VIII Nasz Dziennik PiÄ…tek, 29 sierpnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2008 (15)
Dodatek historyczny IPN
ria"ów propagandowych. Komendant g"ówny AK  Grot raportowa"
Micha" Kurkiewicz, IPN Centrala
16 VII 1942 r. do Londynu:  ogó"em w pracy N«  z wy"Ä…czeniem Szarych 8/2008 (15)
Szeregów  bierze udzia" 948 osób .
Akcj´ N organizowa" referat N (powo"any jeszcze w 1940 r. przez gene-
Akcja N, czyli:
ra"a Stefana Roweckiego  Grota ), który w paędzierniku 1941 r. przekszta"-
cono w Samodzielny Podwydzia" N Biura Informacji i Propagandy Komen-
dy G"ównej ZWZ-AK. Apogeum akcji  enowej przypad"o na rok 1943, wio-
Okupacja
snÄ… 1944 r. akcj´ zawieszono, zarówno z powodu  wsyp , jak i innych prio-
Jak robiliĘmy
rytetów  zacz´to antykomunistyczny  Antyk ze wzgl´du na coraz bardziej
widoczne zagroŻenie ze wschodu. Zarówno Podwydzia"em N, jak i Podwy-
dzia"em Antyk kierowa" Tadeusz Úenczykowski (1907-1997). Po wojnie emi-
grant, w latach 1954-1975 pracownik, a nawet wicedyrektor sekcji polskiej
Niemców w konia
Radia Wolna Europa, cz"onek Rady Powierników Polskiej Fundacji Kultural-
niemiecka
Dokoł
czenie ze s. VII
nej w Londynie i wspó"pracownik tamtejszych pism polonijnych oraz histo-
Miesi´cznie w ramach Akcji N rozprowadzano 20-30 tysi´cy najrozmait- ryk, zdecydowanie antykomunistyczny. Z tej racji w PRL-owskiej historio-
szych druków (gazet, periodyków czy ulotek). ¸Ä…cznie w latach 1942-1944 grafii, a zw"aszcza w obiegu popularnym, jego udzia"u w Akcji N starano si´
wydano ponad milion (!) egzemplarzy najrozmaitszych wydawnictw i mate- nie eksponowaç.
 rekonstrukcja zbrodni
SYLWETKI NIEZ¸OMNYCH
Monika Bielak, IPN Warszawa
Dwunastu Żo"nierzy NSZ
wiatu kolskiego. Na prze"omie 1942 i 1943 r.
nastÄ…pi"y na terenie Okr´gu brzemienne
z powiatu kolskiego w Wielkopolsce straconych
w skutki dla konspiracji narodowej tarcia or- Program
przez Niemców
ganizacyjne, zwiÄ…zane ze sprawÄ… scalenia
NOW i AK. Komendant Okr´gu Kwiatkowski
Aresztowania cz"onków konspiracyjnych struktur NSZ w powiecie kol- zgodnie z dyrektywami Zarządu G"ównego
dokumentacyjny
skim dokonane wiosnÄ… 1943 r. przez policj´ niemieckÄ… by"y najwi´kszÄ… SN zg"osi" podporzÄ…dkowanie poznaÅ‚
skich
dekonspiracjÄ… struktur podziemia narodowego na terenie Wielkopolski struktur scaleniu z AK. Tej decyzji nie uzna"a
 Straty osobowe
Wschodniej w czasie II wojny Ęwiatowej. cz´Ä˜ç podleg"ych mu oficerów, uwaÅ»ajÄ…c jÄ…
za zdrad´  idei narodowej , a podporzÄ…dko-
Dzia"ajÄ…ce przed wojnÄ… struktury Stronnictwa Narodowego w powiecie kolskim wanie si´ czynnikom sanacyjnym skupionym i ofiary represji
wchodzi"y w sk"ad ZarzÄ…du Okr´gowego SN w Kaliszu. Dynamicznie rozwijajÄ…- w Armii Krajowej za zaprzepaszczenie dorob-
cy si´ ruch endecki na tym terenie w przededniu wybuchu II wojny Ęwiatowej ku konspiracyjnego NOW. SecesjoniĘci unie-
pod okupacjÄ…
liczy" na terenie powiatu kolskiego 1700 cz"onków skupionych w 56 placów- moŻliwili Kwiatkowskiemu kontakt z podle-
kach terenowych. Prezesem Zarządu Powiatowego SN w Kole by" Mieczys"aw g"ymi mu Żo"nierzami NOW. Doprowadzi"o to
Stefan GrzÄ…dziela
niemieckÄ…
Rutkowski, sekretarzem Jan Sikorski, kierownikiem organizacyjnym Karol No- do serii dzia"ał
, które os"abi"y struktury kon-
wicki, kierownikiem Sekcji M"odych SN by" Stefan GrzÄ…dziela. Po kl´sce kam- spiracyjne. Komendant Okr´gu oficjalnym rozkazem wykluczy" niepokornych
panii 1939 r. juÅ» w paÄ™dzierniku 1939 r. rozpocz´to tworzenie konspiracyjnych podw"adnych, równoczeĘnie próbowa" si"Ä… uzyskaç informacje o strukturach ChociaÅ» od zakoÅ‚
czenia II wojny Ęwiatowej up"yn´"y 64 lata, problem ca-
struktur podziemnych. Inicjatorami dzia"ał
konspiracyjnych byli dzia"acze SN w terenie, organizując na niektórych z nich zamachy. SecesjoniĘci tymczasem "oĘciowego oszacowania strat wĘród obywateli polskich pod obiema oku-
z Kalisza. Dzia"alnoĘç Organizacji JednoĘci Narodowej (bo takÄ… nazw´ przyj´- utworzyli Okr´g X NSZ. W marcu 1943 r. Kwiatkowski wyruszy" na teren powia- pacjami pozostaje nierozwiÄ…zany. Wydawaç by si´ mog"o, Å»e kwestia ta,
to dla organizacji) obj´"a swoim zasi´giem tereny Wielkopolski Wschodniej. tu kolskiego, aby bezpoĘrednio przejÄ…ç siatk´ organizacyjnÄ… pod swojÄ… ko- tak waÅ»na dla ca"ego spo"eczeÅ‚
stwa, zosta"a przez badaczy rzetelnie
NawiÄ…zano kontakty z ZarzÄ…dem G"ównym podziemnego SN w Warszawie, jak mend´. Podczas wizyty u jednego z konspiratorów w Krzewacie spotka" tam opracowana juÅ» kilkadziesiÄ…t lat temu, jednak rzeczywistoĘç przedstawia
równieŻ z podobną konspiracyjną podziemną strukturą SN z Poznania  Naro- "ącznika NSZ Boles"awa Woszczył
skiego. Kwiatkowski po awanturze wyrzuci" si´ zupe"nie inaczej. Nie znaczy to oczywiĘcie, Å»e w"adza komunistyczna,
dowÄ… OrganizacjÄ… BojowÄ…. Obie te struktury zosta"y jednak zinfiltrowane przez "Ä…cznika z mieszkania juÅ» po godzinie policyjnej. Wkrótce uj´"a go policja, pod- która nasta"a w Polsce po zakoÅ‚
czeniu wojny, zaniedba"a oszacowanie
niemieckÄ… agentur´ i rozbite w 1941 roku. Ocala"e ogniwa scali" i uporzÄ…dko- czas rewizji znaleziono gazetki konspiracyjne. Rozpocz´"o si´ brutalne Ęledz- strat, wr´cz przeciwnie: z zapa"em zabrano si´ do zliczania ofiar, jednak
wa" emisariusz ZarzÄ…du G"ównego SN, a póęniej komendant Okr´gu PoznaÅ‚
- two. Policja niemiecka aresztowa"a w marcu i kwietniu 37 osób. ChcÄ…c zaha- badania obarczone ci´Å»arem ideologii nie gwarantowa"y obiektywizmu.
skiego NOW, ppor. rez. Marian Kwiatkowski  Konrad . On teÅ» nada" organiza- mowaç fal´ represji, na posterunek policji zg"osi" si´ dobrowolnie komendant Powojenny spis strat osobowych prowadzony by" w latach 1944-
cji typowo wojskowy charakter. Pierwszym komendantem NOW na terenia po- powiatowy NSZ Stefan Grządziela. W wyniku Ęledztwa prowadzonego w Koni- 1946, a jego wyniki, opublikowane na początku 1947 r., nie by"y po-
wiatu Ko"o zosta" przedwojenny adwokat, por. rez. W"adys"aw Rutkowski  Wi- nie jeden z aresztowanych zginÄ…" w Ęledztwie, dwóch natomiast zwolniono dawane w wÄ…tpliwoĘç w okresie istnienia Polski Ludowej. Przyj´ta
Ciepielów 1939 r.  polscy jeł
cy zamordowani przez Niemców
told , po nim funkcj´ t´ objÄ…" Stefan GrzÄ…dziela  Teodor , kierownikiem wydzia- z braku dowodów. Pozosta"e osoby po zakoÅ‚
czeniu Ęledztwa 2 czerwca 1943 przez ówczesne w"adze metodologia liczenia strat by"a doĘç skompli-
"u organizacyjnego zosta" znajÄ…cy doskonale teren powiatu Antoni Rusin  Bo- r. przewieziono do wi´zieÅ‚
znajdujÄ…cych si´ na terenie III Rzeszy. PrzewoÅ»ono kowana i oparta na kombinacji kryteriów etnicznego i terytorialne-
gumi" (on teŻ prowadzi" werbunek do nowej organizacji).  Nieraz by"o g"odno ich etapami z Konina przez Poznał
, Berlin, Lipsk do Zwickau, gdzie do 7 grud- go. I tak: dla okreĘlenia strat biologicznych brano pod uwag´ tylko
Po odzyskaniu niepodleg"oĘci w 1989 r. badania nad okupacją niemiecką
lub spa"o si´ w polu  wspomina Rusin  postanowione zosta"o, Å»e musz´ po- nia oczekiwali na rozpraw´. Wyrokiem WyÅ»szego SÄ…du Krajowego obywateli Polski narodowoĘci polskiej i Å»ydowskiej, pomijajÄ…c znacz-
zaniedbano, skupiajÄ…c si´  zresztÄ… s"usznie  na demaskowaniu rzeczy-
s"ugiwaç si´ pseudonimem, gdyÅ» dowody osobiste, którymi si´ legitymowa- z 26 listopada 1943 r. na sesji wyjazdowej w DreÄ™nie na kar´ Ęmierci skazano nÄ… grup´ pozosta"ych mniejszoĘci narodowych zamieszkujÄ…cych paÅ‚
-
wistego oblicza Związku Sowieckiego. Niedawno nastąpi" powrót do stu-
"em, by"y fa"szywe (...) a dowodów mia"em trzy . 12 Żo"nierzy NSZ. Byli to: Antoni Chwia"kowski, Antoni Cyru"owski, Kazimierz stwo polskie w chwili wybuchu wojny. Istnieje duŻe prawdopodobieł
-
diów nad politykÄ… Niemców. Podj´to fundamentalnÄ… kwesti´ statystyki
Funkcj´ inspektora ds. wojskowych pe"ni" Stefan Kosobudzki  S´k . W lip- Fejcho, Jan GÄ…gorek, Stefan GrzÄ…dziela, Józef Grzymski, Marian Jelicz, Stefan stwo, Å»e kierowano si´ ch´ciÄ… ukrycia w ogólnym bilansie wojny licz-
cu 1942 r., wed"ug danych Komendy Okr´gu, powiat liczy" 392 Å»o"nierzy, w tym Nawrocki, Roch Smus, Waldemar Romuald Szemiot, Stanis"aw Weso"owski, by obywateli polskich straconych za sprawÄ… ZSRS.
ofiar II wojny Ęwiatowej. Próbuje si´, pe"niej niÅ» za PRL, rozpoznaç zbrod-
2 oficerów, zorganizowanych w 6 plutonów, 1 druÅ»yn´ i 2 sekcje. W tym czasie Boles"aw WoszczyÅ‚
ski, pozostali zostali skazani na pobyt w zaostrzonych obo- W wyniku wspomnianych badał
zespo"y obliczeniowe oszacowa"y
nie pope"nione na Polakach, program niszczenia inteligencji, ca"y kom-
w"Ä…czono do struktur NOW w Kole dzia"ajÄ…cy w K"odawie konspiracyjny ZwiÄ…- zach karnych.  DziĘ, to jest w Ęrod´, 12 stycznia 1944 r., zostan´ stracony  pi- straty demograficzne Polski na 6,028 mln, co równa"o si´ stracie 22 proc.
pleks ludobójczych dzia"ał
, których fina"em by" proces norymberski. DziĘ
zek Podoficerów  Grom kierowany w tym czasie przez Józefa Grzymskiego, sa" w ostatnim liĘcie Szemiot  jest popo"udnie, pozosta"o mi kilka godzin Å»y-  ogó"u ludnoĘci . W zestawieniu przyj´to nast´pujÄ…ce kategorie osób
przywo"ujemy teÅ» tragedi´ Huty Pieniackiej na Kresach, gdzie dosz"o
w okresie mi´dzywojennym sekretarza magistratu w K"odawie. Dzia"alnoĘç cia. Wieczorem b´dzie egzekucja. Lecz si´ nie l´kam Ęmierci, id´ odwaÅ»nie zmar"ych: zgony w wyniku bezpoĘrednich dzia"aÅ‚
wojennych oraz
konspiracyjna koncentrowa"a si´ na zdobywaniu dokumentów niemieckich dla na stracenie . PoĘród 106 Polaków zgilotynowanych w okresie okupacji hitle- do zbrodni niemiecko-ukraiÅ‚
skiej; podobnie jak inne pope"nione na Pola- wskutek  terroru okupanta , ofiary pacyfikacji, egzekucji i obozów za-
celów legalizacyjnych, kolportowaniu prasy podziemnej, nas"uchach radio- rowskiej w wi´zieniu w DreÄ™nie 31 by"o cz"onkami wielkopolskiego SN. g"ady, epidemii i wycieÅ‚
czenia organizmu oraz odniesionych ran i tru-
kach przez nacjonalistów ukraił
skich wciÄ…Å» czeka ona na osÄ…dzenie.
wych i kontakcie organizacyjnym z cz"onkami NOW rozsianymi na terenie po- Rafa" Sierchu"a, IPN Poznał
dów pracy niewolniczej. Dokoł
czenie na s. II
FOT. ARCH. IPN
FOT. ARCH. IPN
II Nasz Dziennik PiÄ…tek, 29 sierpnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2008 (15) DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2008 (15) PiÄ…tek, 29 sierpnia 2008 Nasz Dziennik VII
Monika Bielak, IPN Warszawa Micha" Kurkiewicz, IPN Centrala
Program
Akcja N, czyli:
dokumentacyjny
Jak robiliĘmy Niemców w konia
Pał
stwo Podziemne nie mog"o oczywiĘcie pobiç Trzeciej
 Straty osobowe
Rzeszy militarnie, za to w wojnie psychologicznej, jak
choçby w celnej satyrze, Polacy mieli spore sukcesy.
i ofiary represji
Strza"em w dziesiÄ…tk´ by"o  niebezpodstawne zresztÄ…
 straszenie niemieckich Żo"nierzy  s"omianym wdowieł
-
stwem ich Żon i narzeczonych. To w"aĘnie by"a Akcja N.
pod okupacjÄ…
Pierwszym zwiastunem sporych moŻliwoĘci Armii Krajowej
by"a  podróbka niemieckiego pisma satyrycznego  Erika .
niemieckÄ…
Niemieccy Żo"nierze nad cia"ami zamordowanych Polaków (1943 r.)
Jeden z jej redaktorów Stanis"aw Smoleł
ski wspomina"
Dokoł
czenie ze s. I
po latach, Że najpierw przejrza" kilka numerów prawdziwej
W sprawozdaniu koł
cowym Biura Odszkodował
Wojennych do liczby 6,028 mimo posiadania sprawdzonego wzorca nie sposób uniknÄ…ç problemów, z któ-  Eriki :  Úaden cymes. Humor gruboskórny, karykatury
mln doliczono teÅ» w przypisie szacunkowÄ… liczb´ strat w przyroĘcie natural- rymi na co dzieÅ‚
spotykajÄ… si´ realizatorzy programu. Bazy danych sukcesywnie przesadzone, niezmienny schemat: ohydny bolszewik, nik-
nym, obliczoną na 1,215 mln potencjalnych obywateli1. przekazywane OĘrodkowi KARTA przez instytucje partnerskie nie zawsze mają czemny Anglik, chytry Amerykanin . Potem  jako Że popu-
W ciÄ…gu nast´pnych dziesi´cioleci próby dok"adnego oszacowania strat postaç zdigitalizowanÄ…  cz´sto zdarza si´, Å»e sÄ… to kartoteki, których treĘç na- larny humor nie moÅ»e byç abstrakcyjny  redaktorzy musie-
wojennych, a co za tym idzie zweryfikowania oficjalnych ustaleł
z 1947 r. ogra- leÅ»y dopiero wprowadziç do komputera. Z drugiej strony zdigitalizowana forma li nieco  przerobiç par´ prawdziwych niemieckich dowci-
nicza"y si´ do studiów regionalnych oraz obejmujÄ…cych wybrane grupy zawo- bazy danych nie daje gwarancji natychmiastowej moÅ»liwoĘci skorzystania z niej pów. Efekt by" wyĘmienity: wst´pniak mia" tytu"  Heil Hitler
dowe (g"ównie Ęrodowiska literatów, publicystów i dziennikarzy, a takÅ»e arty- dla potrzeb programu. NaleÅ»y wziÄ…ç pod uwag´ koniecznoĘç ujednolicenia tych und Sohn! (Niech Å»yje Hitler i syn), w pe"nym karykatur pi-
stów)  warto wspomnieç m.in. prace Marii Rutowskiej i Edwarda SerwaÅ‚
skie- baz, powsta"ych przecieÅ» na potrzeby róŻnych instytucji, w róŻnych programach Ęmie przeplata"y si´ makabra z groteskÄ… i pornografiÄ….
go z poczÄ…tku lat 80. ubieg"ego wieku. Nawet po prze"omie 1989 r. nie podj´- komputerowych i zawierajÄ…cych zróŻnicowane kategorie informacji.  Z jednej strony trÄ…cajÄ… si´ kielichami w ojczystej knajpie
to powaŻnych, systemowych badał
majÄ…cych na celu ca"oĘciowe i rzetelne W zwiÄ…zku z koniecznoĘciÄ… przestrzegania ustawy o ochronie danych oso- dwaj opaĘli Parteigenosse (cz"onkowie NSDAP), wspominajÄ…c o ci´Å»kim zada- m´Å»om wszelkich dochodzeÅ‚
w przypadkach wÄ…tpliwego ojcostwa. Widzisz
udokumentowanie strat poniesionych przez spo"eczeł
stwo polskie w latach bowych w toku prac nad projektem wyniknÄ…" problem moÅ»liwoĘci publikowa- niu, jakie im powierzy" Fuehrer w kraju. Pendant do tego stanowi makabryczny wi´c, babciu, Å»e nie musimy si´ wcale martwiç .
1939-1945. Dlatego w"aĘnie dwie instytucje  Instytut Pami´ci Narodowej oraz nia danych dotyczÄ…cych osób Å»yjÄ…cych, ze szczególnym uwzgl´dnieniem tzw. obraz rozk"adajÄ…cego si´ na polu trupa niemieckiego Å»o"nierza, nad którym pro- Halina Auderska  inna waÅ»na postaç z grona redaktorów pism i ulotek roz-
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego  wystÄ…pi"y z inicjatywÄ… prze- danych sensytywnych (inaczej  wraÅ»liwych , np. dotyczÄ…cych pochodzenia, wadzÄ… rozmow´ dwa kruki, pocieszajÄ…ce si´ nadziejÄ… na obfite Å»arcie, gdy Hi- powszechnianych w armii hitlerowskiej w ramach Akcji N  przypomina spe-
prowadzenia gruntownych badał
dotyczÄ…cych tej problematyki. wyznania, poglÄ…dów politycznych). Ostatecznie uda"o si´ wypracowaç projekt tler rozpocznie zapowiedzianÄ… ofensyw´ wiosennÄ…. [& ] Jeden z rysunków cjalny  komunikat lekarzy niemieckich wydany w czerwcu 1943 r. w Berlinie.
Inauguracja programu dokumentacyjnego  Straty osobowe i ofiary represji kwestionariusza oraz obszar wykorzystania pozyskanych za jego poĘrednic- przedstawia niewiast´, pod której "óŻkiem kryje si´ dzia"acz NSDAP; w chwili  Komunikat g"osi", Å»e wiele Niemek niepotrzebnie wmawia sobie róŻne cho-
pod okupacjÄ… niemieckÄ… odby"a si´ 1 wrzeĘnia 2006 roku. Program ma na ce- twem informacji. Zbiór danych osobowych o nazwie  Straty osobowe i ofiary gdy w sypialni zjawia si´ mÄ…Å» przyby"y na urlop z frontu, kobieta t"umaczy za- roby, jak np. pseudociÄ…Å»´, ale teÅ», Å»e pierwszym obowiÄ…zkiem narodowego
lu imienne upami´tnienie moÅ»liwie wszystkich represjonowanych obywateli pol- represji pod okupacjÄ… niemieckÄ… zosta" zarejestrowany w ogólnokrajowym, skoczonemu ma"Å»onkowi, Å»e obecny w sypialni SA Obersturmbannfuehrer socjalisty jest uznaç za w"asne wszystkie dzieci urodzone przez jego ma"Å»on-
skich b´dÄ…cych ofiarami przeĘladowaÅ‚
ze strony okupanta niemieckiego. Reali- jawnym rejestrze zbiorów danych osobowych, prowadzonym przez General- wciela jedynie w Å»ycie has"o Hitlera, który wezwa" pozosta"ych w kraju m´Å»- k´ w czasie wojny. A ponadto, Å»e za  wrogÄ… propagand´ naleÅ»y uznaç twier-
zacjÄ… programu zajmuje si´ zespó" dokumentalistów Fundacji OĘrodka KARTA, nego Inspektora Ochrony Danych Osobowych w grudniu 2006 roku. NaleÅ»y czyzn do wyr´czania Å»o"nierzy walczÄ…cych na froncie [& ]. WĘród tytu"ów no- dzenie, iÅ» ich ojcami bywajÄ… takÅ»e jeÅ‚
cy wojenni lub robotnicy z krajów pod-
pozostajÄ…cy pod merytorycznÄ… opiekÄ… Komisji Ekspertów, powo"anej przez IPN. zaznaczyç, Å»e na potrzeby projektu zosta"y utworzone dwie wersje bazy da- wych ksiÄ…Å»ek  Erika reklamuje dzie"o Hitlera:  Pierwsze trzy lata mojej wojny bitych oraz Å»e wszyscy W"osi sÄ… chorzy wenerycznie. Co waÅ»ne  podkreĘla
KluczowÄ… rol´ w realizacji programu odgrywajÄ… instytucje partnerskie wchodzÄ…- nych: podstawowa i ogólnodost´pna. Udost´pnieniu na szerokÄ… skal´ (inter- b"yskawicznej i zapowiada, Å»e nast´pne cz´Ä˜ci b´dÄ… publikowane przez Eher- Auderska   N« nie wymyĘla" tych niemoralnych zaleceÅ‚
i rozkazów Hitlera
ce w sk"ad Rady Programowej. Do udzia"u w Radzie Programowej zaproszono net, publikacje) b´dzie podlegaç jedynie cz´Ä˜ç danych gromadzonych w zbio- -Verlag (wydawc´  Mein Kampf i innych ksiÄ…Å»ek hitlerowskich przywódców) . i Himmlera, tylko je wyolbrzymia" i upowszechnia" . Na dowód cytuje rozkaz
archiwa pał
stwowe, muzea martyrologiczne, fundacje oraz oĘrodki badawcze rze (imi´ i nazwisko, data i miejsce urodzenia/Ęmierci, imiona rodziców, rodzaj, PoniewaÅ» t´ polskÄ…  Erik´ czytano i w Niemczech, i na froncie, wi´c przysz"a Reichsfuehrera SS Heinricha Himmlera z 28 X 1939 r., który zapowiada", Å»e
zajmujÄ…ce si´ dziejami II wojny Ęwiatowej. Kluczem doboru by"a moÅ»liwoĘç miejsce i czas represji). Pozosta"e dane b´dÄ… wy"Ä…czone z powszechnego do- pora na bardziej systematycznÄ… dzia"alnoĘç wydawniczÄ…. Jej przejawem by"o  o wszystkie dzieci urodzone podczas wojny, Ęlubne i nieĘlubne, oraz o znaj-
wniesienia przez danÄ… instytucj´ dotychczasowego dorobku w zakresie badaÅ‚
st´pu i zabezpieczone przed nieautoryzowanym dost´pem za pomocÄ… Ęrod- m.in. Ęwietnie wydawane i redagowane pismo  Der Klabautermann (tytu" ozna- dujÄ…ce si´ w trudnej sytuacji przysz"e matki troszczyç si´ b´dzie SS .
nad stratami wĘród obywateli polskich oraz ofiarami represji. W chwili obecnej ków technicznych. W chwili obecnej realizator programu zebra" ok. 1 800 000 cza ducha okr´towego, pojawiajÄ…cego si´ na tonÄ…cym statku i zwiastujÄ…cego Å»e- Jednym z g"ównych celów Akcji N by"o stworzenie wraÅ»enia, Å»e w Niem-
w sk"ad Rady Programowej wchodzÄ… przedstawiciele 31 instytucji. rekordów wchodzÄ…cych do bazy podstawowej, natomiast w bazie udost´pnia- glarzom szybkÄ… i niechybnÄ… Ęmierç). Trzeba przyznaç, Å»e wÄ…tek niewiernoĘci czech istnieje silna opozycja antyhitlerowska. (MoÅ»na powiedzieç, Å»e uda-
Zasadniczym celem programu jest w pierwszej kolejnoĘci scalenie w jednÄ… nej znajduje si´ ok. 600 000 unikatowych rekordów osobowych. ma"Å»eÅ‚
skiej milionów Niemek eksploatowano w nim bezlitoĘnie. Zupe"nie zresz- "o si´ to aÅ» za dobrze, bo ca"a ta propaganda by"a drukowana w bezb"´d-
imiennÄ… baz´ komputerowÄ… istniejÄ…cych juÅ» baz danych, b´dÄ…cych w"asnoĘciÄ… in- Koniec I etapu realizacji projektu przypada na rok bieŻący. Zarówno inicja- tÄ… s"usznie, bo chyba kaÅ»dy Å»onaty niemiecki Å»o"nierz chcia"by przyjechaç z fron- nej, a zarazem w"aĘciwej dla grona odbiorców niemczyÄ™nie. Efekt jest taki,
stytucji wchodzÄ…cych w sk"ad Rady Programowej, przy jednoczesnej weryfikacji torzy, jak i realizator przewidujÄ… kontynuacj´ prac w latach nast´pnych. Pomi- tu na choçby krótki urlop po przeczytaniu w tym piĘmie  Rozmowy z babciÄ… : Å»e nieraz nawet d"ugo po wojnie zagraniczni historycy czy publicyĘci wiÄ…-
znajdujÄ…cych si´ w nich informacji oraz z zachowaniem praw autorskich i podaniem mo wspomnianych trudnoĘci technicznych oraz metodologicznych, których  Powiedz, babciu, co za szcz´Ä˜ciara z tej Ani! My z naszymi francuskimi zali dzia"ania Akcji N nie z ArmiÄ… KrajowÄ…, tylko z niemieckim, doĘç prze-
proweniencji pozyskanej informacji. Innymi Ä™ród"ami informacji dla rozbudowy ba- nie sposób uniknÄ…ç w trakcie prowadzenia powaÅ»nych badaÅ‚
naukowych, in- lub w"oskimi jeł
cami mamy tylko zwyk"e dzieci, podczas gdy ona ze swoim cieÅ» rachitycznym ruchem oporu.) Dlatego drukowano ulotki i pisma dla
zy centralnej programu sÄ… papierowe bazy danych poszczególnych instytucji i urz´- auguracj´ projektu  Straty osobowe... naleÅ»y uznaç za duÅ»y post´p, zwaÅ»yw- Senegalczykiem urodzi"a prawdziwe czarne dziecko. PrzecieÅ» to cudowne róŻnych grup ludnoĘci niemieckiej i o róŻnym profilu ideowym. NajwaÅ»niej-
dów, literatura, informacje pochodzÄ…ce od osób represjonowanych oraz ich rodzin szy na fakt, iÅ» dotychczasowe oceny strat osobowych opierajÄ… si´ na niezwe- i oryginalne! . sze z nich to:  Der Soldat (Úo"nierz) i  Der Frontkaempfer (Bojownik Fron-
(uzyskane za pomocÄ… kwestionariusza). Zespó" dokumentalistów prowadzi teÅ» pra- ryfikowanych wyliczeniach z lat powojennych.  AleÅ» na litoĘç boskÄ…, dzieci, co powiedzÄ… wasi m´Å»owie, gdy wreszcie towy)  pisma dla wojska, sugerujÄ…ce istnienie mocnej opozycji w Wehr-
ce majÄ…ce na celu rozpoznanie zasobów zagranicznych archiwów, g"ównie nie- Zach´camy gorÄ…co do korzystania z serwisu internetowego programu znaj- wrócÄ… z frontu? . machcie,  lewicowe miesi´czniki  Der Hammer (M"ot) i  Der Durbruch
mieckich i rosyjskich. Na osobnÄ… uwag´ zas"uguje równieÅ» uruchomienie szerokiej dujÄ…cego si´ na stronie www.straty.pl zarówno w celu poszukiwania danych  Jaka ty, babciu, jesteĘ staromodna. Po pierwsze, nie jest pewne, czy (Prze"om), czy  Die Zukunft (Przysz"oĘç)  gazeta z dwuj´zycznym tytu"em
akcji pozyskiwania danych od osób represjonowanych, ich rodzin oraz Ęrodowisk o osobach zmar"ych w czasie II wojny Ęwiatowej, jak i w celu udzielania za po- w ogóle wrócą, a poza tym przecieŻ partia wyda"a zarządzenie zabraniające dla polskich volksdeutschów. Dokoł
czenie na s. VIII
kombatanckich. W tym celu zosta" opracowany kwestionariusz zawierający szereg Ęrednictwem kwestionariusza informacji na temat okolicznoĘci Ęmierci cz"on-
istotnych pytał
pozwalajÄ…cych sprecyzowaç kategori´ represji oraz okolicznoĘci ków PaÅ‚
stwa rodzin. B´dziemy wdzi´czni za udzielonÄ… pomoc, która przyczy-
DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN. www.ipn.gov.pl
Ęmierci osoby przeĘladowanej  moÅ»na go pobraç ze strony internetowej progra- ni si´ do wype"nienia luki w zaniedbanych od kilkudziesi´ciu lat badaniach na-
Redaktorzy: ADRES DO KORESPONDENCJI:
mu (www.straty.pl) lub uzyskaç w siedzibie OĘrodka KARTA w Warszawie. ukowych dotyczÄ…cych tak waÅ»nej dla naszego spo"eczeÅ‚
stwa kwestii.
DODATEK IPN DO  Naszego Dziennika
dr Krzysztof Kaczmarski, [e-mail] (Rzeszów 017 860 60 25)
Metodologi´ prac oparto na prowadzonym przez OĘrodek KARTA od blisko 1 UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA
 Ustaliç liczb´ zabitych na 6 milionów ludzi . Dyrektywy Jakuba Bermana dla Biura Od-
Romuald Niedzielko, [e-mail] (Warszawa 022 431 83 73)
dwudziestu lat projekcie dokumentacyjnym  Indeks represjonowanych (imien-
szkodował
Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów, oprac. M. Gniazdowski,  Polski
SPRZEDAÚ WYDAWNICTW IPN: TEL. [phone]
na dokumentacja osób represjonowanych pod okupacją sowiecką). Jednak po- Przegląd Dyplomatyczny 2008, nr 1, s. 99-113.
FOT. ARCH.
VI Nasz Dziennik PiÄ…tek, 29 sierpnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2008 (15) DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2008 (15) PiÄ…tek, 29 sierpnia 2008 Nasz Dziennik III
i moędzierzy, wywo"ując wĘród mieszkał
ców panik´ i próby ukrycia si´. Od po-
Ewa Siemaszko Dr Pawe" Kosił
ski, IPN Warszawa
cisków i granatów zacz´"y paliç si´ niektóre domy. Napastnicy z SS Galizien
i UPA razem wkroczyli do wsi, wywlekali ludzi z chat, podpalajÄ…c zabudowania.
OciÄ…gajÄ…cych si´ i uciekinierów rozstrzeliwano. Mizerna samoobrona przez
AB  niemiecka akcja
 Mamusiu,
chwil´ próbowa"a stawiç opór, ale od razu zosta"a zd"awiona. Ma"Ä… grupk´ po-
prowadzono na cmentarz i tam rozstrzelano. Natomiast pozosta"ych, tj. prawie
ca"ą wieĘ, doprowadzano do kaplicy, po drodze bijąc, strzelając i poniŻając.
przeciwko polskiej inteligencji
 Masz swojÄ… Polsk´!  tak zrozumia" okrzyk upowca gospodarz Bernacki,
uderzony przez niego w twarz.
zabierz nas!
Gromadzonych w kaplicy sukcesywnie dzielono na grupki, które nast´pnie
(maj  czerwiec 1940 r.)
prowadzono do chat, stodó" i szop, tam strzelano do ludzi i po zamkni´ciu bu-
O ostatnich chwilach dynków podpalano je, nie zwracając uwagi, czy ktoĘ jeszcze Żyje. Do kaplicy Na początku niemieckiego panowania w Generalnym Gubernatorstwie g"ównym
przyprowadzono kobiet´ majÄ…cÄ… rodziç wraz z akuszerkÄ… UrszulÄ… KierepkowÄ…, problemem poch"aniajÄ…cym uwag´ okupantów by"a koniecznoĘç zabezpieczenia
która opiekowa"a si´ niÄ… od dnia poprzedniego. Gdy siedzÄ…ca na stopniach o"- spokoju w czasie ofensywy Wehrmachtu na zachodzie Europy. Niemcy byli Ęwiado-
Polaków mordowanych
tarza kobieta rodzi"a, ukraił
ski esesowiec wyrwa" dziecko, rzuci" na posadzk´ mi, Å»e na terenie Polski juÅ» w pierwszych miesiÄ…cach okupacji dosz"o do zorganizo-
i rozdepta", a protestujÄ…cÄ… akuszerk´ oraz matk´ dziecka rozstrzela". Szczegól- wania silnie rozga"´zionego i stale rozrastajÄ…cego si´ oporu. Wiedzieli teÅ», Å»e polskie
nie okrutnie zosta" zamordowany dowódca placówki AK inŻ. Wojciechowski. podziemie otrzyma"o od rządu na emigracji dyrektywy przeprowadzenia w okresie
w Hucie Pieniackiej
Najpierw przed kaplicą pobito go, potem torturowano i w koł
cu oblano benzy- nasilenia walk we Francji szeroko zakrojonej akcji dywersyjnej. Ze wzgl´du na  brak
Dokoł
czenie ze s. V Niemcy postanowili przeprowadziç brutalnÄ…
nÄ… i podpalono. Zgin´"a teÅ» jego rodzina  Å»ona Úydówka i jej córka oraz trzy policji i wojska w Generalnej Guberni 1
W tej sytuacji Polacy z okolicznych miejscowoĘci, gdzie byli w mniejszoĘci ukrywajÄ…ce si´ u niego Úydówki. akcj´ pacyfikacyjnÄ…, która zawczasu uniemoÅ»liwi"aby ewentualny zryw powstaÅ‚
czy.
w stosunku do Ukraił
ców, przenosili si´ do Huty Pieniackiej, liczÄ…c, Å»e w razie W tych okolicznoĘciach ci, którzy od razu zgin´li od kuli, mieli lekkÄ… Ęmierç, Do przygotowania Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (Ausserordentliche Befrie-
napadu duÅ»e skupisko polskie poradzi sobie z napastnikami. W chwili zag"ady bo nad cz´Ä˜ciÄ… ofiar pastwiono si´, ci´to je d"ugimi noÅ»ami i palono Å»ywcem. dungsaktion  stÄ…d skrót AB) w"adze policyjne przystÄ…pi"y na poczÄ…tku 1940 roku.
wsi przebywa"o w niej ok. 1000 Polaków. JakaĘ kobieta z palÄ…cymi si´ w"osami i odzieniem wyskoczy"a oknem i  pew- Za"oÅ»ono, Å»e rozpocznie si´ ona z chwilÄ… nastania wiosny,  gdy tylko drogi b´dÄ… si´
W lutym 1944 r. do powiatu brodzkiego Niemcy skierowali cz´Ä˜ç kolabora- nie juÅ» w stanie ob"Ä…kania  wskoczy"a w p"omienie z powrotem. znów nadawa"y do uÅ»ytku 2. Zmasowana akcja mia"a polegaç na usuni´ciu przy-
cyjnej 14. SS Schützendivision-Galizien, w skrócie nazywanej dywizjÄ… SS Gali- Niewielka liczba osób, przypuszczalnie kilkanaĘcie, rannych lub nietrafio- wódców poszczególnych organizacji podziemnych i wprowadzeniu do nich konfi-
zien, z"oŻonej z Ukraił
ców, której zadaniem mia"o byç t´pienie dywersyjnych nych, wydosta"a si´ z palÄ…cych zabudowaÅ‚
i mimo ostrza"u zdo"a"a uciec. Jak dentów gestapo. Taki sposób post´powania mia" nie tylko doraÄ™nie sparaliÅ»owaç
oddzia"ów sowieckich. W ten sposób OUN-UPA, oprócz policji ukraił
skiej, zy- opowiada" jeden ze Ęwiadków w ten sposób ocalonych, wówczas 10-letni Toł
- ruch oporu, lecz jednoczeĘnie umoÅ»liwiç dalszÄ… inwigilacj´ rozpracowanych organi-
Cmentarz w Palmirach ko"o Warszawy, gdzie znajdujÄ… si´ groby
ska"y znaczącego sprzymierzeł
ca w niszczeniu Polaków, który nie tylko doko- cio Bernacki, Ukraił
cy specjalnie pozostawili w palÄ…cej si´ stodole dwoje oko- zacji. Zwracano przy tym wielkÄ… uwag´ na w"aĘciwy termin przeprowadzenia akcji,
Polaków zamordowanych m.in. podczas akcji AB
nywa" rewizji u ludnoĘci polskiej w poszukiwaniu broni, ograniczając powaŻnie "o 5-letnich dzieci, które biega"y w p"omieniach poĘród zastrzelonych, krzy- aby wywar"a ona naleŻyte wraŻenie i odstraszy"a innych potencjalnych zwolenników
moÅ»liwoĘç jej obrony, ale dokonywa" zbrodniczych pacyfikacji wspólnie z na- czÄ…c:  Mamusiu, zabierz nas! . ruchu oporu. W zamyĘle organizatorów AB mia"a byç pierwszym ogniwem ca"ego lub s"uÅ»bowej zmuszeni do wykonywania egzekucji, b´dzie to straszliwe brzemi´.
cjonalistami ukraił
skimi. Od rana do godziny 14.00-15.00 rozlega"y si´ po ca"ej wsi krzyki bólu i roz- "aÅ‚
cucha dalszych posuni´ç. Niemcy zdawali sobie spraw´, Å»e  aresztowanie dzia- Podpisanie setek wyroków Ęmierci nie jest rzeczÄ… trudnÄ…; zlecajÄ…c jednak ich wyko-
W lutym 1944 r. w Hucie przez pewien czas przebywa" kilkusetosobowy de- paczy, j´ki palonych, ryki i wycie zwierzÄ…t, huk ognia palonych zabudowaÅ‚
"aczy wcale nie likwiduje ruchu, lecz prowadzi do dalszych aresztował
 3, a policja nanie porządnym Niemcom, czyli uczciwym Żo"nierzom i naszym kolegom, zwala-
sant sowiecki, który takÅ»e nawiedzi", zaopatrujÄ…c si´ w Å»ywnoĘç drogÄ… rekwizy- i strzelanina, a poĘród tego ziemskiego piek"a uwijali si´ rabujÄ…cy UkraiÅ‚
cy b´dzie si´  dopóty zmaga"a z tym przeciwnikiem, dopóki w Generalnej Guberni b´- my tym samym na ich barki potworny ci´Å»ar. ToteÅ» jestem bardzo wdzi´czny towa-
cji, pobliski, równieŻ polski, Majdan Pieniacki. To nie usz"o uwagi policji ukraił
-  esesowcy, upowcy i ludnoĘç z sÄ…siednich wsi. Zabierano inwentarz Å»ywy, dÄ… istnia"y elementy oporne w stosunku do w"adz niemieckich 4. rzyszowi partyjnemu [Friedrichowi] Siebertowi za wydanie rozporzÄ…dzenia, w któ-
skiej i cz"onków OUN-UPA. Na drugi dzieł
po odejĘciu Sowietów z Huty, tj. 23 sprz´ty domowe, odzieÅ», obuwie  wszystko, czego jeszcze nie ogarnÄ…" ogieÅ‚
. Przyjmuje si´, Å»e ostatecznÄ… decyzj´ w sprawie akcji specjalnej podj´to w Krako- rym nakazuje on organom policyjnym, by mia"y wzglÄ…d na stan fizyczny ludzi zobo-
lutego, do wsi zbliÅ»y" si´ niewielki pododdzia" SS Galizien. Dosz"o do strzelani- W ciÄ…gu 8 godzin Huta Pieniacka przesta"a istnieç. Zamiast partyzantów so- wie, 16 maja 1940 r., na Konferencji w sprawie zastosowania nadzwyczajnych Ęrod- wiÄ…zanych do wykonywania takich egzekucji. Chcia"bym prosiç Panów, Å»eby stara-
ny, poniewaÅ» samoobrona nie chcia"a wpuĘciç oddzia"u do wsi, w przekonaniu, wieckich, których zwalczaç mia"a SS Schützendivision-Galizien, zgin´"o 700- ków w celu zd"awienia ruchu oporu spo"eczeÅ‚
stwa polskiego w GG. W zwiÄ…zku li si´ bezwzgl´dnie zastosowaç do tego rozporzÄ…dzenia, jeĘli to tylko jest moÅ»liwe.
Że jest to bojówka UPA. Obrona by"a tak skuteczna, Że Ukraił
cy mieli kilku za- 800 mieszkał
ców wsi  kobiet, dzieci, starców i m´Å»czyzn bez broni. Ocala"o z tym wytyczono  plan kilku posuni´ç, po których moÅ»na sobie obiecywaç, Å»e w ich Lecz nie koniec na tym: kaÅ»dy dowódca policji i SS, na którym spoczywa ci´Å»ki obo-
bitych. Natomiast do Majdanu Pieniackiego po wycofaniu si´ desantu 24 lute- oko"o 200 osób. Oprócz cz"onków samoobrony i AK, którzy w przeddzieÅ‚
wyniku polski ruch oporu pozbawiony zostanie swych przywódców, autorytet Führe- wiÄ…zek wykonywania tych wyroków, musi mieç stuprocentowÄ… pewnoĘç, Å»e tym sa-
go na skutek donosów ukraił
skich przyby"a policja niemiecka i aresztowa"a schronili si´ w lesie, oraz jednostek, którym uda"o si´ wyrwaç oprawcom ra i Rzeszy w Generalnej Guberni nies"ychanie wzroĘnie, spokój zaĘ w kraju b´dzie mym wprowadza w Å»ycie werdykt narodu niemieckiego. ToteÅ» uzgodni"em z kolegÄ…
136 ludzi, których wywioz"a do Brodów. Nie wiadomo, jaki by"by ich los, gdyby i uciec, uratowa"y si´ trzy wi´ksze grupy: w piwnicy szko"y, w wieÅ»yczce i piw- bezwzgl´dnie utrzymany [...] 1. Z natychmiastowÄ… mocÄ… zleca si´ szefowi Sicherhe- Streckenbachem, Å»e sprawy zwiÄ…zane z akcjÄ… AB b´dÄ… rozpatrywane w uproszczo-
nie interwencja nadleĘniczego Niemca, który odpowiednio naĘwietli" sytuacj´. nicy kaplicy  te dwa budynki nie zosta"y tego dnia podpalone. Lista ofiar ze- itspolizei bezpoĘredniÄ… realizacj´ nadzwyczajnego programu pacyfikacyjnego. 2. nym trybie przez policyjne sÄ…dy doraÄ™ne, gdyÅ» w Å»adnym razie nie powinny one
W rezultacie siedmiu z aresztowanych ludzi wys"ano na roboty do Rzeszy, zaĘ stawiona po kilkudziesi´ciu latach od zag"ady wsi obejmuje 400 nazwisk. Jest Przy wyborze metod realizacji tego programu naleÅ»y si´ stosowaç do omówionych sprawiaç wraÅ»enia aktów samowoli lub czegoĘ w tym rodzaju 6.
pozosta"ych wypuszczono. na niej tylko jeden partyzant sowiecki, który leczy" si´ w Hucie z ran. wytycznych. 3. Koniecznymi w tym celu akcjami o charakterze policyjnym, jak rów- Aresztowani w ramach AB  z uwagi na swÄ… dzia"alnoĘç oraz postaw´ 7 podpada-
Potyczki samoobrony Huty Pieniackiej z SS Galizien, w której zgin´li UkraiÅ‚
- Ocalali schronili si´ w sÄ…siednich polskich wsiach: Hucie Werchobuskiej nieÅ» wszystkimi innymi kierowaç b´dzie bezpoĘrednio szef Sicherheitspolizei. Akcje li pod obowiÄ…zujÄ…ce w Generalnej Guberni przepisy o stosowaniu trybu doraÄ™nego.
cy, nacjonaliĘci ukraił
scy nie darowali. DonieĘli o pobycie oddzia"u sowieckie- i Majdanie Pieniackim. Byli wĘród nich ranni i poparzeni, do których Polski Ko- samowolne sÄ… absolutnie niedopuszczalne. Przy wszelkich posuni´ciach naleÅ»y Niemcy natychmiast przystÄ…pili do wydawania zbiorowych wyroków Ęmierci na tych
go w"adzom niemieckim. By" to powaŻny argument, toteŻ Niemcy postanowili mitet Opiekuł
czy (ekspozytura Rady G"ównej Opiekuł
czej) ze Z"oczowa wy- przede wszystkim pami´taç o utrzymaniu autorytetu Führera i Rzeszy 5. ZakoÅ‚
cze- ludzi. Niemcy szacowali, Å»e "Ä…cznie akcjÄ… obj´li krÄ…g 3500 najbardziej niebezpiecz-
wys"aç do Huty ekspedycj´ karnÄ…. O planowanej akcji zosta"y poinformowane s"a" pomoc sanitarnÄ…, ale wi´kszoĘç ci´Å»ej poszkodowanych zosta"a juÅ» odwie- nie akcji prowizorycznie wyznaczono na 15 czerwca 1940 roku. W praktyce najwi´k- nych pod wzgl´dem politycznym cz"onków ruchu oporu i spodziewali si´, Å»e jest to
 niewykluczone, Że za wiedzą i zgodą w"adz niemieckich   czynniki decyzyj- ziona do szpitala w Z"oczowie. sze nasilenie dzia"ał
eksterminacyjnych trwa"o od maja do lipca 1940 roku. W ra-  75-procentowy wynik 8. Poza tym uj´to oko"o 3000 przest´pców zawodowych, naj-
ne UPA, poniewaÅ» na wyznaczony termin zosta"y ĘciÄ…gni´te: oddzia" UPA 2 marca 1944 r. do Huty Werchobuskiej przyby" ze Z"oczowa ksiÄ…dz Jan mach akcji najwi´ksze egzekucje przeprowadzono w: JaĘle, Wincentynówku k. Ra- bardziej niebezpiecznych recydywistów, którzy  ze wzgl´du na swe cechy duchowe
z Wo"ynia oraz sotnia UPA  Siromanci Dmytra Karpenki  Jastruba , do których Cieł
ski z zezwoleniem od w"adz niemieckich na pogrzebanie ofiar. Gdy odpra- domia, Blizinie k. Kielc, Firleju, Krakowie (Montelupich), Lublinie (Zamek), Nowym i moralne 9 byli  jedynie ci´Å»arem dla otoczenia 10 i  niepotrzebnie zajmowali miejsca
w"Ä…czono jeszcze miejscowych cz"onków OUN lub ch"opskich bojówek, tzw. wia" w tamtejszej kaplicy Msz´ Ęw., powsta" pop"och, gdyÅ» dano znaç o jadÄ…- SÄ…czu, Tarnowie, WiĘniczu, Cz´stochowie, Warszawie (Pawiak) i Palmirach. w wi´zieniach, które w najbliÅ»szym czasie b´dÄ… tak potrzebne dla innych wi´Ä™niów 11.
wiejskich oddzia"ów samoobrony (SKW). cej w tym kierunku nast´pnej ekspedycji SS Galizien. Ludzie natychmiast ucie- KrÄ…g osób odpowiedzialnych za AB jest stosunkowo szeroki i dotychczas nie zo- Ci przest´pcy zawodowi nie mieli podlegaç nawet zbiorowym wyrokom. Do ich zabi-
27 lutego 1944 r. (niedziela) wywiad akowski przekaza" samoobronie w Hu- kli w las, zosta"o kilka osób z ksi´dzem. Przy otaczaniu wsi zastrzelono trzech sta" precyzyjnie okreĘlony. Z pewnoĘciÄ… naleŻą do niego: generalny gubernator, mi- cia wystarcza"o samo zarzÄ…dzenie o nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej.
cie, Å»e w okolicach Z"oczowa jednostka Dywizji SS Galizien szykuje si´ do wy- opiesza"ych uciekinierów. Niemiec, dowódca ekspedycji, przes"ucha" obec- nister Rzeszy Hans Frank, dowódca niemieckiej policji, SS-Reichsführer Heinrich
1
Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939-1945, Warszawa 1970  Doku-
padu na Hut´. Towarzyszy"y temu ostrzeÅ»eniu róŻne sprzeczne komentarze, nych i pozwoli" udaç si´ do Huty. Himmler, wyÅ»szy dowódca SS i policji Wschód SS-Obergruppenführer Friedrich-Wil-
ment nr 31, s. 185.
a najwaÅ»niejszy, Å»e nic si´ nie stanie, jeĘli we wsi nie b´dzie uzbrojonych m´Å»- W Hucie przystÄ…piono do chowania zamordowanych. Pogrzebanie tak wiel- helm Krüger, dowódca policji i s"uÅ»by bezpieczeÅ‚
stwa w GG, SS-Brigadeführer Bru- 2
TamŻe, Dokument nr 22, s. 165.
3
czyzn. Dlatego m"odzi ludzie z broniÄ… skryli si´ w lesie, we wsi pozosta"a ma- kiej liczby ofiar wymaga"o czasu, a ksiÄ…dz musia" wracaç. Po jego wyjeÄ™dzie no Streckenbach, a takÅ»e podlegli im dowódcy SS i policji oraz dowódcy policji i s"uÅ»-
TamŻe, Dokument nr 34, s. 202.
4
leł
ka grupka samoobrony. pochówki kontynuowano, urządzono co najmniej dwie wspólne mogi"y, ale ze by bezpieczeł
stwa w poszczególnych dystryktach. Poza tym pami´taç trzeba o nie- TamÅ»e, Dokument nr 34, s. 202.
5
TamŻe, Dokument nr 31, s. 184-186.
TegoŻ dnia w niedalekich Pieniakach, gdzie Ukraił
cy stanowili wi´kszoĘç, wzgl´du na zagroÅ»enie kolejnym napadem prace te przerwano. Wkrótce po- zliczonej grupie dowódców niÅ»szego szczebla oraz bezpoĘrednich wykonawców.
6
TamŻe, Dokument nr 34, s. 195-196.
bojówka ukraił
ska porwa"a i zamordowa"a proboszcza ks. Józefa Pikot´. tem okoliczni UkraiÅ‚
cy dokoł
czyli likwidacj´ wsi, palÄ…c kaplic´, szko"´ i kilka- Sprawa odpowiedzialnoĘci za AB od poczÄ…tku zaprzÄ…ta"a uwag´ hitlerowskich
7
TamŻe, Dokument nr 34, s. 203.
28 lutego 1944 r. oko"o godz. 6.00 rano 200-osobowy oddzia" SS Galizien naĘcie domów na jej skraju, których wczeĘniej ogieł
nie strawi". dygnitarzy w GG. Co wi´cej, rozróŻniali oni tzw. sprawstwo kierownicze i bezpoĘred-
8
TamŻe, Dokument nr 34, s. 204.
(kilku Niemców i Ukraił
cy), prowadzony na miejsce przez kilku Ukraił
ców Huta Werchobuska krótko by"a schronieniem dla uchodÄ™ców z Huty. 22 mar- nie oraz dostrzegali ogromny stres, jakiemu mieli byç poddani egzekutorzy-morder- 9
TamŻe, Dokument nr 34, s. 204.
10
z pobliskiej wsi, w tym starost´, otoczy" wieĘ. NadciÄ…gn´"y bojówki UPA. Na sy- ca 1944 r. kilkuset upowców zaatakowa"o wieĘ. Wi´kszoĘci mieszkaÅ‚
ców uda- cy. Mówi" o tym Hans Frank:  Nie jesteĘmy mordercami, prosz´ Panów. Dla policjan-
TamŻe, Dokument nr 34, s. 204.
11
gna" kolorowych rakiet wieĘ zosta"a zewszÄ…d ostrzelana z broni maszynowej "a si´ ucieczka. Zgin´"o  tylko 40 osób. WieĘ obrabowano, a domy spalono. tów i esesowców, którzy w zwiÄ…zku z tym posuni´ciem zostanÄ… w drodze urz´dowej TamÅ»e, Dokument nr 34, s. 204.
FOT. A. KULESZA
IV Nasz Dziennik PiÄ…tek, 29 sierpnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2008 (15) DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2008 (15) PiÄ…tek, 29 sierpnia 2008 Nasz Dziennik V
JesieniÄ… 1939 roku uciekli ca"Ä… rodzinÄ… z okupowanego przez Sowietów Lwowa Endlösung, opatrzone by"y gryfem: Geheime Reichssache (tajne wagi paÅ‚
stwo-
Dr Bogus"aw Kopka, IPN Centrala
do okupowanej przez Niemców Warszawy. Jej ojciec doktor Helman w Warszawie wej). Co wi´cej, z chwilÄ…, kiedy front wschodni zaczÄ…" si´ nieuchronnie zbliÅ»aç
zatrudni" si´ jako lekarz. Zosta" zamordowany przez Niemców. Ofiara Holokaustu? do historycznych granic Rzeszy, rozpocz´to realizacj´ nowej akcji, której celem
Nic podobnego. Zosta" zabity podczas akcji eksterminacyjnej wymierzonej w pol- mia"o byç likwidowanie Ęladów dokonanych wczeĘniej masowych mordów. Aktion
skie elity, akcji, o której nic nie s"ysza"em, dopóki nie przeczyta"em jej wspomnieł
. 1005, bo takim kryptonimem zosta"a ona nazwana, kierowa" SS-Standartenführer
Droga do Norymbergi
Doktor Helman zginÄ…" nie jako Úyd, ale jako Polak. Ona natomiast, zaopatrzona Paul Blobel, dowodzÄ…cy wczeĘniej okrytym z"Ä… s"awÄ… Einsatzkommando 4a, które
W przysz"ym roku przypada 70. rocznica wybu- w fa"szywe dokumenty, znalaz"a schronienie w katolickim zakonie. Tam si´ nawró- uczestniczy"o w masowych rozstrzeliwaniach Úydów w Babim Jarze ko"o Kijowa,
chu II wojny Ęwiatowej. Zapewne ukaÅ»e si´ wtedy ci"a, sta"a si´ zagorza"Ä… katoliczkÄ…. D"ugo, d"ugo póęniej rodzina wyciÄ…gn´"a jÄ… gdzie z rÄ…k niemieckich zgin´"o oko"o 70 tys. osób. W ramach  Operacji 1005 jed-
wiele wspomnieł
, wyborów dokumentów, opraco- z klasztoru i sprowadzi"a do Izraela 4. nostki specjalne (Sonderkommando 1005) mia"y za zadanie ekshumowanie i spa-
wał
czy okolicznoĘciowych wydawnictw albumo- Nast´pnymi ofiarami byli Úydzi. Ich los okaza" si´ najbardziej tragiczny. Niemal ca- lenie cia" pomordowanych, tak by Armia Czerwona nie mog"a znaleÄ™ç Ęladów
wych. G"oĘno b´dzie w mediach: telewizji, prasie "a spo"ecznoĘç Å»ydowska przedwojennej Polski zosta"a zamordowana w komorach zbrodni. W póęniejszym okresie w obozach Ęmierci wybudowano w tym celu kre-
i na forach internetowych. Mi"oĘnicy historii, zw"asz- gazowych oĘrodków natychmiastowej zag"ady: Be"Å»ca, Sobiboru, Treblinki, Majdan- matoria. Sonderkommanda 1005 sk"ada"y si´ z Úydów oraz wi´Ä™niów innych na-
cza tej  Å»ywej , b´dÄ… mogli obejrzeç rekonstrukcje ka (KL Lublin), w obozach SS w Trawnikach i Poniatowej. 22 lipca 1942 r. rozpocz´- rodowoĘci, których likwidowano natychmiast po wykonaniu zadania.
znanych bitew z pierwszych tygodni kampanii obron- "a si´ najwi´ksza akcja deportacyjna ludnoĘci Å»ydowskiej, tzw. Gross Aktion. W ciÄ…- Nie wszystkie Ęlady zbrodni uda"o si´ zatrzeç. W latach 1945-1948 odby"y si´
nej Polski z 1939 roku. MoÅ»e b´dziemy Ęwiadkami gu zaledwie dwóch miesi´cy (lipiec-wrzesieÅ‚
) zamordowano w komorach gazowych w Norymberdze procesy czo"owych niemieckich nazistowskich dygnitarzy, któ-
nowych odkryç w polskich i zagranicznych archi- Treblinki ok. 250 tys. Úydów z warszawskiego getta.  Gross Aktion by"a cz´Ä˜ciÄ… rym zarzucono pope"nienie czterech rodzajów zbrodni: 1) podÅ»eganie, planowa-
wach. Historycy i publicyĘci przeĘcigaç si´ b´dÄ…  Reinhardt Aktion , eksterminacji ludnoĘci Å»ydowskiej w Generalnym Gubernator- nie i przygotowanie wojny; 2) zbrodnie przeciwko pokojowi; 3) zbrodnie wojenne
w formu"owaniu przeróŻnych tez i hipotez, stawiane stwie. Ca"a operacja by"a realizowana w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwe- i 4) zbrodnie przeciw ludzkoĘci. Jako materia" dowodowy pos"uŻy"y prokuratorom
b´dÄ… pytania o sens i cele wojny. stii Å»ydowskiej (niem. Endlösung). DowódcÄ… operacji by" SS-Gruppenführer Odilo Mi´dzynarodowego Trybuna"u Wojskowego tony dokumentów wytworzonych
Powiada si´:  Úadna wojna nast´pna nie jest po- Globocnik, szef SS i policji w dystrykcie lubelskim.  Reinhardt Aktion poch"on´"a przez aparat urz´dniczy (m.in. i te opatrzone klauzulÄ… Geheime Reichssache), re-
dobna do poprzedniej . W przypadku wojny z lat ok. dwóch milionów istnieł
ludzkich, wi´cej niÅ» najwi´ksza fabryka Ęmierci, jakÄ… by" lacje ofiar i ich oprawców (np. komendanta obozu oĘwi´cimskiego Rudolfa
1939-1945 jest to zdanie wielce prawdziwe, zw"asz- Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau. WĘród jej ofiar byli nie tylko Úydzi polscy, Hössa) oraz kroniki filmowe z utrwalonymi na taĘmie filmowej zdj´ciami przedsta-
cza jeĘli si´ porówna sytuacj´ Polski i Polaków lecz równieÅ» deportowani do GG Úydzi niemieccy, austriaccy, czescy, s"owaccy, ho- wiajÄ…cymi wstrzÄ…sajÄ…ce obrazy z wyzwalanych przez aliantów niemieckich obo-
pod dwiema okupacjami niemieckimi z lat I i II wojny lenderscy i francuscy. zów koncentracyjnych.
Ęwiatowej. W jednym z esejów Norman Davies napi- W celu ukrycia zbrodniczego charakteru akcji wymierzonych przeciwko Pola-
1
N. Davies, Europa mi´dzy Wschodem a Zachodem, Kraków 2007, s. 242.
sa":  Polityka niemiecka wobec Polski w latach 1939- kom i Úydom zabronione by"o uÅ»ywanie przez aparat paÅ‚
stwowy i partyjny nazi-
2
F. Goetel, Czasy wojny, Gdał
sk 1990, s. 15-19.
1945 by"a zupe"nie niepodobna do prowadzonej stowskich Niemiec  czy to w rozmowach telefonicznych, czy w korespondencji
3
Por. T. Úukowska, Na skraju dwóch Ęwiatów... Wspomnienia 1939-1953,
w latach 1914-1918. PoniewaŻ naziĘci zamierzali za-  wszelkich zwrotów, zdał
czy nawet pojedynczych s"ów mogących jednoznacz-
oprac. Z. i A.K. Kunert, Warszawa 2000.
4
mieniç Polaków w naród niepiĘmiennych helotów, ich nie kojarzyç si´ z ludobójstwem. WaÅ»ne dokumenty dotyczÄ…ce tzw. spraw poli- Izrael woli zmar"ych. Rozmowa Piotra Zychowicza z Icchakiem Laorem,  Rzeczpospolita ,
30 VI
plany rasowej budowy Lebensraum obejmowa"y wy- tycznych, do których zaliczano np. Sonderaktion Krakau, AB-Aktion, czy  1 VII 2007, s. A12.
mordowanie nie tylko Úydów, lecz równieÅ» polskiej
Niemieccy zbrodniarze na "awie oskarŻonych w Norymberdze
inteligencji, w tym kleru katolickiego. Na nowych te-
Ewa Siemaszko
rytoriach Rzeszy, na przyk"ad w ¸odzi i Kraju Warty oraz na ÂlÄ…sku, SS natych- Zdarzy"o si´, Å»e w parterze domu przy ulicy Pierackiego, gdzie mieszka"em, by"
miast przeprowadzi"o masowÄ… czystk´ wĘród polskich ksi´Å»y. Do samego Dachau lokal jakiejĘ instytucji, opuszczony i pusty. Pewnej nocy zakwaterowa" si´ tam od-
trafi"o oko"o trzech tysi´cy z nich. Wed"ug amerykaÅ‚
skiego kapelana, który w dniu dzia" saperów niemieckich. Wszed" do kwatery przez okna, wystawi" straŻe i do-
wyzwolenia obozu w 1945 roku rozmawia" z garstkÄ… tych, co przeÅ»yli, prosili oni piero wówczas nape"nili dom pogróŻkami i ha"asem. Wyr´czajÄ…c wystraszonego  Mamusiu, zabierz nas!
nie o chleb, lecz o brewiarze 1. dozorc´, musia"em uÅ»yç wiele perswazji, by wyt"umaczyç dowódcy oddzia"u, Å»e
Z kolei polski pisarz Ferdynand Goetel, znajÄ…cy z autopsji pierwszÄ… okupacj´ Å»o"nierze niemieccy mogÄ… tu spaç spokojnie, bo przecieÅ» miasto si´ podda"o i jest
niemiecką z czasów Wielkiej Wojny, tak wspomina" wejĘcie Niemców do Warsza- niezdolne do walki 2.
O ostatnich chwilach Polaków
wy na poczÄ…tku paÄ™dziernika 1939 r.:  Wojska niemieckie wesz"y do Warszawy Za Å»o"nierzami Wehrmachtu podÄ…Å»a"a ca"a rzesza Niemców: przedsi´biorców,
wraz z jesiennym ch"odem i mrokiem. Z dwu plag ta druga, atmosferyczna, by"a urz´dników oraz  mundurowych , s"uŻących w formacjach SS, gestapo, policji po-
mordowanych w Hucie Pieniackiej
bardziej bodaj dotkliwa od pierwszej. Pozbawione okien mieszkania, dziury w mu- rzÄ…dkowej (Orpo).  Do Polski ciÄ…gn´"a ich ch´ç panowania, robienia kariery, dora-
rach i sufitach, chwiejne pod"ogi, wypalone czy puste piwnice, nieczynna sieç ga- biania si´ i dekowania przed pójĘciem na front. Generalna Gubernia, szczególnie
zowa, wodociÄ…gowa i elektryczna spowodowa"y troski, powi´kszajÄ…ce zas´p bez- Warszawa, otwiera"a przed Niemcami niespodziewane moÅ»liwoĘci. Z ma"ych, naj- Nie niknie pami´ç pokoleÅ‚
. 28 lutego 2008 r. grupa potomków i pojedynczych przez Niemców w 1943 r. w okresach nasilonych napadów ukraił
skich na pol-
radnej godziny. By"y to jedyne dni, kiedy WarszawÄ… ow"adnÄ…" smutek. BliskoĘç cz´Ä˜ciej prowincjonalnych posad, znaleÄ™li si´ nagle w podbitym kraju na kierowni- juÅ» dawnych mieszkaÅ‚
ców Kresów Wschodnich przyby"a z pielgrzymką skie miejscowoĘci.
umar"ych, leŻących tuÅ»-tuÅ» w nie uprzÄ…tni´tych wciÄ…Å» mogi"kach ulicznych, po- czych stanowiskach, przyznajÄ…cych im kompetencje i przywileje, o których w samej na Ukrain´ do miejsca, w którym przed 64 laty znajdowa"a si´ duÅ»a polska Obawa przed napadami nacjonalistów ukraiÅ‚
skich, którzy zresztą od po-
wi´ksza"a przygn´bienie. Rzeszy nigdy nawet marzyç nie mogli. Przede wszystkim zacz´li uÅ»ywaç Å»ycia. wieĘ Huta Pieniacka. Obecnie to pustkowie. Rada Pami´ci Walk i M´czeÅ‚
stwa czÄ…tku okupacji niemieckiej, rozpocz´tej we wschodnich województwach
Wojska niemieckie, choç postawÄ… Ęwietne, wyposaÅ»one i wyçwiczone, z pozo- Na miejscu eleganckie mieszkania z cudzymi meblami, zabawa, alkohol, przyjació"- w 2005 r. postawi"a tam pomnik w ho"dzie zamordowanym mieszkaÅ‚
com. w czerwcu 1941 r., objawiali wobec Polaków wrogoĘç, zmobilizowa"a miesz-
ru dumne jak rzymskie legiony, wesz"y do miasta podniecone i niespokojne, jak ki, a dla Å»on i rodzin w Reichu skrzynie i paczki tego, co na miejscu da"o si´ zor- WieĘ zosta"a za"oÅ»ona  jak g"osi"a miejscowa tradycja  przez króla Ja- kaÅ‚
ców Huty do zorganizowania samoobrony. Na terenie wsi dzia"a"a teŻ gru-
gdyby wciÄ…Å» jeszcze spodziewa"y si´ z jego strony jakiejĘ niespodzianki, sprzecz- ganizowaç«. Odkryli niewysychajÄ…ce Ä™ród"o prywatnych zarobków  najpierw zwy- na III Sobieskiego, a wi´c podczas II wojny Ęwiatowej liczy"a juÅ» 250 lat. pa konspiracyjna AK, której dowódcÄ… by" inÅ». Kazimierz Wojciechowski.
nej z tym, co dyktowa" der deutsche Wirklichkeitssinn« [niemieckie poczucie rze- k"y rabunek, potem "apówki. Tu w Warszawie byli kimĘ, Å»ycie bez hamulców sta"o W okresie mi´dzywojennym naleÅ»a"a do powiatu brodzkiego w województwie NacjonaliĘci ukraiÅ‚
scy z OUN i UPA od d"uÅ»szego czasu przymierzali si´
czywistoĘci]. Zbrodniczym ob"ąkał
cem« nazywa" przecieÅ» Stefana StarzyÅ‚
skie- otworem 3. Przytoczony fragment relacji Teodory Úukowskiej ps.  Milena , agentki tarnopolskim. W 1931 r. wieĘ mia"a 172 zagrody i 760 mieszkaÅ‚
ców, wy"ącznie do zlikwidowania oĘrodka polskoĘci, jakim by"a Huta. Od grudnia 1943 r.
go Führer, t"umaczÄ…c swym Å»o"nierzom pod WarszawÄ…, dlaczego muszÄ… si´ dalej polskiego wywiadu zatrudnionej w siedzibie gubernatora dystryktu warszawskiego Polaków (Å»y"a tam tylko jedna rodzina ukraiÅ‚
ska i kilka mieszanych), ale pod- do koł
ca lutego 1944 r. trzykrotnie napadali na wieĘ, ale za kaŻdym razem
biç, mimo Å»e wojna faktycznie« skoÅ‚
czy"a si´ 17 wrzeĘnia. PoÅ»ar Warszawy, wi- Ludwiga Fischera w pa"acu Brühla, dobrze charakteryzuje powody, jakimi kierowa- czas wojny z róŻnych powodów uby"o miejscowej ludnoĘci, poniewaÅ» spis do- zdo"a"a si´ obroniç.
dziany z okopów niemieckich, musia" wywo"aç wraÅ»enie zupe"nej zag"ady. A tu li si´ Niemcy z Rzeszy, wybierajÄ…c  karier´ na Wschodzie. Na  Wschodzie Gene- konany w 1943 r. wykaza" 478 sta"ych mieszkaÅ‚
ców. We wsi ukrywani byli Úy- W koÅ‚
cu 1943 r. z rąk nacjonalistów ukraił
skich gin´"y w okolicy pojedyn-
trzeba by"o jeszcze dzieł
czy dwa czekaç, nim pad" rozkaz wejĘcia do miasta ralne Gubernatorstwo by"o bowiem traktowane i przedstawiane w oficjalnej propa- dzi, a jej po"oÅ»enie w Ęrodku duÅ»ego kompleksu leĘnego sprzyja"o  wizytom cze osoby. WzmoÅ»enie zbrodniczych aktów OUN-UPA wymierzonych w Pola-
na wątpliwy odpoczynek. Ludzi w mieĘcie by"o jeszcze sporo, na ulicach sta"y nie gandzie nazistowskiej jako  Wschód , czyli teren nieprzynaleŻny  wed"ug rasi- sowieckich partyzantów. ków nastąpi"o w początkach 1944 roku. Miejscowe bojówki by"y wspomagane
uprzÄ…tni´te barykady. stowskich kryteriów  do cywilizacji Zachodu, teren cywilizacyjnej ekspansji. Okolica ta sÄ…siadowa"a z Wo"yniem, gdzie przez ca"y 1943 r. Organizacja przez przychodzÄ…ce z Wo"ynia bandy UPA. Wokó" Huty gin´li Polacy. I tak: 17
Doprawdy, kto widzia" ów wymarsz dokonany zresztÄ… ukradkiem, bez zewn´trz- Pierwszymi ofiarami zorganizowanej machiny niemieckiego terroru byli Polacy. UkraiÅ‚
skich Nacjonalistów i Ukraił
ska Armia Powstał
cza wraz z wciąganym stycznia na przysió"ku Zalesie wsi Czernica, silnego oĘrodka banderowskiego,
nych manifestacji tryumfu, musia" stwierdziç ze zdziwieniem, Å»e bardziej wyl´knie- W ramach tzw. nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej, w skrócie AB-Aktion, wymor- przez te organizacje ludem ukraiÅ‚
skim dokonywa"y zbrodni ludobójstwa zamordowano 7 osób, 2 lutego  6 osób na przysió"ku tej wsi Chudził
skie, 6
ni byli wówczas Niemcy. Herrenvolk [naród panów] mia" oczy chwiejne, prestiÅ» dowano w 1940 r. blisko 7000 osób. ZnakomitÄ… wi´kszoĘç ofiar tej akcji stanowi" na Polakach.  Rzezie wo"yÅ‚
skie w drugiej po"owie 1943 r. zacz´"y rozprze- lutego w Czernicy zgin´"y 4 osoby; równieÅ» w lutym (dok"adna data nieustalo-
swój ratowa" niepotrzebnym poĘpiechem i krzykiem. Warszawa bez sprzeciwu kwiat polskiej inteligencji: nauczyciele, prawnicy, lekarze, politycy, dzia"acze spo- strzeniaç si´ na województwa leŻące na po"udnie od Wo"ynia, w tym tarnopol- na) na przysió"ku Bakaje zosta"o powieszonych 2 UkraiÅ‚
ców sprzyjających Po-
schodzi"a z drogi zwyci´zcom. Czy Niemcy odgadywali moÅ»e, Å»e jednym z czyn- "eczni, znani sportowcy i duchowni. W jednym z wywiadów wybitny Å»ydowski pi- skie. Z graniczÄ…cych powiatów wo"yÅ‚
skich  dubieł
skiego i krzemienieckiego lakom. 13 lutego znaczne si"y UPA zaatakowa"y polską wieĘ Hucisko Brodzkie,
ników spokoju ludnoĘci zdruzgotanego miasta by"a pogarda, wcale nie zachwia- sarz Icchak Laor (rocznik 1948) opowiedzia" polskiemu dziennikarzowi niezwyk"ą  nap"ywali polscy uchodęcy. Wielu Wo"yniaków znalaz"o schronienie w Hucie mordując  mimo desperackiej obrony miejscowej samoobrony i pododdzia"u
na doznanÄ… kl´skÄ… i tym bardziej przeto niezrozumia"a? histori´:  Matka m´Å»a mojej siostry by"a polskÄ… ÚydówkÄ…. Pochodzi"a ze Lwowa. Pieniackiej, a wĘród nich zbiegli ze s"uÅ»by tzw. polscy policjanci, zwerbowani partyzanckiego AK  55 osób. DokoÅ‚
czenie na s. VI
FOT. ARCH.