VIII Nasz Dziennik Czwartek, 24 stycznia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2008 (8)
Dodatek historyczny IPN
SYLWETKI NIEZ"OMNYCH 1/2008 (8)
Miros"aw Ostrom´cki  Majewski , NaleÅ»a" do Ęcis"ego kierownictwa tajnej Organiza- w wi´zieniu na warszawskiej Pradze przy ul. 11 Listo-
cji Polskiej (nazywanej teÅ» OrganizacjÄ… Wewn´trznÄ…); pada, a nast´pnie w wi´zieniu mokotowskim.
 Mirski Kazimierz ,  Orski
od 1943 r.  do Dyrektoriatu, utajnionych struktur Ęro- Âledztwo prowadzili Ludwik Serkowski i Józef Ró-
(1910-2000)  dzia"acz spo"eczny,
dowiska  Szał
ca (poziom wtajemniczenia C   Czar- Żał
ski. OskarŻony z art. 1 dekretu o ochronie Pał
-
niecki , a nast´pnie Z   Zakon ), gdzie by" odpowie- stwa z 30 X 1944 r. oraz z art. 27 kodeksu karnego
polityk narodowy, Żo"nierz NSZ i AK,
Úycie za Å»ycie
dzialny za propagand´ (grupa II; Grupa propagandy). Wojska Polskiego. 28 X 1946 r. zosta" skazany przez
podpu"kownik
Równolegle w strukturze wojskowej pe"ni" funkcj´ Wojskowy SÄ…d Rejonowy w Warszawie na kar´
przewodniczącego Komitetu Wydawniczego przy do- Ęmierci z utratą praw publicznych na zawsze oraz
Urodzi" si´ w Warszawie w ro- wódcy NSZ. W 1943 r. ukoÅ‚
czy" kurs podchorąŻówki konfiskatą mienia. Po latach wspomina":  Na u"aska-
 Sprawiedliwi przeciwko
dzinie inteligenckiej. Ukoł
czy" NSZ. W tym samym czasie, od 1942 r., w jego domu wienie oczekiwa"em w pojedynce, ze Ęwiat"em w noc
gimnazjum im. Stefana Bato- we W"ochach ukrywa"a si´ rodzina Å»ydowska. i w dzieÅ‚
 . Boles"aw Bierut u"askawi" go 12 XII 1946 r.
rego w Warszawie. Studiowa" Wybuch Powstania Warszawskiego zaskoczy" go dzi´ki interwencji wielu osobistoĘci (m.in. ks. kard.
na Politechnice Warszawskiej, w Warszawie; walczy" w oddziale por. Micha"a S"omił
- Adama Sapiehy, Juliana Tuwima i Stanis"awa Szwal-
gdzie zwiÄ…za" si´ z ruchem na- skiego pod ps.  Majewski ; zosta" mianowany ppor. AK. bego), a wbrew jednog"oĘnej decyzji NajwyÅ»szego niemieckiemu i ukraiÅ‚
skiemu
rodowym. Od 1933 r. naleŻa" W lokalu konspiracyjnym przy ul. Wspólnej zorganizo- Sądu Wojskowego oraz opinii MBP wystawionej
do korporacji akademickiej wa" redakcj´ powstaÅ‚
czego  Szał
ca ; pismo by"o dru- przez p"k. RóŻał
skiego i dyrektora Biura Prezydial-
 Arkonia . W latach 1936- kowane codziennie w 10 tys. egz. w kolejnych drukar- nego KRN Kazimierza Biskupskiego. Kar´ zamienio-
-1938 pe"ni" waÅ»ne funkcje spo"eczne: pierwszego wi- niach AK; w sumie wydano 43 numery, ostatni na po- no na doÅ»ywocie, nast´pnie w wyniku amnestii na 15
ludobójstwu
ceprezesa, a nast´pnie prezesa Bratniej Pomocy Poli- czÄ…tku paÄ™dziernika 1944 roku. KolportaÅ»em zajmowa- lat pozbawienia wolnoĘci. Wi´ziony we Wronkach.
techniki Warszawskiej oraz przewodniczÄ…cego Porozu- "a si´ g"ównie kompania  Warszawianka Zgrupowania Postanowieniem sÄ…du z 19 III 1955 r. latem tego
mienia Bratnich Pomocy Uczelni Warszawskich, zawar-  Chrobry II AK, z którÄ… utrzymywa" kontakt za poĘred- roku zosta" warunkowo zwolniony. Do wi´zienia nie W comiesi´cznym cyklu prezentujÄ…-
tego w celu egzekwowania od w"adz oĘwiato- nictwem przekopu pod Alejami Jerozolimskimi. wróci". Pracowa" w przemyĘle elektromaszynowym,
cym badania Instytutu Pami´ci Narodo-
wych II RP prawa do autonomii wyÅ»szych uczelni. Po powstaniu uciek" z transportu i zameldowa" si´ g"ównie we Wroc"awiu. W latach 1958-1984 by" dyrek-
wej nad dziejami Polski z lat 1939-
Po kampanii wrzeĘniowej wstąpi" do Organizacji w KG NSZ w Brwinowie. W styczniu 1945 r., awanso- torem Zak"adów Aparatury Elektronicznej we Wroc"a-
-1956 ukaza"o si´ dotÄ…d 7 numerów:
Wojskowej Związek Jaszczurczy, organizując w nim wany do stopnia porucznika, zosta" inspektorem NSZ wiu, naleŻących do spó"ki INCO-VERITAS. Po wyjĘciu
 Úo"nierze Wykl´ci (29.06.2007),  Za-
pion propagandy. By" twórcÄ… Polskiej Informacji Pra- na Obszar Centrum-Wschód (pod ps.  Mirski ); jed- z wi´zienia naleÅ»a", jako szeregowy cz"onek, do Sto-
g"ada Kresów (27.07.2007),  Instalowa-
sowej  agencji informacyjnej powo"anej przez Grup´ noczeĘnie by" cz"onkiem Komitetu Wykonawczego warzyszenia PAX. Po 1989 r. awansowany decyzjami
nie systemu komunistycznego
 Szał
ca . Przez ca"Ä… okupacj´ agencja wydawa"a Organizacji Wewn´trznej (najwyÅ»szy poziom wtajem- MON do stopnia majora (1995 r.), a nast´pnie podpu"-
(31.08.2007),  Drogi inteligencji w PRL
w nak"adzie 300 egz. wewn´trzny biuletyn, s"uŻący ja- niczenia   A ); w pierwszej po"owie 1945 r. objeÅ»dÅ»a" kownika (1999 r.). Wspó"twórca ZwiÄ…zku Úo"nierzy
ko podstawa materia"owa dla prasy partyjnej z  Szał
- podleg"e mu okr´gi (bia"ostocki, lubelski, siedlecki, NSZ; od 1992 r. przewodniczÄ…cy RN ZwiÄ…zku. (28.09.2007),  Zbrodnie komunistów
cem na czele (korzysta"a z niej takŻe prasa Armii Kra- warszawski) z rozkazem stopniowego likwidowania Od 1990 r. cz"onek Ko"a nr 1 Stowarzyszenia Polskich
 pami´tajmy (26.10.2007),  Kolaboran-
jowej). Ostrom´cki redagowa" teÅ» pismo  Naród oddzia"ów oraz przenoszenia  spalonych i zagroÅ»o- Kombatantów. Od 1995 r. cz"onek-za"oÅ»yciel Klubu
ci Stalina i Hitlera (30.11.2007),  Polskie
i Wojsko , a z czasem przejÄ…" kontrol´ wydawniczÄ… nych aresztowaniem Å»o"nierzy na ziemie zachodnie Przyjació"  SzaÅ‚
ca .
Pał
stwo Podziemne (28.12.2007).
nad wi´kszoĘciÄ… tytu"ów Ęrodowiska  SzaÅ‚
ca :  Za"o- i pó"nocne. Osobnym problemem by"o podtrzymywa- Zmar" 30 III 2000 r. w Warszawie, pochowany
Pierwszy numer dodatku w roku
gą ,  Placówką oraz  Agencją Antykomunistyczną . nie morale oddzia"ów leĘnych. W lipcu 1945 r. wszed" w grobie rodzinnym na warszawskich Powązkach.
2008 poĘwi´camy ludziom, którzy b´-
W okresie okupacji pracowa" oficjalnie w za"oÅ»onej w sk"ad Rady Inspektorów NSZ przy Komendancie W 1940 r. oÅ»eni" si´ z HelenÄ… Deskur (zm.
Projekt pomnika poĘwi´conego Polakom
dąc Ęwiadkami wojennego ludobój-
przez siebie firmie komisowej w Warszawie. Od po"o- G"ównym. Aresztowany 1 X 1945 r. w mieszkaniu kon- w 2000 r.), krewną ks. kard. Andrzeja Deskura. Mieli
niosÄ…cym pomoc Úydom w czasie okupa-
stwa, umieli mu si´ przeciwstawiç.
wy 1942 r. ukrywa" si´, poszukiwany przez gestapo. spiracyjnym w Warszawie, w kolonii Staszica. Jak dwójk´ dzieci: córk´ Ann´ Ostrom´ckÄ…-Kieniewicz
cji niemieckiej. Z pnia Ęci´tego  Drzewa
G"ównie Polakom, którzy z naraŻeniem
Po powstaniu Narodowych Si" Zbrojnych w 1942 r. zo- sam wspomina":  UB otoczy"o ca"Ä… dzielnic´ i prze- (1944-2000) i syna Andrzeja (ur. 1942).
Abrahama , narodu wybranego przez Bo-
sta" szefem Biura Informacji w KG NSZ. szukiwa"o dom po domu . Przetrzymywany najpierw dr hab. Jan Úaryn
Życia w"asnego i najbliŻszych ratowali
ga, wyrasta nowe Drzewo Úycia uformo-
Úydów skazanych na biologicznÄ… likwi- wane z d"oni niosÄ…cych pomoc i ga"´zi
Z kalendarza polskiego w kszta"cie menory. Mi´dzy arkadami ko-
dacj´ przez niemieckich narodowych
Ęcio"a Wszystkich Âwi´tych a pomnikiem
socjalistów. Ale zwracamy teÅ» uwag´,
nej niepodleg"oĘci Pał
stwa i ochrony ludnoĘci pol-
na placu Grzybowskim ustawione sÄ… ka-
choç w znacznie skromniejszym zakre-
skiej przed zag"adÄ…. Starajcie si´ byç przewodnika-
Rozkaz rozwiÄ…zania Armii Krajowej z 19 I 1945 r. mienne tablice z wyrytymi nazwiskami
sie, na zas"ugi Ukraił
ców, niosących
mi Narodu i realizatorami niepodleg"ego Pał
stwa
sprawiedliwych Polaków. Autor: Maksy-
pomoc polskim sÄ…siadom mordowa-
Post´pujÄ…ca szybko ofensywa sowiecka doprowa- Polska, wed"ug rosyjskiej recepty, nie jest tÄ… Pol- Polskiego. W tym dzia"aniu kaÅ»dy z Was musi byç
milian Biskupski (twórca monumentu Po-
dziç moÅ»e do zaj´cia w krótkim czasie ca"ej Polski skÄ…, o którÄ… bijemy si´ szósty rok z Niemcami, dla dla siebie dowódcÄ…. W przekonaniu, Å»e rozkaz ten nym przez ukraiÅ‚
skich nacjonalistów.
leg"ym i Pomordowanym na Wschodzie)
przez Armi´ CzerwonÄ…. Nie jest to jednak zwyci´- której pop"yn´"o morze krwi polskiej i przecierpiano spe"nicie, Å»e zostaniecie na zawsze wierni tylko
Polecamy przywracajÄ…ce pami´ç
stwo s"usznej sprawy, o którÄ… walczyliĘmy od roku ogrom m´ki i zniszczenie Kraju. Walki z Sowietami Polsce oraz by Wam u"atwiç dalszÄ… prac´  z upo-
o sprawiedliwych ksiąŻki, filmy, wysta-
Dr hab. Jan Úaryn
1939. W istocie bowiem  mimo stworzonych pozo- nie chcemy prowadziç, ale nigdy nie zgodzimy si´ waÅ»nienia Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Pol-
wy. Przytaczamy budujÄ…cÄ… relacj´, któ-
Úycie
rów wolnoĘci  oznacza to zmian´ jednej okupacji na inne Å»ycie, jak tylko w ca"kowicie suwerennym, skiej zwalniam Was z przysi´gi i rozwiÄ…zuj´ szeregi
rej bohaterem jest ks. Julian Go"Ä…b.
na drugÄ…, przeprowadzonÄ… pod przykrywkÄ… Tym- niepodleg"ym i sprawiedliwie urzÄ…dzonym spo"ecz- Armii Krajowej. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorowa" meda-
za Życie*
Konfrontujemy wymowne biografie
czasowego RzÄ…du Lubelskiego, bezwolnego narz´- nie PaÅ‚
stwie Polskim. W imieniu s"uÅ»by dzi´kuj´ Wam za dotychczaso- lem  Sprawiedliwych wĘród Narodów Âwiata po-
 haniebnÄ… i heroicznÄ…: komunistycz-
dzia w r´kach rosyjskich. Obecne sowieckie zwyci´stwo nie koÅ‚
czy wojny. wÄ… ofiarnÄ… prac´. nad 6 tys. Polaków. Liczba ta przedstawia jedynie wierz- wet 120 tysi´cy. Nie mogli oni przeÅ»yç okupacji bez po-
nego zbrodniarza  Salomona Morela,
Úo"nierze! Od 1 wrzeĘnia 1939 r. Naród Polski pro- Nie wolno nam ani na chwil´ traciç wiary, Å»e wojna ta Wierz´ g"´boko, Å»e zwyci´Å»y nasza Âwi´ta Spra- cho"ek góry lodowej wobec rzeczywistej skali zjawiska, mocy ze strony Polaków1. BiorÄ…c pod uwag´ wielorakie
ocalonego z zag"ady przez polskiego
wadzi ci´Å»kÄ… i ofiarnÄ… walk´ o jedynÄ… Spraw´, dla skoÅ‚
czyç si´ moÅ»e jedynie zwyci´stwem s"usznej wa, Å»e spotkamy si´ w prawdziwie wolnej i demokra- jakim by"a pomoc niesiona Úydom przez Polaków w wa- trudnoĘci zwiÄ…zane z konspiracyjnym charakterem prze-
której warto Å»yç i umieraç o swÄ… wolnoĘç i wolnoĘç Sprawy, tryumfem dobra nad z"em, wolnoĘci tycznej Polsce. runkach okupacji niemieckiej. W samej Warszawie wy- chowywania osób, których  z"y wyglÄ…d wskazywa" jed-
sąsiada, oraz przeĘladowanego przez
cz"owieka w niepodleg"ym pał
stwie. nad niewolnictwem. Niech Å»yje Wolna, Niepodleg"a, Szcz´Ä˜liwa Polska. sz"o z getta na stron´  aryjskÄ… 25 tys. osób pochodze- noznacznie na ich pochodzenie, przyjmuje si´, iÅ» prze-
komunistów dzia"acza narodowego
Wyrazicielem i rzecznikiem Narodu i tej idei jest jedy- Úo"nierze Armii Krajowej! Dowódca Si" Zbrojnych w Kraju nia Å»ydowskiego; w sumie wed"ug historyków na zie- ci´tnie w uratowanie jednej osoby (rodziny) Å»ydowskiej
 Miros"awa Ostrom´ckiego, którego
ny i legalny RzÄ…d Polski w Londynie, który walczy bez Daj´ Wam ostatni rozkaz. DalszÄ… swÄ… prac´ NiedÄ™wiadek miach okupowanych przez Niemców wojn´ przeÅ»y"o co mog"o byç zaangaÅ»owanych od kilku do 20 Polaków.
rodzina ratowa"a Úydów.
przerwy i walczyç b´dzie nadal o nasze s"uszne prawa. i dzia"alnoĘç prowadÄ™cie w duchu odzyskania pe"- gen. bryg. [Leopold Okulicki] najmniej 50 tys. uratowanych Úydów, a szacunki si´gajÄ… na- CiÄ…g dalszy na s. II
FOT. ARCH. IPN
II Nasz Dziennik Czwartek, 24 stycznia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2008 (8) DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2008 (8) Czwartek, 24 stycznia 2008 Nasz Dziennik VII
przez organizacje polityczne, w tym partie i oddzia"y zbrojne, a przede wszystkim katowany przez straÅ»ników na Ęmierç. W obozie by" karcer, w którym wi´Ä™nio-
250 ofiar
przez instytucje koĘcielne, g"ównie Żeł
skie zgromadzenia zakonne. Wed"ug do- wie odbywali kary, stojÄ…c po pas w wodzie. Zanotowano wiele utoni´ç, Egon
tychczasowych badał
, w prawie 200 klasztorach zakonnice uratowa"y ponad 1500 Salomon Morel dotrzyma" s"owa. Obóz pod jego kierownictwem sta" si´ obo- JaÅ‚
ski widzia" tam takŻe utopionego noworodka.
Úycie
dzieci Å»ydowskich8. W tym kontekĘcie warto wspomnieç wspó"pracujÄ…ce ze sobÄ…: zem odwetu i zemsty, dokonywanej zresztÄ… na ca"kiem niewinnych ludziach.
1600 ofiar
Iren´ SendlerowÄ…, lewicowÄ… dzia"aczk´ niepodleg"oĘciowÄ…, pracujÄ…cÄ… w latach Wed"ug wielu niezaleÅ»nych od siebie relacji kilkudziesi´ciu wi´Ä™niów, Morel
*
wojny w warszawskim Zarządzie Miejskim, w Wydziale Opieki Spo"ecznej, a na- wraz z podw"adnymi stworzy" ca"y system represji obejmujących róŻne, bez- W lecie 1945 roku wybuch"a w obozie epidemia tyfusu, dyfterytu, czerwonki. Fa-
za Życie
st´pnie kierujÄ…cÄ… Referatem Dzieci´cym RPÚ, oraz s. Mari´ Getter ze Zgromadze- przyk"adne cz´sto metody zn´cania si´ nad wi´Ä™niami. Najcz´stszym sposo- talne warunki, brak higieny, g"ód, plaga wszy, pluskiew i szczurów  to wszystko
nia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi. We wszystkich 40 sierocił
cach prowadzo- bem by"o regularne bicie pa"kami drewnianymi, w´Å»em gumowym, nogÄ… od ta- sprawi"o, Å»e epidemia, która gwa"townie wybuch"a, rozwija"a si´ bez przeszkód,
CiÄ…g dalszy ze s. I nych przez to zgromadzenie udzielano pomocy Úydom. Obydwie panie sta"y si´ boretu, a nawet "omem. Przyk"ad dawa" sam Morel. Edmund KamiÅ‚
ski straci" niepowstrzymywana takŻe przez kierownictwo obozu. Komendant Morel ca"ko-
Daje to liczb´ od 500 tysi´cy do ponad miliona Polaków, którzy  w ten czy inny dziĘ postaciami symbolicznymi, choç jak najbardziej realnymi. s"uch od jednego uderzenia Morela, który cz´sto do bicia wi´Ä™niów uÅ»ywa" me- wicie jÄ… zlekcewaÅ»y" i dopuĘci" do jej rozszerzenia. Franz Brachman wspomina,
sposób  próbowali aktywnie pomóc potrzebujÄ…cym2. Trudno dok"adnie obliczyç, I po trzecie, pomoc Ęwiadczona by"a przede wszystkim przez osoby indywidu- talowego przedmiotu, ukrytego w r´kawiczce. Gerhard Gruschka pisa" o More- Å»e w"adze obozu zupe"nie oboj´tnie przyjmowa"y pierwsze przypadki Ęmierci
ilu Polaków musia"o byç zaangaÅ»owanych w róŻne formy ratowania (co nie zna- alne, polskie rodziny, do których  najcz´Ä˜ciej nocÄ…  ktoĘ zapuka". Pomoc indywi- lu w swych wspomnieniach, opublikowanych w Niemczech:  Gdy sam upatrzy" wi´Ä™niów, dopiero gdy wszyscy w baraku nr 7 byli chorzy, podano im w´giel. Epi-
czy, Å»e uratowania) jednego Úyda.  Jedni pomagali nam rok  inni dwa miesiÄ…ce, dualna dla ludnoĘci Å»ydowskiej okazywana by"a zarówno przez mieszkaÅ‚
ców wsi, sobie jakiegoĘ wi´Ä™nia, w zasadzie oznacza"o to dla niego wyrok Ęmierci. Jego demia wybuch"a w"aĘnie w  brunatnym baraku , gdzie wi´Ä™niowie byli st"oczeni
niektórzy par´ dni tylko, ale drÅ»´ na wspomnienie, co by by"o, gdyby nie pomogli dworu ziemiaÅ‚
skiego, jak i robotniczej czy inteligenckiej dzielnicy miasta. Úydów specjalnoĘciÄ…« by" obyczaj z czasów obozów koncentracyjnych, polegajÄ…cy w najgorszych warunkach i szybko ogarn´"a ca"y obóz. Jego w"adze usun´"y si´
nam na te par´ dni? Nawet ten, który mi udzieli" noclegu na jednÄ… noc tylko, niech ratowali zarówno ludzie o poglÄ…dach socjalistycznych, pi"sudczycy, jak i narodow- na umieszczeniu ci´Å»kiego taboretu u stóp ofiary, a oparciem uderza" z ca"ej si- poza teren obozu.
b´dzie b"ogos"awiony  wspomina"a RóŻa Stenko z Tel Awiwu3. A inni, cz´sto cy. Wi´kszoĘç ocala"ych Úydów przeÅ»y"a wojn´ na terenie Generalnego Guberna- "y wi´Ä™nia. Zawsze po takich nalotach« wspó"wi´Ä™niowie leÅ»eli ci´Å»ko ranni W najtragiczniejszym okresie lipca i sierpnia umiera"o oko"o 30 wi´Ä™niów
anonimowi: ksiÄ…dz proboszcz i jego wikary, którzy fa"szowali metryk´ chrztu; orga- torstwa, w tym g"ównie w Warszawie. Polskich bohaterów "Ä…czy"a niech´ç do oku- i musiano ich przenosiç do ambulatorium. Niektórzy z rozbitymi g"owami lÄ…do- dziennie. W ciÄ…gu najgorszych oĘmiu dni zmar"o 259 osób, w ca"ym sierpniu
nizacja, która wyrabia"a  aryjskie papiery ; kobieta, która pomog"a ufarbowaç w"o- panta niemieckiego i wraÅ»liwoĘç wyp"ywajÄ…cÄ… z wychowania katolickiego. Bardzo wali w baraku-trupiarni . 632 wi´Ä™niów, podczas ca"ej epidemii oko"o 1600 osób. Zmar"ych "adowano
sy na blond; cz"owiek z pobliskiej wsi, który przynosi" poÅ»ywienie do lasu, gdzie cz´sto ratowanie Úydów stanowi"o drobny fragment aktywnoĘci konspiracyjnej da- Gruschka by" wi´Ä™niem  brunatnego baraku nr 7, w którym przebywali po- na wóz konny i codziennie, najpierw nocÄ…, póęniej juÅ» i za dnia wywoÅ»ono zw"o-
grupa Úydów ukrywa"a si´ w ziemiance; w"aĘciciele majÄ…tku ziemskiego i ich ca"a nej osoby czy teÅ» rodziny. Zdarza"o si´ jednak takÅ»e, Å»e motywy ratowania by"y dejrzani o przynaleÅ»noĘç do NSDAP, SA, SS, HJ, i przez to szczególnie okrutnie ki na cmentarze w Âwi´toch"owicach, a nawet na dziedziniec huty  Pokój . Gdy
rodzina, która przyj´"a ma"Å»eÅ‚
stwo Żydowskie do pracy; w koł
cu ca"y klasztor, mniej wznios"e, merkantylne. Nadal jednak osoby, które pobiera"y pieniÄ…dze od ra- traktowani:  W bloku nr 7 musieliĘmy doĘwiadczyç pierwszego pozdrowienia«, na cmentarzach nie by"o juÅ» wolnych miejsc, zrzucano zw"oki do p"ytkich do"ów
pod drzwi którego nieznani rodzice podrzucili ma"e dziecko Å»ydowskie; dzi´ki te- towanych Úydów (choçby na ich utrzymanie), naraÅ»a"y siebie i swojÄ… rodzin´ polega"o ono na tym, Å»e trzeba by"o po"oÅ»yç si´ na taborecie i zostaç przepy- wykopywanych na obrzeÅ»ach miasta, przysypywano wapnem i zakopywano
mu na d"ugie lata okupacji znalaz"o ono schronienie w murach zgromadzenia za- na Ęmierç. tanym«, ile chcia"o si´ razów gumowÄ… pa"kÄ…. A liczba razów by"a sprawÄ… dowol- równo z ziemiÄ…, tak by nie by"o Å»adnych Ęladów, Å»e sÄ… to groby.
konnego. A w"aĘciciele domu przy ul. Ceglanej i lokatorzy tej kamienicy warszaw- Pomagano Úydom w atmosferze zastraszenia i w ciÄ…g"ej obawie o Å»ycie w"asne nÄ…, zaleÅ»nÄ… od bijÄ…cych. Gdy si´ odpowiedzia"o dwadzieĘcia«, to moÅ»na by"o Niewiele osób przeÅ»y"o epidemi´. Melania Uherek wspomina"a po latach:  Ty-
skiej, pod którÄ… znajdowa"y si´ piwnice "Ä…czÄ…ce z gettem. TakÅ»e mieszkaÅ‚
cy i najbliŻszych. Tym bardziej Że niebezpieczeł
stwo grozi"o ludziom udzielajÄ…cym tyle dostaç, ale teÅ» mog"o to byç 10 lub 30 razy. Dla bijÄ…cych waÅ»ne by"y g"oĘno fus pojawi" si´ u mnie po niespe"na trzech miesiÄ…cach pobytu w obozie  w sierp-
OĘwi´cimia, którzy opiekowali si´ uciekinierami z obozu  choçby na pierwszÄ… pomocy nie tylko ze strony okupanta, ale takÅ»e ze strony szmalcownika-szantaÅ»y- odliczane razy oraz okrzyki bólu, które mia"y wymuszaç pos"uszeÅ‚
stwo i wpro- niu. Gdy zachorowa"yĘmy z siostrą, mia"yĘmy tyfus plamisty i dur brzuszny. By-
noc, to oni dali pierwsze cywilne ubranie. Te przyk"ady, choç anonimowe, pokazu- sty, zarabiajÄ…cego na prawie okupacyjnym, przestraszonego sÄ…siada, który dono- wadzaç przygn´bienie . "yĘmy o w"os od Ęmierci. GorÄ…czkowa"yĘmy, mia"yĘmy biegunk´. Gdy leÅ»a"am
jÄ…, jak wielu ludzi musia"o zostaç zaangaÅ»owanych w dzie"o ratowania choçby jed- szÄ…c, chcia" ratowaç swoich najbliÅ»szych, w koÅ‚
cu samego Úyda, który, z"apany W tym baraku odznaczali si´ gorliwoĘciÄ… przyboczni Morela Walter Skute- chora, to mówiono, Å»e majÄ… nas przenieĘç do innego obozu, ale przyszed" jakiĘ
nego Úyda, i to bez gwarancji, Å»e pomoc okaÅ»e si´ skuteczna. NaleÅ»y takÅ»e pod- przez Niemców, po torturach wydawa" swego dotychczasowego opiekuna. Ziemie la, zwany Bluthund  Krwawy pies i kapo Marek. Najcz´Ä˜ciej urzÄ…dzali  naloty cz"owiek i powiedzia", Å»eby chorych zostawiç w spokoju. Chorowa"am z siostrÄ…
kreĘliç, Å»e obok Úydów ukrywali si´ Polacy  konspiratorzy, których poszukiwa"a polskie by"y bowiem jedynymi, na których obowiÄ…zywa"o prawo okupanta niemiec- nocÄ…. Pastwili si´ nad kolejnymi grupami wi´Ä™niów, wĘród których byli takÅ»e przez prawie trzy miesiÄ…ce, bo dopiero na krótko przed zwolnieniem odzyska"am
niemiecka policja polityczna. kiego: Niemcy wielokrotnie powtarzali w rozporzÄ…dzeniach, Å»e za jakÄ…kolwiek po- ch"opcy w wieku 15-17 lat i dziewcz´ta z organizacji BDM (ZwiÄ…zek Niemiec- na tyle si"y, Å»e mog"am juÅ» chodziç .
 W Polsce by"o przed wojną stosunkowo ma"o ma"Żeł
stw mieszanych polsko- moc udzielanÄ… Úydowi grozi"a kara Ęmierci (np. gubernator Hans Frank wyda" w tej kich DziewczÄ…t). Rzucali wi´Ä™niów na ziemi´, a straÅ»nicy deptali po ich cia"ach Dopiero pod koniec epidemii przyjecha"a s"uÅ»bowa komisja lekarska z War-
-Żydowskich. Ma"Żeł
stwa te, zawierane przez inteligencj´ Å»ydowskÄ…, odznacza"y sprawie specjalne zarzÄ…dzenie 15 paÄ™dziernika 1941 r.). Formy niesienia pomocy lub teÅ» uk"adali ich tak warstwami, Å»e ci na dole byli po prostu miaÅ»dÅ»eni. szawy. Uznano Morela za winnego niedopatrzenia i ukarano trzydniowym
si´ niezwyk"Ä… trwa"oĘciÄ… w przeciwieÅ‚
stwie do Niemiec, gdzie wi´kszoĘç takich by"y bardzo róŻne. Âmierç grozi"a nie tylko samym Úydom, ale takÅ»e Polakom, któ- Specjalne akcje urzÄ…dzano na urodziny Hitlera czy dzieÅ‚
kapitulacji Nie- aresztem domowym oraz potrÄ…ceniem z pensji. Po stopniowym wygaĘni´ciu
mieszanych ma"Żeł
stw rozpada"a si´  pisa" Emanuel Ringelblum.  MoÅ»na przy- rzy dawali schronienie, przewozili z miejsca na miejsce, dawali choçby kromk´ miec. Sp´dzano wi´Ä™niów pod prysznic, a nast´pnie na plac obozowy. LeŻą- epidemii zacz´to zwalniaç wi´Ä™niów, póęnÄ… jesieniÄ… 1945 roku przeniesiono kil-
jÄ…ç za aksjomat, Å»e o ile Úyd mia" w rodzinie polskich krewnych, móg" liczyç na ich chleba lub sprzedawali jakÄ…kolwiek Å»ywnoĘç, a nawet nie zg"osili faktu ukrywania cych tam pokotem wi´Ä™niów dos"ownie tratowa"y grupy straÅ»ników. Na rozkaz kuset pozosta"ych do obozu pracy w Jaworznie.
pomoc, nawet jeĘli rodzina ta sk"ada"a si´ z samych antysemitów 4. Ratowanie Úy- Úyda przez sÄ…siada. Tak drastyczne prawo wywo"ywa"o róŻne postawy, od hero- Ępiewano pieĘni hitlerowskie, a kto udawa" lub nie zna" tekstu, by" dodatkowo Z tego, jak si´ zachowywa" Morel podczas epidemii, moÅ»na s"usznie wnosiç,
dów po  aryjskiej stronie by"o poprzedzone dramatycznÄ… decyzjÄ… o opuszczeniu icznych po haniebne  najcz´Ä˜ciej postaw´ zoboj´tnienia wobec cudzego cierpie- bity. OsobnÄ… metodÄ… zn´cania si´ by"o przymusowe bicie si´ wzajemne wi´Ä™- Å»e nie zaleÅ»a"o mu wcale na jej opanowaniu, wprost przeciwnie, okaza"a si´ ona
getta i swoich najbliÅ»szych. Tylko cz´Ä˜ç Úydów podejmowa"a ten heroiczny wybór. nia, które moÅ»e w kaÅ»dej chwili zagraÅ»aç najbliÅ»szym. W Markowej pod Rzeszo- niów. Nikodem OsmaÅ‚
czyk, który by" w obozie z ojcem, wspomina":  Salomon wygodnym  bo naturalnym  sposobem eliminacji wi´Ä™niów. Z ponad 5 tysi´cy
Wi´ksze szanse na przeÅ»ycie mia"y osoby znajÄ…ce polskie rodziny, j´zyk i kultur´. wem zgin´"o ma"Å»eÅ‚
stwo Ulmów wraz ze swoimi dzieçmi (razem 8 osób); kobieta Morel przyszed" do baraku, poleci" wszystkim stanÄ…ç w dwuszeregu twarzami wi´Ä™niów, którzy przeszli przez obóz, zgin´"o wed"ug danych obozowych ponad
Z kolei wi´ksze szanse na przeÅ»ycie mieli ci Polacy, których podopieczni niczym spodziewa"a si´ kolejnego potomka. Podobny los spotka" rodzin´ Baranków z Sie- do siebie i kaza" biç si´ wzajemnie po twarzy. PoniewaÅ» ja i ojciec zamarkowa- 1850 osób, w tym oko"o 1600 z powodu epidemii, reszt´ stanowi"y zakatowani
nie róŻnili si´ od polskiego otoczenia.  Wieczór wigilijny zaczÄ…" si´ od sk"adania Å»y- dliska ko"o Miechowa, w sumie zgin´"o 5 osób, w tym trójka dzieci. Z kolei w Bo- liĘmy uderzenie, Morel podszed" do nas i ze s"owami co skurwysyny, tak to wi´Ä™niowie, ofiary samobójstw, nieudanych ucieczek.
czeł
i dzielenia si´ op"atkiem. Wszyscy si´ obejmowali, a paniÄ… Karol´ ca"owali isku ko"o Lipska w woj. lubelskim Niemcy spalili ma"Å»onków Krawczyków wraz si´ bije Ęwini´«, r´kÄ…, w której mia" pistolet, uderzy" mnie w twarz tak, Å»e upa-
Kiedy zaczyna si´ ludobójstwo?
w r´k´. Posz"am za ich przyk"adem  wspomina"a Halina Zawadzka, Úydówka z ich synem za udzielenie pomocy rannemu Úydowi. Do masowej zbrodni dosz"o d"em pod prycz´. Tak samo postÄ…pi" z moim ojcem. Potem kaza" si´ znowu
z Koł
skiego.  Kolacja sk"ada"a si´ z dwunastu bezmi´snych potraw symbolizujÄ…- w Ciepielowie, gdzie z rÄ…k niemieckich zgin´"o za ratowanie Úydów ponad 20 biç . Ten sam wi´zieÅ‚
wspomina" teÅ» o torturze  golenia , która polega"a Czy liczy si´ ono w dziesiÄ…tkach, setkach czy tysiÄ…cach ofiar? Czy nie wystarcza
cych  jak mi Dziunia wyt"umaczy"a  liczb´ aposto"ów. (& ) Przez ca"y wieczór bar- osób. Okazywanie najprostszej pomocy, np. udost´pnienie pos"ania w stodole, na przypalaniu zarostu aÅ» do go"ej skóry. sam zbrodniczy zamiar eksterminacji jakiejĘ grupy ludzi, bez wzgl´du na liczb´
dzo uwaÅ»a"am, aby zachowywaç si´ jak inni. Dzieli"am si´ ze wszystkimi op"atkiem, poĘrednictwo w zdobywaniu fa"szywych dokumentów, ufarbowanie w"osów Úy- Karol Pieczka przypomina sobie, Å»e którejĘ nocy do baraku wpad"o kilku ofiar. Kiedy koÅ‚
czy si´ zemsta, a zaczyna zag"ada?
sk"ada"am Å»yczenia, bra"am udzia" w rozmowach i Ępiewa"am kol´dy, zapami´ta- dówce, stawa"o si´ w tych warunkach czynem heroicznym, wyjÄ…tkowym. Wed"ug straÅ»ników, którzy ustawili wi´Ä™niów w szeregach i kazali wystÄ…piç tym, co czu- Spraw´ Salomona Morela zacz´to badaç na poczÄ…tku lat 90. On sam
ne ze szko"y. (& ) KoĘció" by" przepe"niony i z trudem uda"o nam dostaç do Ęrod- nadal weryfikowanych danych, za ratowanie Úydów zgin´"o od 700 do 900 Pola- li si´ niewinni. Ci, którzy nie wystÄ…pili, zostali dotkliwie pobici. Wi´zieÅ‚
, który mieszka" wtedy jeszcze na ÂlÄ…sku po zakoÅ‚
czonej karierze w s"uÅ»bie wi´zien-
ka. Stan´"am ko"o Dziuni, aby móc jÄ… obserwowaç i naĘladowaç jej zachowanie 5. ków. Inne Ä™ród"a podajÄ… liczb´ ok. 2500 Polaków zamordowanych przez Niemców pomyli" si´ przy odliczaniu, zosta" tak pobity, Å»e zmar" po kilku dniach. Wielu niczej na  zas"uÅ»onej emeryturze. W 1992 r. wyjecha" do Izraela. Jego spra-
Wed"ug badaczy istnia"y co najmniej trzy formy niesienia pomocy Úydom. za udzielanie pomocy Úydom9. Tylko niektóre ofiary znamy z imienia i nazwiska. wi´Ä™niów nie wytrzymywa"o psychicznie zagroÅ»enia torturami. Stosowano co- wa zacz´"a byç g"oĘna, gdy dziennikarz amerykaÅ‚
ski John Sack opublikowa"
Po pierwsze, zorganizowana, w ramach Polskiego Pał
stwa Podziemnego, niesio- Wiemy, Å»e np. na KielecczyÄ™nie w latach 1942-1944 zastrzelono lub spalono Å»yw- raz to wymyĘlniejsze ich metody. Gerhard Gruschka wspomina, Å»e zmuszano ksiÄ…Å»k´, mi´dzy innymi o nim, pt.  Oko za oko . Po zebraniu kilkudziesi´ciu ze-
na przez ludzi dzia"ajÄ…cych od 1942 r. w konspiracyjnej Radzie Pomocy Úydom, cem oko"o 200 ch"opów10. Sytuacja zarówno Úydów, jak i Polaków pod okupacjÄ… wi´Ä™niów do wynoszenia w z´bach pojemników z nieczystoĘciami. Kto wypu- znaÅ‚
odnalezionych wi´Ä™niów obozu w Âwi´toch"owicach-Zgodzie Minister-
kryptonim  Úegota . InicjatorkÄ… powo"ania Rady by"a dzia"aczka i pisarka katolicka niemieckÄ… by"a nieporównywalna z innymi rejonami Europy11. Ęci" pojemnik, by" bity. Jego ojcu w takich okolicznoĘciach wybito z´by kolbÄ… stwo SprawiedliwoĘci wystÄ…pi"o w 1998 roku do w"adz Izraela o ekstradycj´
Zofia Kossak. W Radzie wspó"pracowali ze sobÄ… politycy chadeccy, ludowi i socja- Dlaczego do dziĘ tak ma"o wiemy o tych polskich bohaterach? Dlaczego nie wy- pistoletu. Wielu wi´Ä™niów próbowa"o lub pope"nia"o samobójstwa. Najcz´Ä˜ciej Morela. Mimo wielokrotnych prób w"adz polskich postawienia Morela przed sÄ…-
listyczni oraz politycy Å»ydowscy  od syjonistów po komunistów6. Otrzymywa"a stawiamy im  tak licznym, biorÄ…c pod uwag´ ekstremalne warunki  pomników, rzucali si´ na druty elektrycznego ogrodzenia. Nikodem OsmaÅ‚
czyk opisuje dem, w"adze izraelskie nie wyda"y go. Niemal do Ęmierci pobiera", z krótką
ona fundusze na swÄ… dzia"alnoĘç (fa"szowanie dokumentów, znajdowanie miesz- tablic upami´tniajÄ…cych ich heroicznÄ… postaw´? Relacje polsko-Å»ydowskie by"y wi´Ä™nia, który próbowa" pope"niç samobójstwo, podrzynajÄ…c sobie gard"o przerwÄ…, polskÄ… emerytur´ znacznej wysokoĘci.
kał
, pieniądze dla rodzin czy teŻ klasztorów utrzymujących nowych  lokatorów obarczone po II wojnie Ęwiatowej doĘwiadczeniem nie tylko holokaustu, ale takŻe przy pomocy metalowej puszki znalezionej w ubikacji. Zosta" odratowany i za- dr Marek Klecel
itd.) z budŻetu podziemnego pał
stwa polskiego zasilanego przez rzÄ…d RP w Lon- wspó"pracÄ… Úydów z Sowietami, patologiami charakterystycznymi dla okresów po-
dynie.  W sumie Úegota i organizacje Å»ydowskie otrzyma"y ponad milion dolarów, wojennych, w koÅ‚
cu upadkiem zasady poszanowania cudzej w"asnoĘci. O ile
DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN. www.ipn.gov.pl
200 000 franków szwajcarskich i 37 400 000 z"otych. W Å»adnym innym okupo- w okresie zaborów oraz w II Rzeczypospolitej akces Úydów do polskoĘci by" wyni-
Redaktorzy: ADRES DO KORESPONDENCJI:
wanym przez Niemców kraju nie istnia"a organizacja podobna do Úegoty, mimo Å»e kiem dobrowolnego i Ęwiadomego przyj´cia tradycji narodowej, w tym cz´sto kon-
DODATEK IPN DO  Naszego Dziennika
dr Krzysztof Kaczmarski, [e-mail] (Rzeszów 017 860 60 25)
terror wobec ludnoĘci aryjskiej w tych krajach nie by" tak dotkliwy jak w Polsce wersji na katolicyzm, o tyle po 1945 r. utrata toÅ»samoĘci Å»ydowskiej wiÄ…za"a si´
UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA
Romuald Niedzielko, [e-mail] (Warszawa 022 431 83 73)
 pisa" Stefan Korboł
ski7. Po drugie, pomoc Úydom by"a niesiona przed powsta- przede wszystkim z przyj´ciem ideologii komunistycznej, a zatem katalogu warto-
SPRZEDAÚ WYDAWNICTW IPN: TEL. [phone]
niem Rady Pomocy Úydom i po nim, równieÅ» w sposób zorganizowany, tyle Å»e Ęci antypolskich. Nadreprezentacja Úydów w aparacie narzuconej Polakom w"adzy,
VI Nasz Dziennik Czwartek, 24 stycznia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2008 (8) DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2008 (8) Czwartek, 24 stycznia 2008 Nasz Dziennik III
Że uczciwego i wiarygodnego miejsca, poza KoĘcio"em katolickim, do którego Po-
TWARZE BEZPIEKI
lacy chcieliby zg"aszaç si´ z w"asnymi relacjami14.
rodzinie ĘlÄ…skiej byli wi´c cz"onkowie II grupy i potencjalni wi´Ä™niowie obo- Nie brakowa"o za to klimatu i okazji do manipulowania skrytymi emocjami.
Salomon Morel (1919-2007)  pu"kownik, komendant
zów. Egon Jał
ski w wieku oĘmiu lat znalaz" si´ z matkÄ… w obozie w Âwi´to- Szczególnie w 1968 r., gdy cz´Ä˜ç aparatu partyjnego podj´"a kampani´ antyÅ»y-
obozów pracy w Âwi´toch"owicach i Jaworznie oraz innych
ch"owicach, jego ojca osadzono w obozie pracy w Mys"owicach. Po latach dowskÄ…. Jej celem by"o g"ównie przej´cie intratnych stanowisk w PZPR i admini-
wi´zieÅ‚
w PRL, oskarŻony o zbrodnie przeciwko ludzkoĘci
wspomina":  Podpisanie Volkslisty by"o dla ojca niczym, przecieŻ to tylko pa- stracji pał
stwowej, a Ęrodkiem odwo"anie si´ do resentymentów z pierwszych lat
pier. WaŻne by"o to, co wewnątrz kaŻdy myĘla" i jak czu", tutaj by"y groby je- powojennych15. Na Zachodzie z kolei powstawa"y prace historyczne i wspomnie-
go ojca i rodziny. MogliĘmy uciec, ale nie zrobiliĘmy tego. Tutaj si´ urodzili- nia oparte g"ównie na relacjach komunistycznych, które podtrzymywa"y stereotyp
Ęmy, tutaj sÄ… nasze korzenie, nie chcieliĘmy Å»yç gdzie indziej. Ojciec ca"Ä… woj- Polaka-antysemity, a polskie ugrupowania niepodleg"oĘciowe (WiN, NSZ i inne)
n´ przepracowa" w hucie. Matka zarówno za Niemców, jak i po wojnie by"a pomawiano o sympatie faszystowskie16. W kraju z kolei milczÄ…ca si"Ä… rzeczy wi´k-
zatrudniona przymusowo. Ona nie mia"a podpisanej Volkslisty . Ale do obo- szoĘç podtrzymywa"a w sobie obraz antypolskiego spisku Å»ydowskiego i komuni-
zu z ma"ym dzieckiem trafi"a. stycznego. Jedynie w warunkach niszowych dojrzewa"y waŻne dziĘ i znane osią-
W za"oÅ»eniu obozy takie jak Âwi´toch"owice mia"y byç obozami przejĘciowy- gni´cia badawcze, takie jak praca Teresy Prekerowej z 1982 r. (Konspiracyjna Ra-
mi, gdzie wi´Ä™niowie mieli oczekiwaç na rehabilitacj´. W"adze komunistyczne da Pomocy Úydom w Warszawie 1942-1945) czy teÅ» badania indywidualne proku-
traktowa"y ich jak zdrajców, którzy muszÄ… si´ reedukowaç, rehabilitowaç i przy- ratora G"ównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskiej w Polsce Wac"awa Bielaw-
stosowaç do nowego systemu. Propagandowo odbywa"o si´ to pod has"ami skiego oraz emigracyjnego badacza-amatora Wac"awa ZajÄ…czkowskiego17.
Ęcigania nazistów, jednakÅ»e wi´kszoĘç uwi´zionych w takich obozach jak Âwi´- Do ĘwiadomoĘci ogó"u nie dociera"y takÅ»e starania Úydowskiego Instytut Histo-
toch"owice stanowili zwykli, jak si´ okaza"o, mieszkaÅ‚
cy ÂlÄ…ska, którzy podpi- rycznego (ÚIH), zmierzajÄ…ce do uhonorowania przez Yad Vashem polskich  Spra-
sywali Volkslist´ z przymusu i ze strachu. Ci, którzy rzeczywiĘcie wspó"praco- wiedliwych wĘród Narodów Âwiata , podj´te np. w zwiÄ…zku z obchodami 35.
wali z hitlerowcami, uciekali od razu z wojskami niemieckimi. Obozy, które naj- (1978 r.) oraz 40. (1983 r.) rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim. ÚIH
pierw mia"y byç takÅ»e obozami pracy dla wielu zak"adów przemys"owych ma olbrzymie zas"ugi w zbieraniu relacji od Úydów uratowanych przez Polaków18.
na ÂlÄ…sku, sta"y si´ w rezultacie obozami zemsty, odwetu, nie bardzo zresztÄ… Niech´ç Polaków do upublicznienia swych wojennych przeÅ»yç mog"a zatem
wiadomo za co, a dla kilku tysi´cy wi´Ä™niów takÅ»e obozami eksterminacji. ustÄ…piç dopiero w warunkach wolnej i niepodleg"ej Polski, po 1989 roku. Zacz´"y
Ta wielka akcja odwetowa rozpocz´"a si´ od razu po wkroczeniu Armii Czer- powstawaç pierwsze prace, w tym wspomnieniowe, opisujÄ…ce dokonania pol-
wonej na ÂlÄ…sk. W"adze komunistyczne, UrzÄ…d BezpieczeÅ‚
stwa z pomocą skich  sprawiedliwych 19. W koł
cu lat 90. powsta" Komitet dla Upami´tnienia Po-
NKWD i Å»o"nierzy rosyjskich rozpocz´"y aresztowania ludnoĘci ĘlÄ…skiej zw"asz- laków RatujÄ…cych Úydów. Zebra" on ponad 800 pisemnych wypowiedzi (relacji,
Âwi´toch"owice 1945:
cza z II grupy Volkslisty. Zabierano ludzi z mieszkał
, miejsc pracy, nawet z uli- dokumentów, zdj´ç) od osób, które do tej pory milcza"y na temat swych dokonaÅ‚

obóz pracy czy zag"ady?
cy. Nieraz dzieci zostawa"y same bez rodziców, do obozu trafia"y matki z ma- z czasów wojny. Âwiadectwa deponowane sÄ… w Archiwum Akt Nowych (Warsza-
Salomon Morel by" wysokim, postawnym m´Å»czyznÄ… w m"odym wieku  przy- "ymi dzieçmi. Waltraud Porombka zosta"a sama z siostrÄ….  Jak my byli w domu wa, ul. Hankiewicza 1  tam teÅ» w dalszym ciÄ…gu moÅ»na je sk"adaç lub przesy"aç,
pomina sobie jeden z wi´Ä™niów.  Jestem Úydem  przedstawia" si´ nieraz no-  wspomina po latach  my nie mieli grosza. Ludzi zamykali, ludzi z mieszkaÅ‚
z dopiskiem: KdUPRÚ). Celem Komitetu jest budowa tablic ku czci Polaków, któ-
wym wi´Ä™niom  ca"a moja rodzina zgin´"a, przeszed"em OĘwi´cim, ale OĘwi´- wyrzucali. (...) W tym czasie my tylko s"uchali  kiedy przyjdÄ…. Jak ko"o na- rzy ratowali Úydów. Odpowiednia dokumentacja w tej sprawie zosta"a skierowa-
Wiktoria i Józef Ulmowie z szeĘciorgiem dzieci, mieszkał
cy Markowej
cim by" niczym w porównaniu z tym, co tu przeÅ»yjecie . Mówi" teÅ»:  W tym obo- szych drzwi przeszli  to chwa"a Bogu, jak gdzieĘ stan´li  to siostra zaraz do- na do w"adz stolicy. Stosowny pomnik ma stanÄ…ç przy koĘciele Wszystkich Âwi´-
k. ¸aÅ‚
cuta, zamordowani 24 marca 1944 r. za ukrywanie Úydów, kan-
zie nie b´dziecie rozstrzeliwani tak, jak to robili Niemcy, tu si´ zdechnie . stawa"a rozwolnienia ze strachu. Raz na strych my uciekali, raz do piwnicy my tych w Warszawie. ÂwiÄ…tynia ta w czasie wojny znalaz"a si´ w murach getta, a tam-
dydaci na o"tarze. Zdj´cie ze zbiorów Mateusza Szpytmy, który sam
Komendant Morel mówi" prawd´ o tym, co si´ dzia"o w obozie w Âwi´to- si´ chcieli schowaç, bo ojca juÅ» nam zabrali, bracia byli na wojnie, my by"y tejsi kap"ani (ksi´Å»a Marceli Godlewski i Antoni Czarnecki) zostali zobowiÄ…zani
pochodzi z rodziny Ulmów i od lat dokumentuje ich losy (m.in. w na-
ch"owicach, nie mówi" ca"ej prawdy o sobie. Nie by" w obozie w OĘwi´cimiu. obydwie same, a ludzi masowo z mieszkaÅ‚
wyrzucali . Pojecha"y obie do bab- przez arcybiskupa warszawskiego do niesienia pos"ugi duszpasterskiej Úydom-
pisanych wraz z Jaros"awem Szarkiem ksiąŻkach  Ofiara Sprawiedli-
Cz´Ä˜ç jego rodziny zabili Niemcy, a on wraz z bratem Izaakiem ukrywa" si´ ci, która mieszka"a w innej dzielnicy:  I ta babcia do mnie powiedzia"a tak: -katolikom. W praktyce wspierano wszystkich, w tym ratowano ma"e dzieci Å»ydow-
wych. Rodzina Ulmów  oddali Å»ycie za ratowanie Úydów i  Spra-
u polskiego sÄ…siada, Józefa Tkaczyka (w 1983 r. otrzyma" za to medal  Spra- Dzio"cha, w GoĘciu Niedzielnym« pisali, Å»e kto bydzie dwójki przechowywo", skie, przerzucajÄ…c je przez teren ĘwiÄ…tyni na stron´  aryjskÄ… . KoĘció" w getcie
wiedliwi wĘród narodów Ęwiata. Przejmująca historia polskiej rodzi-
wiedliwy wĘród Narodów Âwiata ). Dzia"ali obaj przez jakiĘ czas w grupie ra- tyn dostanie kara pi´ç lot wi´zienia. U nas byç nie moÅ»esz . warszawskim sta" si´ zatem jednym z centrów polskiego oporu i konspiracji
ny, która poĘwi´ci"a swoje Å»ycie, ratujÄ…c Úydów ). Jego najnowsza
bujÄ…cej okoliczne wioski. Salomon trafi" do komunistycznej partyzantki, brat Poszukiwano g"ównie nazistów, cz"onków NSDAP i innych organizacji hitle- na rzecz Úydów. W jego murach odkryto  schowki , które dziĘ sÄ… dost´pne dla
publikacja  Sprawiedliwi i ich Ęwiat. Markowa w fotografii Józefa
zginÄ…" w walce z oddzia"em NSZ pod Lublinem w 1943 roku. Morel juÅ» w 1944 rowskich, takÅ»e m"odzieÅ»owych i kobiecych. Jak si´ póęniej okaza"o, pomie- zwiedzajÄ…cych20. Z kolei od 2006 r. z inicjatywy Instytutu Studiów Strategicznych
Ulmy (z do"Ä…czonym filmem na CD  Cena Å»ycia ) otwiera seri´ wy-
roku organizuje MO w Lublinie, zostaje powo"any do s"uÅ»by wi´ziennej Ęcili si´ oni tylko w jednym z kilkunastu baraków obozowych. Natomiast prócz w Krakowie, przy wsparciu historyków Instytutu Pami´ci Narodowej oraz archiwi-
dawniczÄ… IPN  Kto ratuje jedno Å»ycie... , w której ukaŻą si´ m.in.:
na zamku lubelskim. Volksdeutschów w obozie w Âwi´toch"owicach znaleÄ™li si´ takÅ»e cz"onkowie stów Naczelnej Dyrekcji Archiwów PaÅ‚
stwowych, realizowany jest projekt  Index ,
2-tomowa polska wersja  Ksi´gi Sprawiedliwych wĘród Narodów
Od lutego 1945 r. jest komendantem obozu w Âwi´toch"owicach. Obóz ten AK i cudzoziemcy, Czesi, UkraiÅ‚
cy, Austriacy, Rumuni, Jugos"owianie, poje- którego celem jest ustalenie imiennej listy Polaków represjonowanych przez
Âwiata ,  Cena poĘwi´cenia  o zbrodni na Polakach za pomoc
by" jednym z licznych po wojnie miejsc odosobnienia dla Niemców, Volksdeut- dynczy Francuzi, Belg, Holender, a nawet Niemiec-komunista. Niemców za udzielanie pomocy Úydom w czasie okupacji. Inicjatywy powyÅ»sze
udzielanÄ… Úydom w rejonie Ciepielowa i wspomnienia rodziny Hur-
schów, cz"onków organizacji hitlerowskich, a takÅ»e innych osób uznawanych W ostatnich dniach lutego 1945 roku sp´dzono w ĘródmieĘciu Katowic lu- dopiero za kilka lat przyniosÄ… konkretne efekty. JuÅ» dziĘ jednak naleÅ»y zdaç sobie
manów  Pod os"oną nocy w opracowaniu Haliny Birenbaum
za wrogów nowej w"adzy i ustroju komunistycznego. Szczególnie gorliwie dzi wyciąganych przedtem z mieszkał
i poprowadzono ich w kolumnach spraw´, Å»e to my, Polacy, powinniĘmy g"oĘno mówiç o naszych przodkach, boha-
przystÄ…piono do organizowania obozu na ÂlÄ…sku, by dokonaç wyraÄ™nej segre- do Hali Targowej w Âwi´toch"owicach. Na czele szed" cz"owiek owini´ty we fla- terach II wojny Ęwiatowej. Nikt inny za nas tego nie zrobi. Starania zmierzajÄ…ce
gacji ludnoĘci na Niemców i Polaków wed"ug prostej, zdawa"o si´, zasady tzw. g´ hitlerowskÄ…. Józef Wiesio"ek przypomina sobie masakr´ w Hali:  Widzia"em w tym w Ministerstwie BezpieczeÅ‚
stwa Publicznego, a takÅ»e g"os oficjalny mniej- do utrwalenia w pami´ci zbiorowej rzeczywistych postaw Polaków w czasie II woj-
Volkslisty, sporzÄ…dzonej podczas okupacji niemieckiej. System ten okaza" si´ dok"adnie, jak milicjanci pa"kami, kijami oraz pejczami, zwanymi bykowcami, szoĘci Å»ydowskiej (Centralny Komitet Úydów w Polsce) wpisywa"y si´ w stereotyp ny Ęwiatowej, powinny takÅ»e objÄ…ç spo"ecznoĘç zagranicznÄ…, w tym Å»ydowskÄ….
zbrodniczy zw"aszcza w wykonaniu ludzi takich jak komendant Morel. bili wi´Ä™niów. Bicie odbywa"o si´ w ten sposób, Å»e owi milicjanci, przechodzÄ…c  Å»ydokomuny . Nie by"o zatem warunków, by w spo"eczeÅ‚
stwie polskim niech´ç Pozwoli to na zburzenie murów pe"nych niech´ci i z"ych emocji, powsta"ych z ra-
Sytuacja ludnoĘciowa pogranicznego ÂlÄ…ska zawsze by"a skomplikowana. przez Ęrodek sali, upatrywali swoje ofiary, a nast´pnie po wyciÄ…gni´ciu z t"umu do Úydów  okazywana takÅ»e przed wojnÄ…  mia"a nagle ustÄ…piç. Mimo cierpieÅ‚
na- cji wzajemnej ignorancji i ŻywotnoĘci utrwalonych, nieprawdziwych stereotypów.
KsiÄ…dz Emil Szramek nazwa" przed wojnÄ… ÂlÄ…zaków ludÄ™mi o  charakterze gra-  bili. Po tej masakrze kilka osób zmar"o, a niektórzy odbierali sobie Å»ycie. Naj- rodu Å»ydowskiego. Na dodatek w ca"ym okresie PRL odpowiednie komórki partyj-
nicznym , niemajÄ…cymi wyraÄ™nej ĘwiadomoĘci narodowej, "atwo przechodzÄ…- bardziej skatowany by", jak sobie przypominam, Franciszek Kielc, którego owi- ne i cenzura czujnie pilnowa"y, by tematy  tabu nie mog"y trafiç do krajowego od- * Niniejszy tekst zosta" napisany jako wprowadzenie do filmu dokumentalne-
cymi z jednej grupy narodowoĘciowej do drugiej. Zarówno Niemcy w czasie ni´to tÄ… flagÄ… . biorcy, a jednoczeĘnie  w latach 1956 i 1968  próbowa"y rozbudzaç drzemiÄ…ce go  Úycie za Å»ycie (grudzieÅ‚
2007), opowiadajÄ…cego o 10 polskich rodzinach,
okupacji, jak i póęniejsze w"adze komunistyczne Żąda"y jasnych deklaracji przy- Póęniej pop´dzono wi´Ä™niów do obozu w Âwi´toch"owicach. By" to ponie- jedynie nastroje antyÅ»ydowskie12. Z kolei w doĘwiadczeniu zbiorowym ocalonych które zgin´"y, ratujÄ…c Úydów w czasie II wojny Ęwiatowej. Film powsta" równieÅ»
naleÅ»noĘci narodowej i nie liczy"y si´ ze skomplikowanÄ… sytuacjÄ… pogranicza. miecki oddzia" obozu w Auschwitz: kilkanaĘcie baraków ogrodzonych drutem z zag"ady dominowa" obraz Úyda kryjÄ…cego si´ w czasie wojny zarówno przed oku- w wersji angloj´zycznej. Razem ze stronÄ… internetowÄ… www.zyciezazycie.pl, za-
W dwóch akcjach rejestracji ludnoĘci ĘlÄ…skiej w 1939 i 1941 roku, ze wzgl´- kolczastym pod prÄ…dem. Niemcy przetrzymywali tu wi´Ä™niów wykorzystywa- pantem, jak i przed polskim szmalcownikiem-antysemitÄ…. Obraz ten wzmocniony wierajÄ…cÄ… relacje Ęwiadków, stanowi element projektu edukacyjnego realizowa-
dów raczej pragmatycznych, takich jak strach przed deportacjÄ… i represjami, nych w ĘlÄ…skich hutach i kopalniach, komuniĘci uÅ»ywali swych wi´Ä™niów za- po wojnie niech´ciÄ… Polaków do  sowieckich Úydów przybywajÄ…cych ze Wscho- nego przez Narodowe Centrum Kultury i IPN. Pomys"odawcÄ… i producentem fil-
a takÅ»e pod wp"ywem wezwania biskupa ĘlÄ…skiego ks. Stanis"awa Adamskie- równo do pracy, jak teÅ» stali si´ oni przedmiotem odwetu. W obozie panowa" du w cieÅ‚
chowa" pozytywne doĘwiadczenia. mu jest Maciej Pawlicki.
1
go do  maskowania si´ , wi´kszoĘç ÂlÄ…zaków zadeklarowa"a swoje pocho- g"ód, racje Å»ywnoĘciowe by"y mniejsze niÅ» w OĘwi´cimiu. Dorota Boreczek, Polacy ratujÄ…cy Úydów w czasie okupacji, ze wzgl´du na swÄ… postaw´ niepod- Z rÄ…k okupanta niemieckiego zgin´"o ok. 5,5 mln europejskich Úydów, w tym co najmniej
dzenie i przynaleÅ»noĘç niemieckÄ…. Sami Niemcy uznali t´ deklaracj´ za ma"o która przeÅ»y"a epidemi´ tyfusu w obozie, wspomina, Å»e na osiem kobiet przy- leg"oĘciowÄ…, po 1945 r. bardzo cz´sto stawali si´ obiektem represji ze strony apa- 2,8 mln obywateli polskich narodowoĘci Å»ydowskiej. Zob.: M. Urynowicz, Zorganizowana i in-
wiarygodnÄ…. Stworzono tzw. Volkslist´ podzielonÄ… na grupy wed"ug stopnia pada"o 700 g chleba. Niektórzy wi´Ä™niowie jedli traw´. W kaÅ»dym baraku t"o- ratu bezpieczeÅ‚
stwa. TakŻe po 1956 r. Ęrodowisko to  poza nielicznymi wyjątko- dywidualna pomoc Polaków dla ludnoĘci Żydowskiej eksterminowanej przez okupanta niemiec-
ĘwiadomoĘci narodowej. Najwi´kszÄ… grup´ stanowi"a III grupa, z której odby- czy"o si´ w nieludzkich warunkach od 30 do 100 osób. Wi´Ä™niowie spali wymi, jak W"adys"aw Bartoszewski  nie otrzyma"o prawa do zabierania g"osu kiego w okresie drugiej wojny Ęwiatowej, [w:] Polacy i Úydzi pod okupacjÄ… niemieckÄ…
wa" si´ pobór do wojska. Do II grupy, z której rekrutowa"a si´ wi´kszoĘç wi´Ä™- na trzypi´trowych pryczach bez Å»adnego przykrycia, takÅ»e na pod"odze. Bara- w sprawach publicznych13. Nie by"o klimatu politycznego, by dopominaç si´ 1939-1945. Studia i materia"y, red. A. Úbikowski, Warszawa 2006, s. 209-279 (tamÅ»e literatura).
niów powojennych obozów, naleÅ»a"o ok. 200 tys. ÂlÄ…zaków. W kaÅ»dej niemal ków nie wolno by"o opuszczaç, do latryny wychodzono grupowo. o sprawiedliwÄ… ocen´ postaw Polaków w okresie II wojny Ęwiatowej. Nie by"o tak- DokoÅ‚
czenie na s. IV
FOT. ARCH. IPN
FOT. ARCH. IPN
FOT. ARCH.
IV Nasz Dziennik Czwartek, 24 stycznia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2008 (8) DODATEK HISTORYCZNY IPN 1/2008 (8) Czwartek, 24 stycznia 2008 Nasz Dziennik V
Tym Å»o"nierzem by" nasz starszy kolega szkolny. Podpisa" on z matkÄ… volkslist´. (Notabene celarii notarialnej mego Ojca w Chrzanowie, Ojciec wyszed" i modli" si´ na tym placu
 po wielu latach los nas zetknÄ…"  by" moim pacjentem, matka jego by"a mojÄ… nauczyciel- za wieszanych Úydów. Ojciec mój nosi" brod´ i wÄ…sy w stylu szwedzkim, pomimo tego
kÄ… szkolnÄ… i domowÄ…  chodziliĘmy do jej domu na lekcje j´zyka niemieckiego  aÅ» Niemcy uznali go za Úyda i chcieli powiesiç. Wówczas idÄ…cy na Ęmierç Úydzi wo"ali: to
Úycie
do Ęmierci by"a mojÄ… pacjentkÄ…). W obronie Å»ycia inÅ». Überalla i naszego ja i mój brat uÅ»y- jest goj, nie Úyd!
liĘmy groÄ™by:  JeĘli ktokolwiek zdradzi kogo ukrywa ks. Julian, nasza organizacja podziem- Dane powyÅ»sze poda"em w zgodzie ze swoim sumieniem i pami´ciÄ…. Wielu cz"onków
*
na zabije twojÄ… matk´. Nie odwaÅ» si´ zrobiç uÅ»ytku z twego odkrycia! . mojej rodziny juÅ» nie Å»yje.
za Życie
InÅ». Überall przeÅ»y" wojn´. PrzyjÄ…" katolicyzm, oÅ»eni" si´ z katoliczkÄ…. Jego najbliÅ»szym przy- Bolej´ nad tym, co Polaków i Úydów dzieli. Zw"aszcza oburza mnie amerykaÅ‚
ski antypo-
jacielem sta" si´ ks. Julian Go"Ä…b. Po Ęmierci ks. Juliana w 1963 r. niós" jego trumn´ do grobu. lonizm, nawet tych Úydów, którzy dzi´ki Polakom ocaleli. Amerykanie mogli wielu Úydów
Dokoł
czenie ze s. III Wszystkie Ęwiadczenia na rzecz Úydów by"y absolutnie bezinteresowne. Mój Ojciec uratowaç. Tak si´ nie sta"o.
2
M. Urynowicz, Zorganizowana i indywidualna pomoc..., s. 278; autor oblicza szacunkowo, sp"aci" Úydom d"ug: mianowicie kiedy wieszano Úydów na tzw. Henkelplatzu, obok kan- dr Marcin Go"Ä…b, Kraków
Å»e co najmniej 300 tys. Polaków ratowa"o Úydów oraz przyjmuje najniÅ»szÄ… z przyj´tych liczb´
uratowanych  30 tysi´cy. Z kolei zdaniem prof. Tomasza Strzembosza, liczba ratujÄ…cych si´ga-
"a 1 mln Polaków. Zob. teÅ»: Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocÄ… Úydom 1939-1945,
Romuald Niedzielko, IPN
oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Kraków 1969, s. 74-75 (takŻe wyd. z 2007 r.). Autorzy
przyjmujÄ…, Å»e  w akcji ratunkowej bra"o wi´kszy lub mniejszy udzia" co najmniej kilkaset tysi´-
cy Polaków róŻnej p"ci i wieku . TamŻe, s. 75.
3
A. Klugman, Encyklopedia polskich Sprawiedliwych,  Wi´Ä™ 2005, nr 4, s. 52.
WĘród ludobójców okazali si´ ludÄ™mi
4
Ten jest z ojczyzny mojej..., s. 97.
5
H. Zawadzka, Ucieczka z getta, Warszawa 2001, s. 87.
6
Zob. wi´cej: Ten jest z ojczyzny mojej& , s. 7 i nast. Por.: artyku"y zamieszczone w pracy
Ukraił
scy sprawiedliwi ratujący Polaków
zbiorowej Polacy i Úydzi pod okupacjÄ… niemieckÄ… 1939-1945.
7
S. Korboł
ski, Polacy, Úydzi i Holocaust, Warszawa 1999, s. 58.
skazanych na zag"ad´ przez OUN-UPA
8
Zob. wi´cej: E. Kurek, Gdy klasztor znaczy" Å»ycie. Udzia" Å»eÅ‚
skich zgromadzeł
zakon-
nych w akcji ratowania dzieci Żydowskich w Polsce w latach 1939-1945, Kraków 1992, s. 124 Na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej, które skim, a w 1944 r. w Galicji Wschodniej, czyli woje- UŻyte w tytule okreĘlenie  sprawiedliwi w swoim
(por.: E. Kurek, Dzieci Żydowskie w klasztorach, Udzia" Żeł
skich zgromadzeł
zakonnych w ak- znalaz"y si´ pod okupacjÄ… sowieckÄ… i niemieckÄ…, na- wództwach tarnopolskim, lwowskim i stanis"awow- specyficznym znaczeniu funkcjonuje w ĘwiadomoĘci
cji ratowania dzieci Żydowskich w Polsce w latach 1939-1945, Lublin 2001). cjonaliĘci ukraił
scy dokonali eksterminacji ludnoĘci skim. W stosunku do Wo"ynia podj´to decyzj´ o fi- spo"ecznej od poczÄ…tku lat pi´çdziesiÄ…tych XX w.,
9
S. Korboł
ski, Polacy, Úydzi i Holocaust..., s. 78; por.: W. ZajÄ…czkowski, Martyrs of Charity, polskiej. JuÅ» we wrzeĘniu 1939 r. cz"onkowie Organi- zycznej likwidacji ca"ej polskiej ludnoĘci, zaĘ miesz- kiedy jerozolimski Instytut Yad Vashem zaczÄ…" przy-
Washington 1988; W. Bielawski, Zbrodnie na Polakach dokonane przez hitlerowców za pomoc zacji Nacjonalistów Ukraił
skich, znanej z licznych kał
com Galicji postawiono  tylko ultimatum, Å»e znawaç medal i honorowy tytu" Sprawiedliwego
udzielanÄ… Úydom, Warszawa 1987 (Those who helped, Warszawa 1996). aktów antypolskiego terroru w II RP w latach trzy- pod groÄ™bÄ… Ęmierci majÄ… opuĘciç te tereny, jednak wĘród Narodów Âwiata. OtrzymujÄ… je nie-Úydzi, któ-
10
S. Korboł
ski, Polacy, Úydzi i Holocaust..., s. 76. dziestych, dokonywali pojedynczych napadów w praktyce sposób przeprowadzenia akcji antypol- rzy w czasach II wojny Ęwiatowej z naraÅ»eniem Å»ycia
11
Przyk"adowo, w Danii  o ile wiem  w czasie ca"ej wojny zginą" jeden Duł
czyk, za to, Å»e na wojskowych i cywilnych uciekinierów z centralnej skiej i jej skutki by"y podobne. swojego i swoich rodzin ratowali Úydów od zag"ady
pomóg" pewnemu Úydowi wsiąĘç na prom do Szwecji. TamÅ»e, s. 78. Polski, a takÅ»e miejscowych w"aĘcicieli ziemskich, le- Polskie podziemie, z ArmiÄ… KrajowÄ… na czele, pod- (wĘród ok. 21 tys. Sprawiedliwych znalaz"o si´ jak
12
Przyk"adem niedopatrzenia cenzorskiego by" kazus Bohdana Urbankowskiego z 1986 r., Ęników, urz´dników. Ataki tego rodzaju ponownie j´"o walk´ przeciwko UPA dopiero po najwi´kszej fali dotÄ…d ok. 6 tys. Polaków i ponad 2 tys. UkraiÅ‚
ców).
który w swoim eseju  bardzo mi´kko  jedynie przypomnia" o pozytywnym stosunku Úydów mia"y miejsce w koÅ‚
cu czerwca i w lipcu 1941 r. wraz mordów, do jakich dosz"o w lipcu 1943 r. w stu kilku- A wi´c  sprawiedliwi w szerszym sensie to osoby
do hase"  internacjonalistycznych . Szybko naprawiono ten  b"Ä…d : autor  niepoprawnych suge- z wkraczaniem wojsk niemieckich. dziesi´ciu miejscowoĘciach Wo"ynia. Starcia zbrojne, ratujÄ…ce  obcych , których  swoi uznali za wrogów,
stii zosta" odwo"any z funkcji zast´pcy redaktora naczelnego miesi´cznika  Poezja (M. Chodakie- Liderzy ruchu nacjonalistycznego, rozczarowani akcje odwetowe i prewencyjne rozgorza"y w roku 1944 skazali na Ęmierç bÄ…dÄ™ poddali przeĘladowaniu.
Przyk"adowa kryjówka Żydowska, zrekonstruowana na przygoto-
wicz, Úydzi i Polacy 1918-1955. Wspó"istnienie. Zag"ada. Komunizm, Warszawa 2000, s. 8-9). niespe"nionym sojuszem z Niemcami, postanowili na terenie województw tarnopolskiego, lwowskiego, Zachowani we wdzi´cznej pami´ci ocalonych Po-
wanej przez IPN Rzeszów wystawie  Sprawiedliwi wĘród Narodów
13
O swej pionierskiej wizycie w Instytucie Yad Vashem w paÄ™dzierniku 1963 r. W. Bartoszewski przejÄ…ç inicjatyw´ metodÄ… faktów dokonanych: za- stanis"awowskiego i lubelskiego. Po zakoÅ‚
czeniu woj- laków Ukraił
cy  g"ówni bohaterowie ksiąŻki (ponad
Âwiata. Pomoc Polaków dla ludnoĘci Å»ydowskiej w Ma"opolsce
pisa":  Drzewek by"o kilkadziesiÄ…t, moÅ»e oko"o 30, a na tych tabliczkach w paru przypadkach by"y panowaç na spornym terytorium, pokonujÄ…c zabor- ny zwalczanie partyzantki banderowskiej w Rzeszow- 1300 osób, niestety cz´stokroç anonimowych) za-
w latach 1939-1945 , którÄ… od 27 stycznia 2008 r. moÅ»na oglÄ…daç
nazwiska doĘç znane, a w innym mniej znane, ale prawdziwe. (& ) By"o teÅ» drzewko upami´tniajÄ…- ców i  obcych , stojÄ…cych na przeszkodzie do stwo- skiem i Lubelskiem kontynuowa"y jednostki Wojska s"uÅ»yli na zaszczytne miano  sprawiedliwych
w Krakowie
ce Duł
czyków, by"o drzewko Norwegów, ale nie by"o Żadnego zbiorowego drzewka Polaków. I mnie rzenia niepodleg"ego pał
stwa ukraił
skiego, projek- Polskiego i Korpusu Bezpieczeł
stwa Wewn´trznego. i na publiczne uhonorowanie, poniewaÅ» z naraÅ»e-
szlag trafi" pierwszego dnia, jak to zobaczy"em, i postanowi"em sobie, Å»e ja to przeprowadz´. Nie sÄ…- towanego wed"ug wzorca radykalnie nacjonalistycz- Ostatni etap konfliktu zakoÅ‚
czy"o w 1947 r. wysiedlenie niem Życia, indywidualnie, a nawet ca"ymi rodzinami
dzi"em tylko, Å»e mi si´ to uda za pierwszym pobytem, ale si´ uda"o (Moja Jerozolima. Mój Izrael. nego. W latach 1941-1942 Niemcy, pos"ugujÄ…c si´ z powiatów po"udniowo-wschodnich w ramach akcji przeciwstawili si´ czynnie ludobójstwu. Ostrzegali
Fragment relacji nades"anej do Komitetu
W"adys"aw Bartoszewski w rozmowie z Joanną Szwedowską, Warszawa, b.d., s. 54-55). policją ukraił
skÄ…, przeprowadzili totalnÄ… zag"ad´  Wis"a ok. 150 tys. UkraiÅ‚
ców. przed napadem, udzielali schronienia, wskazywali
dla Upami´tnienia Polaków RatujÄ…cych Úydów
14
W Archiwum Prymasa Polski w GnieÄ™nie (dotyczy lat 1945-1948) i w Warszawie (z lat ludnoĘci Å»ydowskiej (zgin´"o 700-800 tys. osób). Szacuje si´, Å»e w kilku tysiÄ…cach kresowych miej- drogi ucieczki, zaopatrywali w Å»ywnoĘç i ubranie,
1948-1989/1990) znajduje si´ liczna korespondencja adresowana do Prymasa Polski, której au- UkraiÅ‚
scy radyka"owie uznali, Że wreszcie nadarza scowoĘci wskutek pojedynczych napadów oraz rze- przewozili w bezpieczne miejsce, do lekarza czy
(depozyt w Archiwum Akt Nowych w Warszawie)
torzy  opisujÄ…c swoje Å»ale i pretensje do przedstawicieli narodu Å»ydowskiego oraz pozytywne si´ okazja, by rozprawiç si´ z drugim,  odwiecz- zi na masowÄ… skal´ zgin´"o z rÄ…k ukraiÅ‚
skich szpitala, przyjmowali pod opiek´, a nierzadko
doĘwiadczenia  traktowali hierarchów jako jedynych godnych zaufania. WyjÄ…tkiem by"a wspo- Ks. dr Julian Go"Ä…b przez okres ca"ej okupacji ukrywa" na plebanii Úyda, znakomitego chi- nym , ale teraz "atwym do usuni´cia przeciwnikiem, nacjonalistów od 100 tys. do 200 tys. osób. na d"ugoletnie wychowanie sieroty po zamordowa-
mniana praca Ten jest z ojczyzny mojej. rurga, póęniejszego profesora AM w Krakowie dr. med. Józefa B. (Nazwiska nie podaj´ czyli Polakami, stanowiÄ…cymi na tych terenach zde- *** nych, odmawiali wykonania rozkazu zabicia cz"onka
15
MimowolnÄ… ofiarÄ… propagandy antysyjonistycznej sta"a si´ ksiÄ…Å»ka W"adys"awa Barto- w pe"nym brzmieniu  nieÅ»yjÄ…cy juÅ» profesor, oÅ»eniony z katoliczkÄ… i sam katolik, wykl´ty cydowanÄ… mniejszoĘç. Wydana przez Instytut Pami´ci Narodowej  Kreso- w"asnej rodziny  np. Å»ony lub m´Å»a  narodowoĘci
szewskiego i Zofii Lewinówny, próbujÄ…ca prze"amaç wzajemne urazy, a wydana na podstawie przez ortodoksyjnych Úydów, odciÄ…" si´ od nich.) RównieÅ» przez ca"y czas okupacji ukry- Pod niemieckÄ… okupacjÄ… ukraiÅ‚
skie dÄ…Å»enia wa ksi´ga sprawiedliwych 1939-1945. O UkraiÅ‚
cach polskiej. Dzi´ki aktom solidarnoĘci i mi"osierdzia
relacji zbieranych od lat przez  Tygodnik Powszechny , a takÅ»e praca emigracyjnego dzia"acza wa" lwowskiego Úyda inÅ». architekta Alfreda Überalla, który po wojnie przyjÄ…" nazwisko Wo- emancypacyjne zderzy"y si´ z polskim twardym sta- ratujÄ…cych Polaków poddanych eksterminacji przez ocala"y zarówno pojedyncze osoby, jak i ca"e wsie
p"k. Kazimierza Iranka-Osmeckiego, która musia"a d"ugo czekaç na angloj´zycznego wydawc´. dzinowski (zmar" kilkanaĘcie lat temu). W czasie ulicznej "apanki schroni" si´ w koĘciele nowiskiem, Å»e trzeba obroniç nie tylko zagroÅ»ony OUN i UPA (opracowa" Romuald Niedzielko, War- ("Ä…cznie ponad 2,5 tysiÄ…ca osób). Kilkuset UkraiÅ‚
ców
Zob.: Ten jest z ojczyzny mojej... (takÅ»e wydanie angielskie); K. Iranek-Osmecki, He who saves Ęw. Miko"aja, nast´pnie przyby" na plebani´ i poprosi" mego Stryja o schronienie. Úyd ten byt narodowy, ale i przedwojenne granice. UkraiÅ‚
- szawa 2007, 223 s.) odnotowuje na podstawie relacji wykonawcy  akcji antypolskiej ukarali Ęmiercią,
one life, New York 1971. mia" wybitnie semickie rysy. Spacerowa" po ogrodzie plebanii przebrany za ksi´dza, cz´- ców nie zadowala"a obietnica wi´kszej autonomii Ęwiadków wydarzenia w 500 miejscowoĘciach (na te- uwaÅ»ajÄ…c udzielanie pomocy  Lachom za zdrad´
16
Bodaj pierwszą z tej serii by"a ksiąŻka Josepha Tenenbauma, In Search of a Lost People. sto w sutannie i w ogromnym w"oskim kapeluszu ks. Juliana  kapelusz ten razem z tzw. po wojnie, chcieli w"asnego pał
stwa. Kiedy znalezie- renie województw: wo"ył
skiego, poleskiego, tarno- ukraił
skich idea"ów narodowych.
The Old and the New Poland, New York 1948. Por.: Wokó" pogromu kieleckiego, red. ¸. KamiÅ‚
- mantolettem otrzyma" Stryj od PapieŻa, po z"oŻeniu doktoratu (mia" w sumie 3 doktoraty). nie przez elity przywódcze kompromisowego roz- polskiego, lwowskiego, stanis"awowskiego, rzeszow-
ski i J. Úaryn, Warszawa 2006. Przez ca"Ä… okupacj´ ja i mój bliÄ™niaczy brat pracowaliĘmy u Stryja w ogrodzie. Ukry- wiÄ…zania politycznego okaza"o si´ niemoÅ»liwe, po- skiego i lubelskiego), w których z rÄ…k OUN-UPA po-
Autor prosi Czytelników o nadsy"anie
17
W. ZajÄ…czkowski, Martyrs of Charity...; W. Bielawski, Zbrodnie na Polakach... wajÄ…cemu si´ inÅ»ynierowi przynosiliĘmy niemieckie gazety, Å»ywnoĘç, gdyÅ» dla bezpie- stanowiono zmusiç polskÄ… ludnoĘç do opuszczenia nios"o Ęmierç blisko 20 tysi´cy Polaków. Cz´Ä˜ç ska-
uwag i uzupe"nieł
pod adresem:
18
Zob.: Relacje z czasów zag"ady. Inwentarz, Warszawa 2005 (ostatni, IV tom). czeł
stwa musia" ukrywaç si´ w altanie. Do ogrodu przylega" nasyp kolejowy. PrzejeÅ»dÅ»a- Kresów Wschodnich. OUN i jej zbrojne rami´, Ukra- zanych na zag"ad´ polskich mieszkaÅ‚
ców otrzyma"a
Romuald Niedzielko
19
Zob.: M. Grynberg, Ksi´ga sprawiedliwych, Warszawa 1993. W sposób szczególny pro- "y tamt´dy pociÄ…gi na front oraz z rannymi. Cz´sto zatrzymywa"y si´ na nasypie kolejo- iÅ‚
ska Armia Powstał
cza, przystąpi"y do  akcji anty- pomoc humanitarną ze strony ukraił
skich sąsiadów,
Instytut Pami´ci Narodowej
blemem Polaków ratujÄ…cych Úydów zajÄ…" si´ Instytut Pami´ci Narodowej, publikujÄ…c wspomnia- wym, oczekujÄ…c na wjazd na peron. Zatrzymywa"y si´ w miejscu ponad plebaniÄ… i ogro- polskiej , która przybra"a charakter ludobójstwa, tj. zazwyczaj cz"onków rodzin mieszanych, krewnych
00-839 Warszawa, ul. Towarowa 28
ne obszerne opracowanie Polacy i Úydzi pod okupacjÄ… niemieckÄ…. dem. Pewnego razu konwojent w niemieckim mundurze rozpozna" z nasypu inÅ». Überalla zorganizowanej, masowej eksterminacji wszystkich lub przyjació", czasem nieznajomych, kierujÄ…cych si´
Kontakt telefoniczny: (022) 431 83 73
20
Pisze o tym m.in. Ludwik Hirszfeld w swoich wspomnieniach Historia jednego Å»ycia, jako Úyda (obserwowa" przez lornet´). Zeskoczy" ze stopni wagonu i zwróci" si´ do Mar- osób narodowoĘci polskiej, w przyt"aczajÄ…cej wi´k- chrzeĘcijaÅ‚
ską mi"oĘcią blięniego, w sporadycznych
e-mail: [e-mail]
Warszawa 1967. cina i Jana  braci bliÄ™niaków  ze s"owami: ukrywacie tutaj Úyda, to si´ Ä™le skoÅ‚
czy! szoĘci  ludnoĘci cywilnej: w 1943 r. w woj. wo"ył
- przypadkach  takŻe ze strony katów.
FOT. ARCH. IPN