VIII Nasz Dziennik Piątek, 26 wrzeĘnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 9/2008 (16)
Dodatek historyczny IPN
asumpt do poszerzenia lektur. (...) JuŻ nigdy potem nie zdo"a"em w tak krótkim
Wspomnienie o mieszkał
cu sutereny, i nie tylko
czasie tyle dzie" przeczyta�. Twierdz�, Że t� pasj� czytania zainicjowa" w jakimĘ 9/2008 (16)
Fragmenty relacji Kazimierza Terleckiego z grudnia 2005 r., który
stopniu mój Rappaport i jemu ją zawdzi�cza"em.
dostarcza" ŻywnoĘ� anonimowemu �ydowi ukrywającemu si�
Gdy nasta" czas przymusowej repatriacji ze Lwowa na zachód, nie mog"em
w piwnicy jednej z kamienic we Lwowie
si� rozsta� z tymi beenowskimi tomikami. Ukry"em je w pace o podwójnym dnie
Dokoł
czenie ze s. VII
przed bolszewickimi kontrolerami i nie wystąpi"em ze spisem ksiąŻek, które trze-
Dlatego wita" mnie z zadowoleniem, jeĘli tak moŻna powiedzie� w jego sytuacji. ba by"o tym w"adzom przed wyjazdem przedk"ada� do zaakceptowania.  A ty-
Przynosi"em mu za kaŻdym razem namiastk� nadziei, Że nie b�dzie przez na- le! . I tak przewioz"em je na Dolny �ląsk, do Wroc"awia  równieŻ nowej siedzi-
st�pnych kilka dni g"odowa". Ta moja ĘwiadomoĘ� tego faktu przynosi"a równieŻ by Biblioteki i Wydawnictwa Zak"adu Narodowego im. Ossolił
skich. Od tej pory
Polacy i �ydzi
i mnie, i mojej matce pewną ulg�, wynikającą z dobrego uczynku. (...) Ossolineum sta"o mi si� bliskie  kilkadziesiąt lat w nim przepracowa"em.
Los tego wi�ęnia piwnicy sk"ania" mnie do rozmyĘlał
i wczuwania si� w jego
***
niedol�. ByliĘmy w czas wojny i okupacji wspólnie zniewoleni, poddani terrorowi
okupacyjnemu, psychicznie zjednani, bliŻsi sobie pod wzgl�dem egzystencjal- Pami�tam, Że by"o to tuŻ przed BoŻym Narodzeniem 1943 roku, bo przynio-
nym, bo jednaki czeka" nas los w niezbyt odleg"ej przysz"oĘci przygotowywanej s"em Rappaportowi wypieki Ęwiąteczne mojej mamy  babk�, kawa" sernika
przez ideologów nazizmu. A na co dzieł
Ęmier� towarzyszy"a nam z r�ki opraw- i makowiec. Zasta"em go wraz z jakimĘ zawiniątkiem, które trzyma" przy sobie.
 dobre sąsiedztwo
ców w mundurze gestapowca, granatowej policji czy policjanta z tryzubem Powiedzia" znienacka, Że wkrótce si� rozstaniemy, bo musi by� szybko prze-
na czapce. A jednak los mojej  jak sądz�  rówieĘnicy Żydowskiej by" tragicz- niesiony w bezpieczniejsze miejsce. Zapyta"em: dokąd? Tajemniczo mi odpo-
niejszy niŻ mój,  Aryjczyka , która ukrywa"a si� przed zbirami, wytropiona zaĘ wiedzia", Że sam dok"adnie jeszcze nie wie, ale gdzieĘ w pobliŻe Lwowa. Za-
Dr hab. Jan �aryn, IPN Centrala
przez jakiegoĘ denuncjatora, wybra"a samobójczy skok z balkonu drugiego pi�- pad" w milczenie  ja teŻ. Zrobi"o mi si� smutno, bardzo smutno. Po chwili po-
tra kamienicy przy mojej ulicy pod numerem 27 i ponios"a Ęmier� na miejscu. Tyl- da" mi r�k�  po raz pierwszy uczu"em jego uĘcisk. By"o to nasze juŻ ostatnie
ko niewielki trzewik zawis"y na por�czy balkonu, gdy lecia"a w dó", by" tragicz- spotkanie.
Dobre
nym symbolem jej jeszcze do niedawna istnienia oraz ka"uŻa krwi na bruku. Oby ten epizod biograficzny, szczątkowy, bo z oddali wielu, wielu lat odtwo-
Rappaport darowywa" mi ksiąŻki  g"ównie ze wspomnianych juŻ przeze mnie rzony, utrwali" pami�� anonimowego �yda lwowskiego, podającego si� za Rap-
obu serii  polskiej i obcej Biblioteki Narodowej, Wydawnictwa Ossolineum. Nie paporta, którego nieszcz�Ęliwy osobisty los jakoĘ symbolicznie nas po"ączy"
wiedzia"em jeszcze wtedy, bo brakowa"o mi odpowiedniej wiedzy, jaki skarb kul- w sytuacji wyĘwiadczania sobie okreĘlonego dobra  wbrew dominującemu
sąsiedztwo
tury polskiej i obcej w nich by" zawarty. Dopiero póęniej, wczytując si� w treĘ� wówczas z"u.
tych dzie", zdo"a"em doceni� wartoĘ� skompletowanego zbioru. Da"o mi to Łród"o: Komitet dla Upami�tnienia Polaków Ratujących �ydów, sygn. 750
(fragment wst�pu do ksiąŻki
przygotowywanej przez IPN)
TWARZE BEZPIEKI
KsiąŻka  Dobre sąsiedztwo jest poĘwi�cona pami�ci prof. Tomasza
Andrzej Czech (1910-1960)  mjr UB, organizator Strzembosza, a sk"ada si� g"ównie z relacji nadsy"anych od koł
-
 Zaraz po wyzwoleniu pracowa"em przy organizowaniu Woj. Urz�du jako
kontroler obecnoĘci pracowników na polecenie ówczesnego wojewody Tka- ca XX wieku do Komitetu dla Upami�tnienia Polaków Ratujących �y-
PPR w Rzeszowskiem
czowa Stanis"awa . Nast�pnie polecono mu uporządkowanie sieci elektrycz- dów. Analiza przechowywanego w Archiwum Akt Nowych zbioru liczą-
Syn Józefa i Marii z domu Piwowar. Urodzi" si� w Niechobrzu pow. rzeszow- nej w mieĘcie i wybudowanie nowej linii wysokiego napi�cia do Stalowej Wo- cego obecnie ponad 850 teczek i co najmniej kilka tysi�cy nazwisk
ski. Ukoł
czy" 4 klasy II Gimnazjum w Rzeszowie. Jak sam poda", w związku li. Od paędziernika 1944 r. do sierpnia 1945 r. pracowa" (jako delegat Urz�du Ęwiadczy o róŻnych formach niesienia pomocy w czasie II wojny Ęwia-
 ze zniszczeniem przez grad plonów i braku Ęrodków zmuszony by" prze- Wojewódzkiego)  z zadaniem kontrolowania  w Elektrowni Miejskiej w Rze- towej (od udzielenia pomocy przez solidarny, pozytywny kontakt emo-
rwa� nauk�. W latach 1927-1931 pracowa" jako uczeł
elektromontaŻu. Po za- szowie. Za"oŻy" tam komórk� PPR. By" cz"onkiem Komitetu Miejskiego PPR cjonalny, przez incydentalną pomoc, np. w formie dostarczenia  le-
koł
czeniu tej praktyki zosta" powo"any do s"uŻby wojskowej w 17. pu"ku pie- w Rzeszowie. Do s"uŻby w UB skierowany zosta" przez PPR. Początkowo by" wych papierów, czy teŻ  takŻe zagroŻone utratą Życia  prowadze-
choty w Rzeszowie (1932-1933). By" cz"onkiem Komunistycznej Partii Polski. referentem personalnym dla spraw powiatowych i miejskich Wydzia"u Perso- nie na rzecz uwi�zionych w getcie dodatkowej dzia"alnoĘci gospodar-
Ze wzgl�du na swoje komunistyczne poglądy nie zosta" skierowany do szko- nalnego WUBP w Rzeszowie (od 2 VIII 1945 r.), nast�pnie s"uchaczem Cen- czej, aŻ po udzielanie schronienia we w"asnym gospodarstwie domo-
"y podoficerskiej. Po odbyciu 18-miesi�cznej s"uŻby wojskowej by" bezrobot- tralnej Szko"y MBP w �odzi od 20 XI 1945 r. Kilka miesi�cy póęniej 22 I 1946 wym oraz sta"e poĘrednictwo w rozmieszczaniu po domach i zako-
ny. Potem do 1936 r. pracowa" jako elektromonter w Rzeszowie. Przez 9 mie- r. zosta" przekazany do dyspozycji szefa WUBP Rzeszów. 8 II 1946 r. zosta" nach zagroŻonych osób). Pomocy udzielali Polacy, obywatele II RP,
si�cy by" zatrudniony w Pał
stwowych Zak"adach Lotniczych w Rzeszowie. Zo- kierownikiem Sekcji 1. Wydzia"u Personalnego WUBP w Rzeszowie. w sposób zorganizowany i spontaniczny. Udzielali jej zarówno miesz-
sta" stamtąd wyrzucony w wyniku interwencji policji. W latach 1937-1939 sekre- Od 1 III 1947 r. tymczasowo pe"ni" obowiązki kierownika Wydzia"u Personal- kał
cy wsi (ziemianie, ch"opi), jak i wi�kszych miast (robotnicy i rodzi-
tarz Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Rzeszowie. W 1934 r. odmówi" nego WUBP w Rzeszowie. Potem by" zast�pcą naczelnika Wydzia"u Personal- ny inteligenckie), g"ównie z pobudek religijnych, patriotycznych, a tak-
wzi�cia Ęlubu koĘcielnego. W 1936 r. jego Żona Aniela zosta"a skazana na 2 nego WUBP w Rzeszowie (od 1 V 1947 r.) i naczelnikiem Wydzia"u Personal- Że materialnych, niezaleŻnie od w"asnych przekonał
politycznych.
lata wi�zienia za dzia"alnoĘ� wywrotową. Do wybuchu wojny przed kaŻdym nego WUBP w Rzeszowie (od 10 II 1948 r.). 31 XII 1949 r. zosta" przekazany Wi�kszoĘ� udzielających pomocy nie czyni"a tego w ramach zorgani-
Julia Oparowska wskazuje otwory po pociskach niemieckiej Żandarme- zowanej dzia"alnoĘci podziemnej w strukturach Polskiego Pał
stwa
Ęwi�tem 3 maja jedno z ma"Żeł
stwa Czechów by"o prewencyjnie aresztowa- do dyspozycji dyrektora Departamentu Kadr MBP w związku z postawionymi
rii w miejscu zastrzelenia jej m�Ża Stanis"awa Oparowskiego, zabitego
ne za dzia"alnoĘ� komunistyczną przez policj� pał
stwową. mu zarzutami:  zanikiem czujnoĘci klasowej , co objawia� si� mia"o przyjmo- Podziemnego, cho� cz�sto zdarza"o si�, Że osoba udzielająca pomo-
za udzielanie pomocy �ydom. Zdj�cie z 1968 roku
W trakcie wojny obronnej we wrzeĘniu 1939 r. s"uŻy" w WP. Potem, w czasie waniem do s"uŻby w UB  nieodpowiednich ludzi, zdrady tajemnicy s"uŻbowej cy jednoczeĘnie dzia"a"a w konspiracji. Zbiór komitetowy nie odbiega
okupacji niemieckiej, przez rok mieszka" w Niechobrzu. Zatrudnienie znalaz" (wobec Żony), nieznajomoĘci ludzi i specyfiki obiektów, niewykonywania zatem swą zawartoĘcią i charakterem od wielu innych, znanych do tej
w tej samej firmie co przed wojną w Rzeszowie. Pracowa" jako elektromonter. w odpowiednim czasie poleceł
szefa WUBP oraz  braku planowanego i celo- pory historykom1. JednoczeĘnie ma pewne cechy indywidualne;
Wracamy do tematu ratowania �ydów przez Polaków podczas okupacji
Ma"Żeł
stwo Czechów odegra"o istotną rol� w tworzeniu struktur PPR wego werbunku do aparatu BP (czyli przyjmowaniu do s"uŻby duŻej liczby do nich naleŻy czas powstawania tych relacji. Wi�kszoĘ� z nich zosta-
niemieckiej, który poruszaliĘmy w numerze styczniowym dodatku (�ycie za
na Rzeszowszczyęnie. W styczniu 1942 r. w okolice Rzeszowa przyby" zrzuco- funkcjonariuszy o nieodpowiednich kwalifikacjach). Z dniem 1 II 1950 r. zosta" "a wywo"ana z pami�ci ludzkiej po 1989 r., m.in. w związku z wyda-
Życie  Sprawiedliwi przeciwko niemieckiemu i ukraił
skiemu ludobójstwu).
ny przez Sowietów ko"o Sandomierza cz"onek I Grupy Inicjatywnej PPR Augu- przeniesiony na stanowisko naczelnika Wydzia"u Personalnego WUBP niem w Polsce pracy Jana T. Grossa o Jedwabnem oraz z antypolski-
styn Mica". Mia" on za zadanie dotrze� do ocala"ych by"ych cz"onków KPP w Szczecinie. Potem sprawowa" nast�pujące funkcje: naczelnika Wydzia"u Per- mi atakami prasy amerykał
skiej czy zachodnioeuropejskiej. Relacje
DziĘ prezentujemy materia"y z ksiąŻki  Dobre sąsiedztwo przygotowywanej
i w oparciu o nich stworzy� PPR na Rzeszowszczyęnie. Dzi�ki poĘrednictwu sonalnego WUBP w Kielcach od 20 IX 1950 r.; 15 II 1953 r. zdj�ty z zajmowane- sk"adane by"y w przewaŻającej wi�kszoĘci przez samych Polaków,
do druku przez IPN. Wst�p do publikacji traktuje o trudnych relacjach polsko-
Anieli Czech spotka" si� z kilkoma innymi dzia"aczami by"ej KPP. Spotkania or- go stanowiska i przekazany do dyspozycji szefa WUBP Kielce; naczelnika Wy- a nie przez ratowanych (jak w przypadku zbioru Yad Vashem), nadto
ganizacyjne PPR odbywa"y si� w mieszkaniu Anieli i Andrzeja Czechów w Rze- dzia"u �ącznoĘci WUBP Kielce (od 1 III 1953 r.); naczelnika Wydzia"u �ączno- przez osoby, które w czasie wojny by"y ludęmi m"odymi bądę dzie�mi.
Żydowskich oraz informuje o najnowszych inicjatywach (badawczych i
szowie przy ulicy Szopena 61. Tam teŻ pod koniec stycznia 1942 r. powo"ano Ęci WU ds. BP w Kielcach (od 1 IV 1955 r.). Ze s"uŻby zosta" zwolniony Zachowa"y swój stan emocji, strachu i poczucie zagroŻenia, nie one
medialnych) mających na celu odk"amanie krzywdzącego stereotypu Polaka-
Komitet Organizacyjny PPR w Rzeszowskiem. Na jego czele staną" W"adys"aw 30 VI 1957 r. Kolejne awanse: chorąŻy (28 I 1946 r.), podporucznik (5 XI 1946 jednak na ogó" podejmowa"y decyzj� w sprawie udzielenia pomocy,
Kruczek. W spotkaniu tym uczestniczyli poza Mica"em: Anastazy Kowalczyk r.), porucznik (22 XII 1947 r.), kapitan (16 VII 1948 r.), major (21 VII 1954 r.). antysemity, jaki do dziĘ rozpowszechnia antypolska propaganda. Oddajemy lecz ich najbliŻsi ze starszego pokolenia. Relacje Komitetu przecho-
 Nastek , Franciszek BereĘ i Andrzej Buda. Przez ca"y okres okupacji niemiec- Zmar" w Rzeszowie. wują obraz dokonał
dziadków i rodziców funkcjonujący do tej pory
takŻe g"os bezpoĘrednim Ęwiadkom wydarzeł
.
kiej Andrzej Czech naleŻa" do PPR oraz GL/AL. Mariusz Krzysztofił
ski, IPN Rzeszów w tradycji rodzinnej. Dokoł
czenie na s. II
FOT. ARCH. IPN
II Nasz Dziennik Piątek, 26 wrzeĘnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 9/2008 (16) DODATEK HISTORYCZNY IPN 9/2008 (16) Piątek, 26 wrzeĘnia 2008 Nasz Dziennik VII
�wiata z Jerzym �liwczył
skim na czele. Od początku czynnymi cz"onkami Ko- mocy okupanci niemieccy w Polsce, w Generalnej Gu-
Dr hab. Jan �aryn, IPN Centrala
mitetu byli m.in.: prof. Tomasz Strzembosz, historyk i znawca dziejów II wojny berni, traktowali jako równoznaczny z karą Ęmierci dla
Ęwiatowej, redaktor Szczepan �aryn, ks. infu"at Zdzis"aw Król, ówczesny pro- obu tych stron.
boszcz koĘcio"a Wszystkich �wi�tych, a takŻe Agnieszka Bogucka ze  Wspól- Z w"asnego doĘwiadczenia mog� potwierdzi� taki fakt
Dobre sąsiedztwo
noty Polskiej , dyrektor AAN Tadeusz Krawczak oraz niŻej podpisany. przechowywania si� cz"owieka w przypadkowo przeze
Po Ęmierci Maryli i Tomasza Strzemboszów pracami Komitetu kierują: prof. mnie odkrytym pomieszczeniu piwnicznym kamienicy
(fragment wst�pu do ksiąŻki
Adam Strzembosz, by"y prezes Sądu NajwyŻszego RP, Szczepan �aryn, dyrek- przy mojej ulicy. (...) zobaczy"em w g"�bi siedzącego cz"o-
tor Agencji Produkcji Audycji Telewizyjnych TVP, Miros"aw Bie"aszko, pracow- wieka, o wychud"ej twarzy z czarnym zarostem i uparcie
przygotowywanej przez IPN)
nik IPN, oraz by"y proboszcz parafii Wszystkich �wi�tych w Warszawie ks. dr patrzącego na mnie z l�kiem. (...) Zapyta" doĘ� ostro, dla-
Dokoł
czenie ze s. I
Henryk Ma"ecki. Komisją Historyczną kieruje niŻej podpisany, a w jej sk"ad czego go przeĘladuj�, co chc� od niego. Pyta" jakąĘ dziw-
Lektura relacji, pisanych od serca, pokazuje lepszą stron� naszych cech naro- wchodzi takŻe �ukasz Roszkiewicz. G"ównym celem Komitetu dla Upami�tnie- ną polszczyzną, ochryple i niewyraęnie. Przeląk"em si�
dowych, w tym przywiązanie do wiary chrzeĘcijał
skiej i z niej wyrastających, nia Polaków Ratujących �ydów jest budowa przy pl. Grzybowskim pomnika i chcia"em juŻ ucieka�, ale zdo"a"em wydoby� z siebie pa-
w chwilach próby, postaw. NaraŻanie swego Życia dla ratowania Życia  obce-  tablic imiennych honorujących polskich bohaterów, którzy  jak Irena Sendle- r� s"ów na usprawiedliwienie: Że to tylko z ciekawoĘci zaj-
go koł
czy"o si� cz�sto odwzajemnioną mi"oĘcią, upadkiem barier, czasem rowa, s. Maria Getter czy Zofia Kossak-Szczucka  naraŻali Życie swoje i swo- rza"em przez to okienko, Że mieszkam na tej samej ulicy
konwersją na katolicyzm, a po wojnie ma"Żeł
stwem. Zbiór nie odzwierciedla ich najbliŻszych dla ratowania  obcych , a zarazem bliskich z racji ich tragicz- poniŻej i Że nikomu nic nie mówi"em, iŻ go widzia"em. Zda-
zatem stanu róŻnych patologii, które toczy"y równoczeĘnie margines spo"e- nego po"oŻenia. Stosowną dokumentacj� Komitet z"oŻy" na r�ce prezydent je si�, Że uwierzy"  kaza" mi wejĘ� do Ęrodka tej komórki.
czeł
stwa polskiego  margines, dzi�ki okupantom poszerzający si� ponad Warszawy Hanny Gronkiewicz-Waltz, a takŻe Andrzeja Przewoęnika, sekreta- Zapyta"em, czy tutaj mieszka  skiną" potwierdzająco g"o-
miar� dopuszczalną przez w"asne prawo i pał
stwo, strzegące dobra suweren- rza generalnego Rady Ochrony Pami�ci Walk i M�czeł
stwa. Zwiastunem ini- wą. Wewnątrz dojrza"em pó"ki przy Ęcianie, a na nich ksiąŻ-
nego narodu:  Bandytyzm naleŻy obecnie do najci�Ższych i najgroęniejszych cjatywy jest tablica upami�tniająca dzie"o ratowania �ydów, ufundowana przez ki. To jeszcze bardziej mnie zdziwi"o i zaciekawi"o. Patrzy-
plag polskiej prowincji  pisano w meldunkach krajowych do rządu RP w Lon- parafi� Wszystkich �wi�tych i umieszczona na frontonie Ęwiątyni. "em w t� stron�.  Chcia"byĘ je pewnie mie�?  zapyta".
dynie w 1943 r. Napady  na dwory, plebanie, zagrody zamoŻniejszych gospo- Bąkną"em, Że tak.  Mog� ci je da�, ale nie za darmo  od-
darzy wiejskich, siedziby administracji rolnej i leĘnej oraz na mieszczące si� powiedzia".  PrzynieĘ mi jakieĘ pieniądze albo coĘ do je-
po wsiach i osadach przedsi�biorstwa przemys"owe i handlowe by"y dzie"em dzenia  to porozmawiamy . I tak rozstaliĘmy si� po pierwszym spotkaniu oko mnie by"o jasne, Że jako �yd nie móg" pojawi� si� w mieĘcie bez gwiazdy Dawi-
zarówno oddzia"ów komunistycznych (w tym Żydowskich), jak i polskich grup w oko.  Ale nie mów o tym nikomu  dos"ysza"em na odchodne. dowej na ramieniu  Ęmier� czyha"a na kaŻdym kroku  byle Żo"nierz, policjant
bandyckich2. WĘród patologii, które dotkn�"y spo"eczeł
stwo polskie, konspi- W tym czasie sporadycznie, chcąc w jakiĘ sposób pomóc rodzicom, zbija"em móg" go, tak po prostu, zastrzeli�. Nie móg" wi�c ujawni� swojej kryjówki. Tym
racyjna Rada Pomocy �ydom wymienia"a stosowanie szantaŻu wobec ukrywa- z desek (których by"o wokó" sporo albo znosi"em je z budów) paki, przypomina- ostroŻniej od tej pory musia"em post�powa�, by udając si� do niego mimo woli
jących i ukrywanych.  Nie ma dnia, aby si� nie wydarza" szereg szantaŻów, jące kufry, i sprzedawa"em je, uzyskując za nie przys"owiowy grosz, a raczej fe- nie wyda� miejsca jego schronienia. Dlatego w tajemnicy utrzymywa"em t� na-
aby nie obrabowano ofiary z ostatniego grosza i dobytku . Niemcy przez swo- nigi. To by"y moje  fundusze , którymi ewentualnie mog"em dysponowa� i za któ- szą niezwyk"ą znajomoĘ�. Niestety do czasu, a trwa"o to, jak mi si� zdawa"o, pa-
je prawo narzucone spo"eczeł
stwu stworzyli  nowy zawód , dający sta"y do- re móg"bym coĘ sobie kupi�. Po propozycji Nieznajomego z piwnicy zastanawia- r� miesi�cy, kiedy to razu pewnego moja mama zapyta"a, tak od niechcenia,
chód3. Historycy nie są w stanie precyzyjnie okreĘli� liczby Polaków, którzy ko- "em si�, skąd tu wzią� nieco wi�cej pieni�dzy. Zdwoi"em wi�c swoją stolarską skąd i od kogo przynosz� te ksiąŻki. Ociąga"em si� z odpowiedzią, aŻ wreszcie
laborowali z Niemcami, wpisując si� w polityk� eksterminacyjną okupanta wo- profesj� i to mi przynios"o jakiĘ ma"o pokaęny dochód, a  jak sądzi"em  wystar- powiedzia"em jej prawd� ze wszystkimi szczegó"ami. Wykaza"a spokój, zrozu-
bec �ydów; czy by" to margines, czy teŻ kilka procent ówczesnego spo"eczeł
- czający, aby móc juŻ przystąpi� z mieszkał
cem sutereny do wymiany handlo- mienie, pocieszy"a i zapowiedzia"a, Że jak tylko przyjadą do nas ze wsi te  baby
stwa, szczególnie miejskiego, sąsiadującego z gettami? Wiadomo jedynie, Że wej. I tak któregoĘ razu, z tym moim kapitalikiem, uda"em si� do niego. MyĘl z prowiantem, to uszczknie troch� dla  tego Rappaporta . I dotrzymywa"a s"owa.
w"adze Polskiego Pał
stwa Podziemnego  szczególnie Kierownictwo Walki o ksiąŻkach by"a przemoŻna  nie mog"em si� oprze� pokusie ich posiadania. Wciągną"em wi�c tym samym moją dobrą mam� w naszą wspólną konspiracj�.
Cywilnej kierowane przez Stefana Korboł
skiego  pot�pia"y akty kolaboracji W moim mieszkaniu nie by"o bowiem innych ksiąŻek poza nielicznymi ksiąŻka- A musz� powiedzie�, Że do naszego mieszkania co tydzieł
przyjeŻdŻa"y w tam-
i informowa"y (g"ównie w celach edukacyjnych) o wyrokach wykonanych mi podróŻniczymi, kilku beletrystycznymi, prasą i podr�cznikami szkolnymi oraz tym okresie te pracowite i dzielne kobiety wiejskie, przywoŻąc, mimo "apanek
na  szmalcownikach . O przypadkach  szmalcownictwa czytelnik dowie si� prasą koĘcielną z Niepokalanowa, modlitewnikami i ministranturą ks. Gerarda na dworcu kolejowym i w mieĘcie, to, co mog"y zebra� ze swoich przydomo-
Helena �liwa z domu Pirga wskazuje miejsce, w którym zosta"a zastrzelo-
takŻe z relacji zamieszczonych w niniejszym zbiorze. JednakŻe ze wspomnieł
Szmyda  proboszcza koĘcio"a Ęw. Magdaleny we Lwowie, która towarzyszy"a wych gospodarstw. (...) ten ukryty handel wymienny pozwala" ludziom zaczą�
na za ukrywanie �ydów jej matka Aleksandra Pirga. Zdj�cie z 1968 roku
znajdujących si� w zespole Komitetu wy"ania si� przede wszystkim atmosfera mi przed kaŻdą codzienną Mszą Ęw. i którą do dziĘ posiadam i ch�tnie do tych egzystowa� w trudnych warunkach wojennych przy nak"adanych kontrybucjach
bezgranicznego strachu towarzyszącego sytuacji, w której pojawi" si� bez- Redaktorami tomu przygotowanego przez Komisj� Historyczną Komitetu oraz tekstów "acił
skich zaglądam po bez ma"a siedemdziesi�ciu latach. Po prostu przez okupanta w róŻnej postaci oraz innych zagroŻeniach. Pami�tam, Że
bronny i oczekujący pomocy �yd. By" to l�k panujący wĘród wielu Polaków IPN są �ukasz Roszkiewicz oraz Jan �aryn wraz z zespo"em historyków. KsiąŻka kupno ksiąŻek do w"asnej biblioteczki przekracza"o moŻliwoĘci finansowe moich po kaŻdym takim przyjeędzie do nas tych kobiet wiejskich, a czasem by"o ich
i wynikający ze stanu zagroŻenia, wywo"anego koniecznoĘcią dokonania wy- zawiera  oprócz szkicu mojego autorstwa  opracowanie merytoryczne �ukasza rodziców. Obecnie zatem nadarza"a si� okazja, jedyna w swoim rodzaju, wejĘcia równoczeĘnie kilka, mama stawa"a si� niejako dystrybutorką tej ŻywnoĘci, rozno-
boru. Powodem strachu nie by", rzecz jasna, antysemityzm, lecz walka o prze- Roszkiewicza, tekst dr Agaty Mirek o roli zakonów Żeł
skich w dziele ratowania �y- w ich posiadanie w sposób godziwy. Kiedy wreszcie opróŻni"em przed moim sząc ją po okolicznych sąsiadach, wtedy takŻe jeszcze do tych, których nie za-
trwanie w"asne i osób najbliŻszych, w warunkach narzuconych przez okupan- dów, a takŻe wybór kilkudziesi�ciu relacji opatrzonych stosownymi przypisami Nieznajomym swoją kieszeł
i wy"oŻy"em te skromne oszcz�dnoĘci na stó", są- mkni�to w lwowskim getcie, jak np. do pami�tnej pani Rauchowej, naszej są-
ta. Jedyną bodaj si"ą, która pozwala"a ratującym pokona� naturalny l�k, stawa- oraz zdj�cia i dokumenty. dzi"em, Że dopią"em upragnionego celu. Spojrza" na mnie z uĘmieszkiem, oce- siadki z naprzeciwka. Za kaŻdym przyjazdem tych kobiet zawsze otrzymywa"em,
***
"a si� wiara  ten motyw dominuje w relacjach. Pozwala to na jednoznaczne ni" to, co przynios"em, i si�gną" po ksiąŻk� z pó"ki. (...) Zobaczy"em po raz pierw- niekiedy teŻ wyprasza"em u nich w zamian za podrabianie wed"ug ich wskazał

rozprawienie si� z dominującym wĘród wielu Ęrodowisk Żydowskich mitem Okres II Rzeczypospolitej sprzyja" rozwojowi mniejszoĘci Żydowskiej na pol- szy taki tom, a na nim adnotacj�: Biblioteka Narodowa  Adam Mickiewicz  Pan biletów kolejowych, dodatkowo  coĘ dla mego Rappaporta. Dlatego po jakimĘ
funkcjonowania na ziemiach polskich antysemickiego chrzeĘcijał
stwa (g"ów- skich ziemiach. Tak w miastach o liczbie mieszkał
ców przekraczającej 100 tys. Tadeusz . Wzią"em ją do r�ki, oglądną"em i prawie chcia"em od"oŻy�.  To co, tyl- czasie z pewną satysfakcją patrzy"em, jak przybywa"o mi tych ksiąŻek po kaŻdo-
nie katolicyzmu); religii, która mia"a rzekomo, w czasie wojny, wspiera� posta- (Warszawa, Lwów czy Wilno), jak i w Ęrednich oraz ma"ych miasteczkach kra- ko jedną dostan�?  ze smutkiem i prawie z p"aczem w g"osie zawiedziony za- razowym u niego pobycie.
wy nienawiĘci bądę oboj�tnoĘci wobec �ydów i wspó"dzia"ania z nazistami, ju, w dzielnicach Żydowskich kwit"o Życie spo"eczne, polityczne i kulturalne pyta"em.  Tylko jedną?  powtórzy"em. Popatrzy" na mnie i si�gną" po nast�p- Moje kontakty z Rappaportem, okryte wzajemną tajemnicą, juŻ trwa"y jakiĘ
odpowiedzialnymi za Zag"ad�. Jest to w najwyŻszym stopniu pomówienie4. (w tym zarówno religijne, jak i np. sportowe). Mimo wielu napi�� wynikających ną, teŻ taki sam tomik, z taką samą ok"adką. Uspokoi" mnie na chwil�, przygasi" czas, a jednak niewiele wiedzia"em o nim, mimo Że zadawa"em mu takie pytania.
W przypadku Polaków powodem ratowania przez nich �ydów by"a, jak mi si� z sytuacji narodowoĘciowej i gospodarczej II RP autonomia �ydów polskich moje najgorsze obawy, mówiąc:  Jak nie b�dziesz juŻ mia" pieni�dzy  to przy- Odpowiada" smutnym spojrzeniem i milczącym zamyĘleniem lub g"�bokim wes-
zdaje, przede wszystkim g"�boka wiara katolicka, a nie negatywny czy pozy- by"a szanowana, a moŻliwoĘci wyjĘcia z dobrowolnej diaspory szerokie. Sko- noĘ mi coĘ do jedzenia, a wtedy teŻ otrzymasz ksiąŻki . (...) wtedy teŻ uĘwiado- tchnieniem. Nie dowiedzia"em si�, kim by" w lepszych czasach, gdzie pracowa"
tywny stosunek do mniejszoĘci Żydowskiej stanowiący pochodną poglądów rzysta"o z tej oferty stosunkowo niewielu Polaków Żydowskiego pochodzenia, mi"em sobie powód, z jakiego si� ukrywa, jest sam i nie wychodzi na zewnątrz.  domyĘla"em si� jednak, Że musia" mieszka� gdzieĘ blisko, bo przecieŻ nie
ideowo-politycznych. którzy przyjmując kultur� polską (a cz�sto i wiar� katolicką), stawali si� nie tyl- Ale, myĘla"em, musia" przecieŻ mie� jakichĘ opiekunów, którzy go prócz mnie dęwiga"by ze sobą tych ksiąŻek do piwnicznego gniazda. By" niewątpliwie mi"o-
Wspó"wydawcą niniejszej pracy, obok Instytutu Pami�ci Narodowej, jest Ko- ko obywatelami II RP, ale cz�sto takŻe widocznymi w Życiu kulturalnym czy po- musieli zaopatrywa� równieŻ w ŻywnoĘ�. ZawarliĘmy zatem uk"ad: ja b�d� mu Ęnikiem dobrych ksiąŻek, dla którego w czasach beznadziejnych by"y one jedy-
mitet dla Upami�tnienia Polaków Ratujących �ydów, organizacja spo"eczna litycznym osobowoĘciami (od Ęrodowiska  Skamandrytów i kabaretu Qui Pro dostarcza" troch� prowiantów, a on mnie ksiąŻki. Przy kolejnym spotkaniu, gdy nym  jak mi si� zdawa"o  kapita"em wymiennym, ostoją przetrwania i gwaran-
dzia"ająca przy koĘciele Wszystkich �wi�tych w Warszawie. Komitet powsta" Quo poczynając, a na politykach obozu narodowego, jak Stanis"aw Stroł
ski, go zapyta"em, jak si� nazywa  odpowiedzia" krótko:  Rappaport . Wtedy juŻ dla cją przeŻycia kaŻdego nast�pnego dnia. Dokoł
czenie na s. VIII
w koł
cu lat 90. XX wieku z inicjatywy Polki z Kanady Anny Wybranowskiej. koł
cząc). Zdecydowana wi�kszoĘ� �ydów polskich podj�"a decyzj� o pozo-
Przewodnictwo obją" legendarny naczelnik Szarych Szeregów Stanis"aw  Or- staniu w izolacji od otoczenia polskiego, co nie znaczy, Że otoczenie nie sprzy-
DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN. www.ipn.gov.pl
sza Broniewski, a wĘród za"oŻycieli znaleęli si� m.in.: prof. Jan Durko, dyrek- ja"o tendencjom separatystycznym:  Spo"ecznoĘ� Żydowska w Gdyni, podob-
Redaktorzy: ADRES DO KORESPONDENCJI:
tor Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, prof. Jan Dowgia""o, by"y ambasa- nie jak w innych miastach polskich, stanowi"a zamkni�tą grup�. Od początku
DODATEK IPN DO  Naszego Dziennika
dr Krzysztof Kaczmarski, [e-mail] (Rzeszów 017 860 60 25)
dor RP w Izraelu, prof. Andrzej Rottermund, dyrektor Zamku Królewskiego, wzajemne relacje mi�dzy nią a sąsiadami naleŻa"y do rzadkoĘci. Wp"yw na izo-
UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA
Romuald Niedzielko, [e-mail] (Warszawa 022 431 83 73)
i Andrzej Szyszko, ówczesny przewodniczący Rady Warszawy. Wspierani byli- lacj� �ydów w Gdyni mia" takŻe fakt, Że Żadna z dzia"ających w mieĘcie orga-
SPRZEDA� WYDAWNICTW IPN: TEL. [phone]
Ęmy takŻe przez Stowarzyszenie Polskich Sprawiedliwych wĘród Narodów nizacji zawodowych, spo"ecznych czy politycznych nie dopuszcza"a do grona
FOT. ARCH.
FOT. ARCH.
VI Nasz Dziennik Piątek, 26 wrzeĘnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 9/2008 (16) DODATEK HISTORYCZNY IPN 9/2008 (16) Piątek, 26 wrzeĘnia 2008 Nasz Dziennik III
najmniej 2,8 mln obywateli polskich narodowoĘci Żydowskiej.
swoich cz"onków osób o wyznaniu innym niŻ chrzeĘcijał
skie 5. Zatem dominu- z obozu  cho�by na pierwszą noc, to oni dali pierwsze cywilne ubranie. Te przy-
10
Dr hab. Jan �aryn, IPN Centrala A. Klugman, Encyklopedia polskich Sprawiedliwych,  Wi�ę 2005, nr 4, s. 52.
jącym i dobrowolnym wyborem spo"ecznoĘci tak polskiej, jak i Żydowskiej k"ady pokazują, jak wielu ludzi musia"o zosta� zaangaŻowanych w dzie"o ratowa-
11
H. Krall, Gra o moje Życie, w: Ten jest z ojczyzny mojej& , s. 297-299.
(w 1939 r. liczącej ok. 3,5 mln osób) by"a wzajemna izolacja i niech�� do wkra- nia cho�by jednego �yda, i to bez gwarancji, Że pomoc okaŻe si� skuteczna.
12
Zob. bardzo ciekawą prac�: M. Melchior, Zag"ada a toŻsamoĘ�. Polscy �ydzi ocaleni
czania na teren drugiej strony. Zag"ada narodu Żydowskiego to przede wszystkim doĘwiadczenie uratowa-
 na aryjskich papierach . Analiza doĘwiadczenia biograficznego, Warszawa 2004.
Dobre sąsiedztwo ***
13
Sz. Datner, Las Sprawiedliwych. Karta z dziejów ratowania �ydów w okupowanej Pol- nych, dla których czas dzieli" si� na okres przed i po; toŻsamoĘ� osób uratowa-
sce, Warszawa 1968, s. 27.
Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorowa" medalem  Sprawiedliwy nych, które przeŻy"y II wojn� Ęwiatową, zosta"a ukszta"towana i zdeterminowana
14
(fragment wst�pu do ksiąŻki S. Korboł
ski, Polacy, �ydzi i Holocaust, Warszawa 1999, s. 58.
wĘród Narodów �wiata ok. 22 tys. osób, w tym ponad 6000 Polaków. Liczba ta przez fakt zagroŻenia eksterminacją i  niesprawiedliwego wobec ofiar ocalenia12.
15
Zob. E. Kurek, Dzieci Żydowskie w klasztorach, Udzia" Żeł
skich zgromadzeł
zakonnych
 jak mawia" prof. Tomasz Strzembosz  przedstawia jedynie wierzcho"ek góry lo- NaleŻy jednak pami�ta�, Że takŻe Polacy, którzy spotkali si� oko w oko z proble-
przygotowywanej przez IPN)
w akcji ratowania dzieci Żydowskich w Polsce w latach 1939-1945, Lublin 2001.
dowej zjawiska, jakim by"a rzeczywista skala pomocy niesionej �ydom przez Po- mem udęwigni�cia wyzwania, jakim by"o udzielenie pomocy �ydowi, cz�sto ob-
16
Ks. Marceli Godlewski, ur. w Turczynie k. �omŻy. Kszta"ci" si� w seminarium duchow-
Dokoł
czenie ze s. V
laków w czasie II wojny Ęwiatowej. Przeci�tnie w uratowanie jednej osoby (rodzi- cemu cz"owiekowi, zostali poddani w czasie wojny potwornie trudnemu wyboro-
nym w Sejnach, w 1888 r. otrzyma" Ęwi�cenia kap"ał
skie. W 1893 r. uzyska" dokto-
Nikt inny za nas tego nie zrobi:  W Polsce nie ma ani jednego pomnika, po- ny Żydowskiej) by"o zaangaŻowanych od kilku do kilkunastu Polaków. Daje to su- wi:  Wydaje si�  pisa" Szymon Datner  Że ogólnie rzecz biorąc istnia"y cztery
rat w rzymskim Uniwersytecie Gregoriał
skim. Przewodnikiem w jego pracy duszpa-
mniczka nawet, poĘwi�conego tym, którzy pomagali  pisa"a niedawno prof. sterskiej by"a encyklika spo"eczna Leona XIII  Rerum Novarum z 1891 r. Pracowa" m� od 500 tysi�cy do ponad miliona Polaków, którzy  w ten czy inny sposób moŻliwoĘci rozwiązania takiego dylematu: pierwsza to zgodnie z narzuconym
Jadwiga Staniszkis27. JednoczeĘnie w tej samej Polsce, dla niektórych  antyse- w parafiach m.in. w robotniczej �odzi i od 1906 r. w Warszawie (od 1915 r. by" pro-
 próbowali aktywnie pomóc potrzebującym6. przez najeędęc� okupacyjnym  prawem wyda� �yda w r�ce oprawców, co rów-
boszczem koĘcio"a Wszystkich �wi�tych). Związany politycznie z narodową
mickiej , są tablice i pomniki upami�tniające Zag"ad� i tragiczny los, który �y- By uratowa� jedno Życie, musieli si� spotka� Polak i �yd, czy teŻ Polak Żydow- na"o si� skazaniu go na Ęmier�; druga  nie wyda�, lecz nie udzieli� pomocy;
demokracją. Po odzyskaniu niepodleg"oĘci zają" si� kwestią Żydowską; sta" si� zda-
dom zgotowali Niemcy28. Starania zmierzające do utrwalenia w pami�ci zbioro- skiego pochodzenia. W samej Warszawie wysz"o w latach okupacji z getta trzecia  udzieli� mu doraęnej pomocy; czwarta  zaopiekowa� si� i udzieli�
niem krytyków jednym z g"ównych publicystów antysemickich. W czasie II wojny
wej rzeczywistych postaw Polaków w czasie II wojny Ęwiatowej powinny takŻe na stron�  aryjską co najmniej 25 tys. osób pochodzenia Żydowskiego; w sumie schronienia na czas d"uŻszy 13. W tym szkicu interesują mnie dwie ostatnie po-
Ęwiatowej niós" pomoc �ydom, mieszkał
com getta warszawskiego. Zmar"
obją� spo"ecznoĘ� zagraniczną, w tym Żydowską. Pozwoli to na zburzenie mu- na ziemiach okupowanych przez Niemców wojn� przeŻy"o co najmniej 50 tysi�- stawy. Ich wspólną cechą by"o Ęwiadome podj�cie ryzyka związanego z niesie-
26 XII 1945 r. w Aninie.
rów pe"nych niech�ci i z"ych emocji, powsta"ych z racji wzajemnej ignorancji 17 cy, a szacunki si�gają nawet 120 tysi�cy �ydów. niem pomocy �ydowi. Konsekwencją tej decyzji by"a groęba utraty Życia: Ęmier�
Godni synowie naszej Ojczyzny. �wiadectwa nades"ane na apel Radia Maryja, cz. 1,
i ŻywotnoĘci utrwalonych, nieprawdziwych stereotypów. Warszawa 2002, s. 46. Niemcy, zajmując ziemie polskie w 1939 r., a nast�pnie 1941 r.  od Wielkopol- w"asna i najbliŻszych.
18
Zob. wi�cej: Matka dzieci Holocaustu. Historia Ireny Sendlerowej, opr. A. Mieszkowska,
ski po Kresy Wschodnie  natychmiast wprowadzali rasistowskie ustawodaw- Istnia"y co najmniej trzy formy niesienia pomocy �ydom; po pierwsze, zorga-
1
Warszawa 2004.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą �ydom 1939-1945, opr. W. Bartoszewski,
stwo. Od tej pory �ydem by" kaŻdy, kto zosta" lub móg" zosta� za takiego uzna- nizowana, w ramach Polskiego Pał
stwa Podziemnego, niesiona przez ludzi dzia-
19
Z. Lewinówna, wyd. 3, Warszawa 2007; K. Iranek-Osmecki, Kto ratuje jedno Życie& Po- Zob. F. Kącki, Udzia" ksi�Ży i zakonnic w holokauĘcie �ydów, Warszawa 2002.
ny przez Niemców na podstawie ustaw rasistowskich, a nie rzeczywistej przyna- "ających od 1942 r. w konspiracyjnej Radzie Pomocy �ydom kryptonim  �egota .
20
M. Szpytma, Sprawiedliwi i ich Ęwiat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy, Warszawa-
lacy i �ydzi 1939-1945, Londyn 1968; M. Urynowicz, Zorganizowana i indywidualna
leŻnoĘci do narodu i jego kultury (w tym szczególnie wyznania). Tylko nieliczni Jej inicjatorką by"a dzia"aczka i pisarka katolicka Zofia Kossak-Szczucka. W RP�
pomoc Polaków dla ludnoĘci Żydowskiej eksterminowanej przez okupanta niemieckiego -Kraków 2007, s. 15.
spoĘród polskich �ydów nie podporządkowali si� temu prawu, od początku de- przy Pe"nomocniku Rządu (pos"ugiwano si� takŻe nazwą: przy Delegaturze Rzą-
21
S. Korboł
ski, Polacy, �ydzi i Holocaust, Warszawa 1999, s. 78.
w okresie drugiej wojny Ęwiatowej, w: Polacy i �ydzi pod okupacją niemiecką. Studia
22 cydując si� na Życie  nielegalne . Byli to g"ównie �ydzi ca"kowicie spolonizowa- du) wspó"pracowali ze sobą politycy narodowo-katoliccy, ludowi i socjalistyczni
S. Korboł
ski, Polacy, �ydzi i Holocaust, s. 76.
i materia"y, red. A. �bikowski, Warszawa 2006.
23
2
Zob. na ten temat: M. Chodakiewicz, �ydzi i Polacy 1918-1955. Wspó"istnienie. Zag"ada. ni, w tym katolicy, a szczególnie pozostający w związkach ma"Żeł
skich  miesza- oraz politycy Żydowscy  od syjonistów po komunistów. PrzewaŻali ludzie o po-
Cyt. za: Narodowe Si"y Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia, opr. L. �ebrowski,
Komunizm, Warszawa 2000; TenŻe, Po Zag"adzie. Stosunki polsko-Żydowskie 1944-1947,
Warszawa 1994, s. 21. nych , w koł
cu osoby, którym wygląd i niewiedza sąsiadów pozwala"y na sta"e glądach lewicowo-liberalnych. Przewodniczącym RP� zosta" Julian Grobelny ps.
3
A. �bikowski, Antysemityzm, szmalcownictwo, wspó"praca z Niemcami a stosunki pol- Warszawa 2008.
Ży�  na powierzchni zgodnie z dotychczasowym harmonogramem dnia; zda-  Trojan z PPS-WRN, a po nim od wiosny 1944 r. funkcj� t� pe"ni" Roman Jab"o-
24
Podobnie by"o w moim domu rodzinnym, gdzie fakt ukrywania Ireny i Lazara Engelber-
sko-Żydowskie pod okupacją niemiecką, w: Polacy i �ydzi pod okupacją niemiecką& ,
rza"o si�, Że dopiero po za"oŻeniu opaski sąsiedzi w kamienicy dowiadywali si�, nowski ps.  Jurkiewicz , takŻe z PPS-WRN. Rada otrzymywa"a fundusze na swą
gów by" nam  piątce dzieci  znany i traktowany jako oczywistoĘ�.
s. 478 i nast.
ku zdziwieniu, o Żydowskim pochodzeniu swoich sąsiadów. Emanuel Ringelblum dzia"alnoĘ� (fa"szowanie dokumentów, znajdowanie mieszkał
, pieniądze dla ro-
25
4
Pierwszą pozycją jest praca Mateusza Szpytmy Sprawiedliwi i ich Ęwiat (Warszawa
Z pomówieniami naruszającymi wraŻliwoĘ� polską od lat próbuje si� rozprawia� Jerzy
pisa":  MoŻna przyją� za aksjomat, Że o ile �yd mia" w rodzinie polskich krew- dzin czy teŻ klasztorów utrzymujących nowych  lokatorów ) z budŻetu polskiego
Robert Nowak. Zob. m.in. jego ksiąŻk�: Sto k"amstw J.T. Grossa o Jedwabnem i Żydow- 2007), poĘwi�cona rodzinie Ulmów z Markowej, kolejną  ksiąŻka ElŻbiety Rączy Pomoc
nych, móg" liczy� na ich pomoc, nawet jeĘli rodzina ta sk"ada"a si� z samych an- podziemnego pał
stwa zasilanego przez rząd RP w Londynie, a takŻe od organi-
Polaków dla ludnoĘci Żydowskiej na Rzeszowszczyęnie 1939-1945 (Rzeszów 2008).
skich sąsiadach, Warszawa 2001.
26
5
Zob. stron� internetową www.zyciezazycie.pl; zespó" wyprodukowa" film dokumentalny tysemitów 7. zacji Żydowskich:  W sumie �egota i organizacje Żydowskie otrzyma"y ponad mi-
J. Drozd, Spo"ecznoĘ� Żydowska Gdyni w okresie mi�dzywojennym, Gdynia 2007, s. 467.
6
 �ycie za �ycie , obecnie pracuje nad filmem o rodzinie Kowalskich z Ciepielowa.
M. Urynowicz (Zorganizowana i indywidualna pomoc..., s. 278) oblicza szacunkowo, Że Ratowanie �ydów po  aryjskiej stronie by"o poprzedzone dramatyczną decy- lion dolarów, 200 000 franków szwajcarskich i 37 400 000 z"otych. W Żadnym in-
27
 Super Express , 8.08.2008.
�ydów ratowa"o co najmniej 300 tys. Polaków, przyjmując najniŻszą z przyj�tych liczb�
zją o opuszczeniu getta i swoich najbliŻszych. Tylko cz�Ę� �ydów podejmowa"a nym okupowanym przez Niemców kraju nie istnia"a organizacja podobna do �e-
28
W 2007 r. IPN podją" nowy projekt (koordynator dr Aleksandra Namys"o), którego ce-
uratowanych  30 tys.
ten heroiczny trud. Wi�ksze szanse na przeŻycie mia"y osoby znające polskie ro- goty, mimo Że terror wobec ludnoĘci aryjskiej w tych krajach nie by" tak dotkliwy
7
lem jest udokumentowanie miejsc pochówków Żydowskich (takŻe tych nierozpozna-
Ten jest z ojczyzny mojej& , s. 97.
dziny, j�zyk i kultur�. Z kolei wi�ksze szanse na przeŻycie mieli ci Polacy, których jak w Polsce  pisa" Stefan Korboł
ski14.
8
nych, poza cmentarzami i znanymi do tej pory miejscami zbrodni). Projekt ten tematycz-
H. Zawadzka, Ucieczka z getta, Warszawa 2001, s. 87.
podopieczni niczym nie wyróŻniali si� od polskiego otoczenia.  Wieczór wigilijny Rada dzia"a"a w ramach czterech referatów:
9
nie wspó"gra z programem  Index .
Z rąk okupanta niemieckiego zgin�"o w sumie ok. 5,5 mln europejskich �ydów, w tym co
zaczą" si� od sk"adania Życzeł
i dzielenia si� op"atkiem. Wszyscy si� obejmowa-  mieszkaniowy, zajmujący si� wyszukiwaniem lokali dla ukrywających si�
li, a panią Karol� ca"owali w r�k�. Posz"am za ich przyk"adem  wspomina"a Ha- po  aryjskiej stronie;
lina Zawadzka, uratowana dzi�ki polskiej rodzinie �ydówka z Koł
skiego.  Przez  dzieci�cy, którego g"ównym zadaniem by"o umieszczanie tych najmniej-
Wspomnienie o mieszkał
cu sutereny, i nie tylko
ca"y wieczór bardzo uwaŻa"am, aby zachowywa� si� jak inni. (& ) KoĘció" by" szych w sierocił
cach oraz (g"ównie) domach zakonnych;
przepe"niony i z trudem uda"o si� nam dosta� do Ęrodka. Stan�"am ko"o Dziuni,  propagandowy, wydający materia"y  g"ównie ulotki nak"aniające Polaków
aby móc ją obserwowa� i naĘladowa� jej zachowanie 8. do udzielania pomocy �ydom;
Fragmenty relacji Kazimierza Terleckiego z grudnia 2005 r., który dostarcza" ŻywnoĘ�
Wszyscy ci ludzie, którzy pr�dzej czy póęniej zdecydowali si� na przetrwanie  lekarski, z siatką zaufanych lekarzy gotowych nielegalnie  z punktu widze-
anonimowemu �ydowi ukrywającemu si� w piwnicy jednej z kamienic we Lwowie
poza murami getta, nie mogli przeŻy� okupacji bez pomocy Polaków9.  Jedni po- nia prawa okupacyjnego  leczy� Żydowskich pacjentów.
magali nam rok  inni dwa miesiące, niektórzy par� dni tylko, ale drŻ� na wspo- Rada dzia"a"a szczególnie na terenie Warszawy, a takŻe w terenie; w 1943 r.
By" rok 1941  póęna jesieł
. Pierwszy rok okupacji niemieckiej, hitlerowskiej krotochwilnych zdarzeniach. By"a zatem za sprawą okupanta niemieckiego at- mnienie, co by by"o, gdyby nie pomogli nam na te par� dni? Nawet ten, który mi powsta"y takŻe okr�gowe RP� w krakowskim i lwowskim.
we Lwowie, zwanym juŻ Lembergiem, po przesuni�ciu si� frontu wojennego mosfera strachu, która szczególnie otacza"a ludnoĘ� pochodzenia Żydowskie- udzieli" noclegu na jedną noc tylko, niech b�dzie b"ogos"awiony  wspomina"a Pomoc by"a niesiona �ydom takŻe przed i po powstaniu RP� przez organiza-
daleko na wschód. Rosjanie, jako ci pierwsi okupanci cz�Ęci naszego kraju, go, jednoznacznie wydziedziczona z miana ludzi i zepchni�ta do kategorii pod- RóŻa Stenko z Tel Awiwu10. Z kolei Hanna Krall opisywa"a:  Wiele razy próbowa- cje spo"eczne i polityczne, w tym partie i oddzia"y zbrojne, a przede wszystkim
uciekli w pop"ochu z miasta. (...) ludzi. Udziela" si� ten strach wszystkim Polakom, gdyŻ i my byliĘmy traktowa- "am obliczy�, ilu ich by"o. Nie mog�. Nie pami�tam wszystkich twarzy i nazwisk. przez instytucje koĘcielne, g"ównie Żeł
skie zgromadzenia zakonne oraz parafie.
Tymczasem nastąpi"o ponure panowanie administracji i policji niemieckiej ni nie lepiej i jako nast�pni przeznaczeni do unicestwienia biologicznego. Za- By"am dzieckiem. (& ) Na moje utrzymanie "oŻy" z konspiracyjnych funduszów W prawie 200 klasztorach zakonnice uratowa"y ponad 1500 dzieci Żydowskich15.
we Lwowie. Cz�Ę� ulicy, przy której mieszkaliĘmy, ta z nowszymi budynkami nim jednak Niemcy przygotowali getto lwowskie, gdzie sp�dzono prawie ca"ą docent dr Tadeusz St�pniewski (& ). Wymieni"am tylko tych ludzi, których z na- W tym kontekĘcie naleŻy wspomnie� Iren� Sendlerową, lewicową dzia"aczk� nie-
i willami, zosta"a zarekwirowana na rzecz esesmanów i ich rodzin. Prawowitych okoliczną ludnoĘ� wyznania mojŻeszowego, wielu z nich ratowa"o si� w ten zwiska pami�tam. Wszyscy ratując mnie naraŻali siebie i swoje rodziny na Ęmier- podleg"oĘciową, pracującą w latach wojny w warszawskim Zarządzie Miejskim,
w"aĘcicieli wysiedlono przymusowo lub teŻ  przesiedlono wed"ug hitlerow- sposób, Że zacz�"o ukrywa� si�, jak tylko moŻna by"o i gdzie by"o moŻna. telne niebezpieczeł
stwo. W grze o moje Życie  stawką by"o Życie 45 osób 11. w Wydziale Opieki Spo"ecznej, a nast�pnie kierującą Referatem Dzieci�cym RP�,
skich  standardów , ofiarowując im pomieszczenia  zast�pcze w lagrach itp. Pami�tam, jak tuŻ po wejĘciu do Lwowa wojsk niemieckich, pod wodzą ja- A inni, cz�sto anonimowi: ksiądz proboszcz i jego wikary, którzy fa"szowali me- oraz s. Matyld� Getter ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi. We
(...) kiegoĘ prowodyra ukraił
skiego grupa chuliganów zaatakowa"a przy ulicy Na- tryk� chrztu; organizacja, która wyrabia"a  aryjskie papiery ; kobieta, która pomo- wszystkich 40 sierocił
cach prowadzonych przez to zgromadzenie udzielano po-
Okres wojny by" zawsze okazją do "azikowania, zbieraliĘmy wówczas róŻne bielaka rodzin� Żydowską mieszkającą w willi. Pami�tam, bo z niedalekiej od- g"a ufarbowa� w"osy na blond; cz"owiek z pobliskiej wsi, który przynosi" poŻywie- mocy �ydom:  W roku 1942 w"adze zakonne  wspomina"a s. Anna z Cz�stocho-
pozosta"oĘci po przejĘciu frontu, m.in. chomikowaliĘmy znajdywane pociski, leg"oĘci s"ysza"em krzyk tej maltretowanej rodziny. nie do lasu, gdzie grupa �ydów ukrywa"a si� w ziemiance; w"aĘciciele majątku wy  przydzieli"y mnie do pracy wychowawczej w Domu Dziecka w Aninie. By"o
w tym artyleryjskie, które nast�pnie rozbijaliĘmy po to, aby uzyska� z "usek kul Odezwa" si� wi�c nowy, niebezpieczny wróg  nacjonalizm ukraił
ski, który ziemskiego i ich ca"a rodzina, która przyj�"a ma"Żeł
stwo Żydowskie do pracy; tam czterdzieĘcioro oĘmioro dzieci. WĘród nich po"ow� stanowi"y dzieci Żydow-
armatnich zawarty w nich proch strzelniczy w postaci d"ugich jak makaron spa- poczu" si� bezkarny. Zanim wi�c rozpasali si� okupanci niemieccy we Lwowie, w koł
cu ca"y klasztor, pod drzwi którego nieznani rodzice podrzucili ma"e dziec- skie. Od pewnego czasu przybywa"o ich coraz wi�cej. Dostarczycielką ich by"a
ghetti nitek lub umieszczony w ma"ych kwadratowych przezroczystych wo- juŻ wczeĘniej pojawi"y si� oznaki gwa"tu dokonywanego na tej ludnoĘci. Mog"a ko Żydowskie; dzi�ki temu na d"ugie lata okupacji znalaz"o ono schronienie Matka prowincjalna  Matylda Getter w porozumieniu z ksi�dzem Marcelim Go-
reczkach poci�ty w drobniutkie kosteczki. RobiliĘmy z niego róŻny uŻytek pod- ona w tej tragicznej juŻ sytuacji, zapowiadającej kres istnienia, liczy� tylko w murach zgromadzenia zakonnego. A w"aĘciciele domu przy ul. Ceglanej i lo- dlewskim (1865-1945), proboszczem parafii Wszystkich �wi�tych w Warszawie16.
czas pomys"owych zabaw lub urządzaliĘmy fajerwerki. (...) na jakąĘ pomoc ze strony dobrosąsiedzkiej, równieŻ taką, jak udzielanie schro- katorzy tej kamienicy warszawskiej, pod którą znajdowa"y si� piwnice "ączące si� Mieszka" on teŻ w Aninie w Domu Dziecka, który by" jego prywatną w"asnoĘcią.
Ale nie wszyscy, m"odzi i nieco starsi, mogli beztrosko uczestniczy� w tych nienia we w"asnych sąsiedzkich pomieszczeniach. Ten sposób udzielenia po- z gettem. TakŻe mieszkał
cy OĘwi�cimia, którzy opiekowali si� uciekinierami Dokoł
czenie na s. IV
IV Nasz Dziennik Piątek, 26 wrzeĘnia 2008 DODATEK HISTORYCZNY IPN 9/2008 (16) DODATEK HISTORYCZNY IPN 9/2008 (16) Piątek, 26 wrzeĘnia 2008 Nasz Dziennik V
Pomoc Ęwiadczona by"a przede wszystkim przez osoby indywidualne, polskie stawy, od heroicznych po haniebne  najcz�Ęciej postaw� zastraszenia bądę Nie brakowa"o za to klimatu i okazji do manipulowania skrytymi emocjami.
Dr hab. Jan �aryn, IPN Centrala
rodziny, do których  najcz�Ęciej nocą  ktoĘ zapuka". Wed"ug niepewnych da- wzrastającego zoboj�tnienia wobec cudzego cierpienia, które moŻe w kaŻdej Szczególnie w 1968 r., gdy cz�Ę� aparatu partyjnego podj�"a kampani� antyŻy-
nych, opartych na relacjach, pomoc �ydom okazywa"a zarówno ludnoĘ� wiejska, chwili zagraŻa� najbliŻszym. W Markowej w marcu 1944 r. zgin�"o ma"Żeł
stwo dowską. Jej celem by"o g"ównie przej�cie intratnych stanowisk w PZPR i admini-
jak i wielkomiejska (tam, gdzie Niemcy zainstalowali getto); wielu �ydów znala- Józefa i Wiktorii Ulmów wraz z dzie�mi, Stasią (nieca"e 8 lat), Basią (7), W"adziem stracji pał
stwowej, a Ęrodkiem odwo"anie si� do resentymentów z pierwszych lat
Dobre sąsiedztwo
z"o takŻe schronienie w oddzia"ach partyzanckich, tak proweniencji komunistycz- (6), Franusiem (4), Antosiem (3) i Marysią (2); kobieta spodziewa"a si� kolejnego powojennych. Na Zachodzie z kolei powstawa"y prace historyczne i wspomnienia
nej, jak i w AK czy w NSZ. SpoĘród ziemian pomoc nieĘli m.in. w"aĘciciele zorga- potomka. Wraz z nimi zgin�li ukrywani �ydzi  z rodziny Szallów i Goldmanów. oparte g"ównie na relacjach komunistycznych, w tym Żydowskich, które podtrzy-
(fragment wst�pu do ksiąŻki
nizowani w ramach tajnej organizacji  Tarcza-Uprawa , stanowiącej kontynuacj� W sumie, w ciągu kilku chwil, 24 marca 1944 r. zgin�"o 17 osób. Podobny los mywa"y stereotyp Polaka-antysemity, a polskie ugrupowania niepodleg"oĘciowe
przedwojennego Związku Ziemian, organizacji scalonej z AK (m.in. rodzina Sta- spotka" rodzin� Wincentego i �ucji Baranków z Siedliska ko"o Miechowa, gdzie (WiN, NSZ i inne) pomawiano o sympatie faszystowskie. Skutkiem tych manipula-
przygotowywanej przez IPN)
nis"awy z Kosseckich Deskurów, rodzina Jadwigi i W"adys"awa Olizarów oraz poza ma"Żonkami zgin�"a dwójka ich dzieci oraz teĘciowa, Kopciowa. Z kolei cji  powtarzanych nast�pnie, by� moŻe w dobrej wierze, przez publicystów i histo-
Dokoł
czenie ze s. III
Aleksandry i Stanis"awa �arynów, moich rodziców, z podwarszawskich Szelig). w Boisku ko"o Lipska (ziemia radomska) Niemcy spalili ma"Żonków Zofi� i Józe- ryków zachodnich, a nast�pnie producentów filmowych  by"o podtrzymywanie
Pami�tam, jak pewnego dnia Matka prowincjalna przywioz"a dziewi�cioletniego �ydów ratowali zarówno ludzie o poglądach socjalistycznych, pi"sudczycy, jak fa Krawczyków wraz z ich 9-letnim synem Adamem za udzielenie pomocy ranne- w Ęwiatowej opinii publicznej wizerunku Polaka, wspó"odpowiedzialnego za Holo-
ch"opca, który wczeĘniej by" przechowywany w szafie u pewnej kobiety w Warsza- i narodowcy. Wi�kszoĘ� ocala"ych �ydów przeŻy"a wojn� na terenie GG, w tym mu �ydowi. Do masowej zbrodni dosz"o w Ciepielowie i w okolicach, gdzie kaust. Skutki tych manipulacji są widoczne do dziĘ, m.in. w zamieszczonych w tym
wie. Dzieci te wizytowa" dwa razy w tygodniu dr Dąbrowski. Nieraz mówi" siostrze g"ównie w Warszawie. w grudniu 1942 r. w sumie zgin�"o z rąk niemieckich ponad 20 osób za ratowa- zbiorze relacjach, których autorzy ujawniali Komitetowi swój negatywny stosunek
prze"oŻonej: Za te dzieci Niemcy powieszą was na rynku warszawskim� 17. Z ko- Polskich bohaterów "ączy"a niech�� do okupanta niemieckiego i wraŻliwoĘ� nie �ydów, w tym rodzina Kowalskich, Adam i Bronis"awa oraz ich dzieci  Jani- do �ydów, jako do narodu  niewdzi�czników .  Jestem starym i, jak sądz�, wypró-
lei Irena Sendlerowa ps.  Jolanta przyczyni"a si� do uratowania 2500 dzieci, wyp"ywająca z wychowania katolickiego. Bardzo cz�sto ratowanie �ydów stano- na (16 lat), Zofia (12), Stefan (6), Henryk (4) oraz Tadeusz (1). Okazywanie naj- bowanym przyjacielem Izraela  pisa" w 1986 r. w liĘcie do redakcji paryskiej Kul-
a takŻe wielu doros"ych �ydów18. Obydwie panie mia"y Ęcis"y kontakt z ks. Go- wi"o drobny fragment aktywnoĘci konspiracyjnej danej osoby czy teŻ rodziny. Tak prostszej pomocy, udost�pnienie pos"ania w stodole, poĘrednictwo w zdobywa- tury�, o. Innocenty Bo-
dlewskim, podobnie jak wspó"pracujący z Sendlerową Jan Dobraczył
ski i wiele by"o w przypadku Romana Bluma, dzia"acza Stronnictwa Narodowego z Krako- niu fa"szywych dokumentów, ufarbowanie w"osów �ydówce  stawa"o si� w tych cheł
ski, dominikanin
innych osób. Na terenie parafii Wszystkich �wi�tych oprócz proboszcza niós" po- wa, który podją" decyzj� o wyrobieniu  przy pomocy komórki legalizacyjnej SN warunkach czynem heroicznym, wyjątkowym. Trudno dok"adnie obliczy�, ilu Po- i profesor Uniwersyte-
moc �ydom takŻe jego wikary, ks. Antoni Czarnecki. Teren parafii wizytowa" ks.  fa"szywych papierów dla �ydówki. laków zosta"o zamordowanych bądę w inny sposób represjonowanych przez tu we Fryburgu
pra"at Faj�cki, sekretarz kurii arcybiskupiej, a ówczesny kanclerz kurii i proboszcz Niebezpieczeł
stwo dekonspiracji, aresztowania i wys"ania do obozu koncen- Niemców za ratowanie �ydów. Wed"ug nadal weryfikowanych danych, za rato- (Szwajcaria).  Z tym
parafii Ęw. Aleksandra  póęniejszy biskup i sekretarz Episkopatu Polski  ks. Zyg- tracyjnego oraz Ęmierci wiąza"o si� cz�sto z ca"oĘciowym wyborem, dokonanym wanie �ydów zgin�"o od 700 do 900 Polaków. Podaje si� teŻ liczb� ok. 2500 Po- wi�kszym rozgorycze-
munt Choromał
ski wystawia" fikcyjne metryki chrztu dla uciekinierów z getta przez daną osob� bądę laków zamordowanych przez Niemców za udzielanie pomocy �ydom21. Tylko niem stwierdzam ist-
w porozumieniu z ks. Godlewskim. Metryki fa"szowa" takŻe ks. Tadeusz Nowotko, Ęrodowisko, a nie tylko z niektóre ofiary znamy z imienia i nazwiska. Wiemy, Że np. na Kielecczyęnie w la- nienie na Ęwiatową
proboszcz koĘcio"a NajĘwi�tszego Zbawiciela, i wielu, wielu innych kap"anów war- faktem niesienia pomocy tach 1942-1944 zastrzelono lub spalono Żywcem oko"o 200 ch"opów22. Sytuacja skal� zakrojonej na-
szawskich19. Akcja ta by"a prowadzona przez wielu kap"anów katolickich pracują- �ydom. Zdarza"o si� jed- �ydów i Polaków pod okupacją niemiecką by"a nieporównywalna z innymi rejo- gonki na Polsk� i Pola-
cych na terenie Generalnego Gubernatorstwa i akceptowana przez abp. Adama nak, Że motywy ratowania nami Europy (np. z Holandią czy Danią, gdzie karą za ratowanie by" mandat lub ków, nagonki, którą
Sapieh�; dzi�ki fa"szywej metryce �ydzi mogli zdoby� pozosta"e papiery  aryj- by"y mniej wznios"e, a bar- w najgorszym razie zes"anie do obozu). Fakt ten rodzi waŻne pytanie badawcze prowadzą pewni, nie-
skie , a w konsekwencji  szarą kenkart�. dziej merkantylne. Zacho- dotyczące definicji poj�cia  pomoc . stety bodaj liczni, �y-
Parafia i Ęwiątynia mieĘci"y si� przy placu Grzybowskim na terenie getta. wane relacje, w tym Komi- Dlaczego do dziĘ tak ma"o wiemy o tych polskich bohaterach? Dlaczego nie dzi. (& ) Ta nagonka
Za zgodą administratora apostolskiego archidiecezji warszawskiej (abp. Stanis"a- tetu, nie pozwalają na "atwą wystawiamy im  tak licznym, biorąc pod uwag� ekstremalne warunki  pomni- os"abia znacznie sym-
wa Galla, a po jego Ęmierci abp. Antoniego Szlagowskiego) Ęwiątynia prowadzi- interpretacj� i uchwycenie ków, tablic upami�tniających ich heroiczną postaw�? Relacje polsko-Żydowskie patie, jakie Polacy ma-
"a dzia"alnoĘ� duszpasterską dla �ydów, katolików mieszkających w getcie, m.in. cienkiej granicy znanej je- by"y obarczone po II wojnie Ęwiatowej doĘwiadczeniem nie tylko Holocaustu, ale ją jeszcze w innych
przygotowywa"a do sakramentu chrztu Ęw.; zgodnie z zaleceniem arcybiskupa, dynie uk"adającym si� stro- takŻe powojenną wspó"pracą niektórych �ydów z Sowietami i rodzimymi komu- krajach i u"atwia przez
kiedy istnia"o codziennie zagroŻenie Życia, uproszczono procedury przygotowa- nom: ratowanemu i ratują- nistami, podziemną walką o niepodleg"oĘ� Polski, a takŻe patologiami dotykają- to ich dalsze ciemi�Że-
nia do sakramentu. Wystarczy"o  z"oŻenie wyznania wiary katolickiej i oĘwiadcze- cemu (dotyczy to np. prze- cymi spo"eczeł
stwo polskie, a charakterystycznymi dla okresów powojennych nie przez Moskali. Pro-
nie woli przyj�cia chrztu wobec ksi�dza oraz co najmniej jednego Ęwiadka . kazania przez idących (w tym grabieŻ mienia poŻydowskiego i obawy związane z ewentualną koniecz- wadzona w okresie,
Irena Sendlerowa
W styczniu 1941 r. w getcie mieszka"o 1540 rzymskich katolików, a stosunkowo do getta �ydów swego ma- noĘcią jego zwrotu). w którym naród polski
wielu przesz"o na katolicyzm juŻ w czasie okupacji (wg zachowanych Ęwiadectw jątku znajomym Polakom). O ile w okresie zaborów oraz w II RP akces �ydów do polskoĘci by" wynikiem jest praktycznie obez-
od 5000 do 7000 osób). W praktyce udzielano róŻnorodnej pomocy wszystkim Nadal jednak osoby, które dobrowolnego i Ęwiadomego przyj�cia tradycji narodowej, w tym cz�sto konwer- w"adniony, leŻy na ziemi�, zas"uguje na to, aby ją uwaŻa� za wyraz szczególnej
potrzebującym, pomimo iŻ wymaga"o to zarówno odwagi, jak i zdolnoĘci do kon- pobiera"y pieniądze od ra- sji na katolicyzm, o tyle po 1945 r. utrata toŻsamoĘci Żydowskiej wiąza"a si� pod"oĘci. Chc� da� wyraz mojemu rozgoryczeniu . W odróŻnieniu od o. Bocheł
-
spiracji. W praktyce zdarza"o si�, Że Ęwiątynia by"a pe"na (jak pisa" we wspomnie- towanych �ydów (cho�by przede wszystkim z przyj�ciem ideologii komunistycznej, a zatem katalogu war- skiego, Polacy Żyjący w tym czasie w kraju  w tym ratujący �ydów w czasie woj-
niach Ludwik Hirszfeld), a mog"a pomieĘci� kilka tysi�cy ludzi. Na terenie pleba- na ich utrzymanie), ryzyko- toĘci antypolskich. Nadreprezentacja �ydów w aparacie narzuconej Polakom ny  nie mogli mie� nawet takiej satysfakcji. W kraju i na emigracji jedynie w warun-
nii, gdzie w centralnym punkcie sta"a figura NMP Niepokalanej, w kilku budyn- wa"y Życiem swoim i naj- w"adzy, w tym w MBP, w cenzurze czy w propagandzie, a takŻe prokomunistycz- kach niszowych dojrzewa"y waŻne dziĘ i znane pozycje ksiąŻkowe, takie jak wspo-
Zofia Kossak-Szczucka
kach parafialnych i w samej Ęwiątyni, mieszkali bądę byli przechowywani �ydzi bliŻszych. Pomagano �y- ny g"os oficjalny mniejszoĘci Żydowskiej (Centralny Komitet �ydów w Polsce) mniana praca Zofii Lewinówny i W"adys"awa Bartoszewskiego oraz ksiąŻka Teresy
katolicy i niekatolicy, w tym m.in. prof. Hirszfeld z Żoną i córką, rodzina Zamen- dom w atmosferze zastra- wpisywa"y si� w stereotyp  Żydokomuny . Stąd m.in. w prasie podziemia niepod- Prekerowej  Konspiracyjna Rada Pomocy �ydom w Warszawie 1942-1945 (1982)
hoffów, a takŻe Seweryn Majde, by"y dyrektor kabaretu Qui Pro Quo, z Żoną i sy- szenia i w ciąg"ej obawie o Życie w"asne i najbliŻszych. Tym bardziej Że niebez- leg"oĘciowego znajdziemy artyku"y o treĘciach antyŻydowskich, co jednak nie czy teŻ badania indywidualne prokuratora G"ównej Komisji Badania Zbrodni Hitle-
nami. W sumie na terenie parafii mieszka"y co najmniej 22 rodziny (ok. 100 osób). pieczeł
stwo grozi"o ludziom udzielającym pomocy nie tylko ze strony okupanta, skutkowa"o  wbrew propagandzie komunistycznej  nawo"ywaniem przez pod- rowskiej w Polsce Wac"awa Bielawskiego oraz emigracyjnego badacza amatora
Ponadto parafia chroni"a i Żywi"a, poprzez komórk�  Caritasu , biedot� Żydowską ale takŻe ze strony szmalcownika-szantaŻysty, który korzysta"  w tym finansowo ziemie do mordów na tle rasowym; sądy podziemia niepodleg"oĘciowego wyda- Wac"awa Zajączkowskiego. Do ĘwiadomoĘci ogó"u nie dociera"y takŻe starania �y-
z getta; ksiądz proboszcz wystawia" takŻe fa"szywe metryki:  Ks. Godlewski wy-  na podporządkowaniu si� prawu okupacyjnemu. Zdarza"o si� takŻe, Że wspó"- wa"y wyroki za wspó"prac� (kolaboracj�) z reŻymem bez wzgl�du na pochodze- dowskiego Instytutu Historycznego (�IH), zmierzające do uhonorowania przez Yad
g"asza" niezwykle natchnione, Ęmia"e [i] odwaŻne kazania  wspomina" jeden mieszkał
cy jedynie przestrzegali sąsiada przed konsekwencjami chronienia nie etniczne i wyznanie skazanego23. Z kolei do powszechnej ĘwiadomoĘci nie Vashem polskich  Sprawiedliwych wĘród Narodów �wiata . Niech�� Polaków
z uratowanych Rudolf Hermelin, cz"onek Rady Parafialnej przy Ęwiątyni.  Zdarza- pod wspólnym dachem �yda, co wzmacnia"o poczucie zagroŻenia bądę ko- dociera"y informacje o rzeczywistej solidarnoĘci i odwadze �ydów, którzy po- do upublicznienia swych wojennych przeŻy� mog"a zatem ustąpi� dopiero w wa-
"o si�, ŻeĘmy si� wszyscy obawiali o los tego szlachetnego cz"owieka . W lipcu niecznoĘ� znalezienia dla  podopiecznego nowego miejsca schronienia. Groę- twierdzali fakt niesienia im pomocy w czasie wojny przez dzia"aczy podziemia runkach wolnej i niepodleg"ej Polski, po 1989 r.
1942 r., w przeddzieł
pierwszej akcji likwidacyjnej getta warszawskiego, Niemcy ba dekonspiracji p"yn�"a takŻe ze strony samych �ydów, którzy z"apani przez niepodleg"oĘciowego aresztowanych przez UB. Od 2006 r. z inicjatywy Instytutu Studiów Strategicznych w Krakowie,
odebrali ks. Godlewskiemu i ks. Czarneckiemu prawo wst�pu na teren getta. Mu- Niemców, po torturach, wydawali swego dotychczasowego opiekuna. Niemcy Polacy ratujący �ydów w czasie okupacji, ze wzgl�du na swą postaw� niepod- przy wsparciu historyków IPN oraz archiwistów Naczelnej Dyrekcji Archiwów
sia" by� to olbrzymi cios dla Polaków pochodzenia Żydowskiego, katolików wy- wielokrotnie powtarzali w rozporządzeniach, Że za jakąkolwiek pomoc udzielaną leg"oĘciową, po 1945 r. bardzo cz�sto stawali si� obiektem represji ze strony apa- Pał
stwowych, realizowany jest projekt  Index , który ma na celu stworzenie
obcowanych z dominującego w getcie Ęrodowiska ortodoksyjnego. Poza mura- �ydowi grozi kara Ęmierci (pierwsze rozporządzenie gubernatora Hansa Franka ratu bezpieczeł
stwa. TakŻe po 1956 r. nie by"o klimatu politycznego, by publicz- imiennej listy Polaków represjonowanych przez Niemców za udzielanie po-
mi getta ks. Godlewski nadal wspiera" uciekinierów, m.in. nawiązując kontakt zosta"o wydane w tej sprawie 15 paędziernika 1941 r., kolejne jeszcze bardziej re- nie dopomina� si� sprawiedliwej oceny postaw Polaków w okresie II wojny Ęwia- mocy �ydom w czasie okupacji. Instytut Pami�ci Narodowej rozpoczą"
z Biurem Ewidencji LudnoĘci. Jego pracownicy z naraŻeniem Życia prowadzili strykcyjne wydano w listopadzie 1942 r.:  za pomoc udzielaną Żydowi nie uwaŻa towej. Dodatkowym problemem, widocznym w niektórych relacjach Komitetu, w 2007 r. edycj� serii wydawniczej  Kto ratuje jedno Życie 25. We wrzeĘniu
biuro fa"szywych dokumentów, wystawianych w Ęlad za równie prawdziwymi za- si� tylko przenocowania ich i wyŻywienia, ale równieŻ przewoŻenie ich jakimkol- by"o przykre doĘwiadczenie niewdzi�cznoĘci, które dotkn�"o rodziny polskie ze 2008 r. ruszy"a w mediach akcja spo"eczno-edukacyjna  �ycie za �ycie pro-
Ęwiadczeniami o przynaleŻnoĘci do KoĘcio"a katolickiego. Posiada"y one fotogra- wiek Ęrodkiem lokomocji, kupowanie od nich róŻnych towarów itp. , a nawet strony uratowanych (nie mniej jest przyk"adów budujących). Nie by"o takŻe uczci- wadzona przez Narodowe Centrum Kultury oraz IPN, przy wsparciu Macieja
fi� w"aĘciciela, podpis ksi�dza Godlewskiego oraz piecz�� parafii. (Warto doda�, uchylenie si� od doniesienia odpowiednim w"adzom o fakcie pobytu �yda poza wego i wiarygodnego miejsca, poza KoĘcio"em katolickim, do którego Polacy Pawlickiego ( Picaresque )26. Celem akcji jest m.in. doprowadzenie do budowy
). �mier� grozi"a nie tylko samym �ydom, ale takŻe Po-
Że na terenie warszawskiego getta istnia"y jeszcze dwie parafie, NajĘwi�tszej Ma- wyznaczonym terenem20 chcieliby zg"asza� si� z w"asnymi relacjami i pretensjami dotyczącymi niespra- pomnika ku czci Polaków ratujących �ydów na placu Grzybowskim w stolicy. Inicja-
rii Panny na Lesznie, gdzie proboszczem by" Polak pochodzenia Żydowskiego  lakom, którzy dawali schronienie, przewozili z miejsca na miejsce, dawali cho�- wiedliwej oceny polskich zachował
w czasie wojny. A w koł
cu, jak pisa"a w jed- tywy powyŻsze dopiero za kilka lat przyniosą konkretne efekty. JuŻ dziĘ jednak nale-
ks. Tadeusz Puder, oraz Ęw. Augustyna przy ul. Nowolipki 54, gdzie m.in. rezydo- by kromk� chleba lub sprzedawali jakąkolwiek ŻywnoĘ�, a nawet nie zg"osili fak- nej z relacji Jadwiga Korusewicz:  W moim domu, po wojnie, nie wspomnia"o si�, Ży zda� sobie spraw�, Że to my, Polacy, powinniĘmy g"oĘno mówi� o naszych przod-
wa" bp Karol Niemira (1883-1965), sufragan pił
ski). tu ukrywania �yda przez sąsiada. Tak drastyczne prawo wywo"ywa"o róŻne po- Że moi rodzice ukrywali �ydów  to przecieŻ normalne 24. kach, bohaterach II wojny Ęwiatowej i stawia� im pomniki. Dokoł
czenie na s. VI
FOT. ARCH. IPN
FOT. ARCH. IPN