratorskie i rozpocz�"y dochodzenie. W mi�dzyczasie przybyli przed- stąpi" z wnioskiem do s�dziego okr�gowego Ęledczego o przes"anie zebranych
ny by" oficerem Armii Czerwonej, a póęniej  1. DP im. T. KoĘciuszki. W 1944 r. kryty i surowo zgodnie z prawem ukarany oraz dementowano pog"oski  czy, stawiciele NKWD i UBP i uniemoŻliwili w"adzom sądowym czynnoĘci urz�dowe, w tej sprawie dowodów rzeczowych do Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie.
znalaz" si� w grupie oko"o dwustu budzących szczególne zaufanie Żo"nierzy ar- jak to okreĘlono,  reakcyjną fam�  jakoby zamordowanych zosta"o kilkanaĘcie zmuszając je do opuszczenia miejsca przest�pstwa. (...) Mimo przeszkód ze stro- Niestety, poza wys"aniem dowodów do ekspertyzy sądowej 5 VII 1945 r. w sprawie
mii Berlinga, którzy zostali wytypowani przez kierownictwo polskich komunistów osób, podkreĘlając, Że  chodzi o zw"oki jednej dziewczynki [podkreĘlenia re- ny UB zdo"ano przeprowadzi� sekcj� zw"ok Mendoniówny, w czym na Żądanie niewiele si� dzia"o. Opiesza"oĘ� sądu zmusi"a prokuratora Gnatowskiego do wysto-
w Związku Sowieckim do odbycia przyspieszonego kursu w szkole NKWD dakcji]. W odredakcyjnym komentarzu  StrzeŻmy si� prowokacyj prohitlerow- NKWD uczestniczy" teŻ lekarz sowiecki. Wyników sekcji dotychczas nie podano 9. sowania 6 VIII pisma do prezesa sądu okr�gowego. Gnatowski wnioskowa" w nim
w Kujbyszewie (w okresie kwiecieł
 lipiec 1944 r.). Jako absolwent szko"y kuj- skich agentów! zapewniano, Że sprawca zbrodni liczy" na  rodzimych pacho"- Zgo"a odmienne informacje o początkach Ęledztwa zawiera notatka kpt. Zyg- o wyznaczenie  do prowadzenia Ęledztwa w sprawie zabójstwa Bronis"awy Men-
byszewskiej Ko"arz naleŻa" do swoistej awangardy polskiej bezpieki. Dowodzi" ków hitleryzmu , i przestrzegano przed  antysemickimi prowokacjami inicjowa- munta Braudego, kierownika Biura Prawnego Ministerstwa Bezpieczeł
stwa Pu- doł
s�dziego poza przyj�tym podzia"em czynnoĘci, który by mia" moŻnoĘ� po-
grupą dwudziestu czterech  kujbyszewiaków , którą w po"owie sierpnia Stani- nymi z ca"ą ĘwiadomoĘcią przez reakcj� 8. blicznego, sporządzona 22 VIII 1945 roku. Kapitan Braude stwierdzi", Że ppor. Ęwi�cenia temu Ęledztwu wi�cej uwagi i czasu, niŻ to mia"o miejsce dotychczas .
s"aw Radkiewicz, kierownik Resortu Bezpieczeł
stwa Publicznego PKWN, skiero- Trudno jednoznacznie oceni� t� publikacj�. Z jednej strony by"a ona bardzo ogól- Grzeszek nakaza" prowadzi� dochodzenie kpr. Janowi �ukaszowi i nie zawiado- Argumentowa", iŻ sprawa ta  sama w sobie jest powaŻna i zawi"a, a niezaleŻ-
wa" do organizowania struktur aparatu bezpieczeł
stwa na Rzeszowszczyęnie. nikowa. Redakcja  Dziennika nie poda"a ani okolicznoĘci odkrycia zw"ok dziew- mi" o tym fakcie prokuratora. Zarzuca" on milicji, Że  prowadzi"a dochodzenie nie nie od tego by"a ona i jest przedmiotem zainteresowania w"adz nadzorczych .
Ko"arz zosta" najpierw zast�pcą szefa, a póęniej szefem rzeszowskiego WUBP. czynki, ani informacji o wydarzeniach, jakie nastąpi"y w Rzeszowie póęniej. Na jej w kierunku wykrycia rzeczywistego sprawcy, lecz w kierunku znalezienia związ- Ciąg dalszy na s. VI
FOT. ARCH. IPN