Adam Matusik

Polityka rodzinna w Polsce

1. Pojęcie rodziny – dylematy definicyjne.

Od drugiej połowy XX wieku możemy mówić o znaczącej ewolucji w rozumieniu

terminologii związanej z pojęciem rodziny. Zmienił się sposób postrzegania rodziny i jej

definiowania, do obszaru zagadnienia weszło również wiele terminów wcześniej nie

używanych lub używanych marginalnie.

Jako klasyczną definicję rodziny można przytoczyć deficję A. Kwak: „(...) rodzina

oznaczała parę małżeńską i dzieci, a zatem był to nuklearny związek rodzinny oparty na

prawnie zawartym małżeństwie i biologicznym rodzicielstwie”

1

. Tradycyjne rozumienie

rodziny głosi w Polsce głównie katolicka nauka społeczna, definiując ją przede wszystkim

przez pojęcie małżeństwa zawartego przez kobietę i mężczyznę, a samo małżeństwo jako „po

pierwsze: (...) wspólnotę pierwotną przed wszystkimi instytucjami, jakie ludzkość stworzyła,

pochodzącą z ustanowienia Stwórcy; po drugie: z racji tej pierwotności wspólnotę

autonomiczną pośród wszystkich instytucji publicznych i nie podlegającą normom zmiennego

prawa stanowionego.”

2

Definicja zawarta w „Leksykonie polityki społecznej” zwraca uwagę na tradycyjne

postrzeganie rodziny na gruncie nauk społecznych, jako „podstawowej i zarazem

najdonioślejszej formy życia zbiorowego, struktury uniwersalnej (...)”, rodzina w tym ujęciu:

„zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym

pokoleniom”, charakteryzuje ją: „wspólnota gospodarcza i wspólnota zamieszkania oraz

1

Anna Kwak, „Altrnatywne formy życia rodzinnego – ciągłość i zmiana, w: Henryk Cudak (red.) „Rodzina

polska u progu XXI wieku, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, Łowicz, 1997.

2

Koszałka G., Makara-Studzińska M. – „Perspektywy rodziny polskiej w Unii Europejskiej”, PWZN, Lublin,

2004, str. 22;

obecność obojga partnerów” oraz „podkreśla się rolę małżeństwa jako podstawy z której

wywodzi się instytucja rodziny”.

3

Inne cechy charakterystyczne rodziny rozumianej w sposób klasyczny:

 bliskie więzi osobiste łączące członków rodziny;

 formalne ustanowienie rodziny;

 zgłoszenie instytucjom państwa formalizacji związku stanowiącego podstawę rodziny

poprzez jego rejestrację w odpowiednim organie;

 fukcjonowanie rodziny według powszechnie uznanych społecznie norm;

 pełnienie funkcji umożliwiających stabilny i harmonijny rozwój społeczeństwa, w tym

m.in. funkcji prokreacyjnej, funkcji socjalizacyjnej czy funkcji kontroli społecznej;

Obecnie często zwraca się uwagę na nieadekwatność klasycznych definicji rodziny do

współczesnej dynamiki społecznej i kształtujących się procesów społecznych w związku z

„osłabieniem normatywnego nakazu zawierania małżeństwa, pozostawania w związku

małżeńskim, posiadania dzieci, ograniczania stosunków seksualnych do związku

małżeńskiego oraz obrony zachowania tradycyjnie pojmowanej roli męskiej i kobiecej w

związku.”

4

Tradycyjna terminologia stała się za wąska do pełnego określenia nowych komórek

społecznych, występujących coraz powszechniej – związków nie zalegalizowanych prawnie

(np.: kohabitacji

5

, związków typu LAT - Living Apart Together – osób nie mieszkających

razem czy DINKS – Double Income No Kids – par bezdzietnych o osobnych dochodach),

samotnego wychowywania dziecka przez jednego z rodziców, rodziców zastępczych, czy też

związków homoseksualnych, niekiedy również wychowujących dzieci. Związki nie

3

„Leksykon polityki społecznej” wyd. pod red. B. Rysz-Kowalczyk, Instytut Polityki Społecznej UW,

Warszawa, 2001, str. 181-183.

4

Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) – „Polityka społeczna: podręcznik akademicki”, Wydawnictwo

naukowe PWN, Warszawa, 2008, str. 187-188.

5

Według P.Szukalskiego kohabitacja to „wspólne zamieszkiwanie dwóch niespokrewnionych dorosłych osób,

połączone z utrzymywaniem intymnych kontaktów i prowadzeniem wspólnego gospodarstwa domowego, przy
czym związek ten nie jest sformalizowany” (P.Szukalski „Kohabitacja w Polsce” W: „Rodzina w zmieniającym
się społeczeństwie”).

mieszczące się w klasycznej definicji rodziny zwykło się czasem nazywać „pozarodzinnymi”,

„związkami rodzinnymi” lub też „dobrowolnymi wspólnotami”.

6

Obecnie coraz częściej pojawiają się definicje rodziny uwzględniejące zmieniającą się

dynamikę tej instytucji i rosnącą rolę „związków rodzinnych”. Przykłady takich szerszych

ujęć to na przykład definicja F.Adamskiego – „duchowe zjednoczenie wąskiego grona osób

skupionych we wspólnym gospodarstwie domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki”

7

.

Wiele definicji socjologicznych dąży również do wypracowania definicji właściwej dla

rodziny jako „uniwersalnej instytucji społecznej”

8

, określając ją jako „utrwalony w tradycji

wszystkich kultur, zrytualizowanym zespołem działań ludzkich ukierunkowanym na

zaspokajanie istotnych potrzeb swoich cżłonków (głównie seksualnych, prokreacyjnych i

socjalizacyjnych)”

9

, przez co nie ogranicza jej rozumienia jako prawnie zalegalizowanego

związku kobiety i mężczyzny.

W przypadku „związków rodzinnych” najważniejsze stają się funkcje ekspresyjne

(zabezpieczające potrzeby emocjonalne stanowiących związek osób) oraz opiekuńczo-

zabezpieczające wraz z materialno-ekonomicznymi – zaspokajające najważniejsze potrzeby

materialne i fizyczne członków tak rozumianej komórki rodzinnej. Dużo mniej ważna staje

się formalna strona relacji.

Statystyki wskazują interesujące tendencje, jeśli chodzi o rodziny rozumiane w sposób

klasyczny – według wyników Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku, w stosunku do

roku 1988 liczba zawieranych małżeństw zmniejszyła się z 246,8 tys. do 191,9 tys., średni

wiek kobiety w momencie zawarcia małżeństwa podniósł się zaś z 22,6 do 24,1 lat. Wzrosła

także ilość rozpadających się małżeństw – współczynnik rozwodów wzrósł w wymienionym

okresie z 19,5 do 23,6. Wzrosła również liczba urodzeń pozamałżeńskich – do lat 80-tych

współczynnik tego rodzaju urodzeń kształtował się na poziomie 4-5% rocznie, w 2002 roku

było to już 14% wszystkich urodzeń. Narodowy Spis Powszechny zanotował również wzrost

6

GUS podczas przeprowadzania Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 roku określił typy rodzin dużo

bardziej lakonicznie, wyodrębniając: małżeństwa bez dzieci, małżeństwa posiadające dzieci, partnerów bez
dzieci, partnerów posiadających dzieci, samotne matki z dziećmi, samotni ojcowie z dziećmi.

7

„Leksykon polityki społecznej” wyd. pod red. B. Rysz-Kowalczyk, IPS UW, Warszawa, 2001, str. 182.

8

Szlendak T. – „Socjologia rodziny: edukacja, historia, zróżnicowanie”, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, 2010, str. 95;

9

Tamże.

tak zwanych „związków partnerskich” (terminologia spisowa) i wzrost rodzin niepełnych

(dziecko wychowywane tylko przez ojca lub matkę). Jak te statystyki wyglądają obecnie?

Rocznik demograficzny GUS z 2010 roku (dane za 2009 r.):

 małżeństwa zawarte - 250,8 tys. (a więc wzrost i powrót do poziomu z 1988 r.);

 współczynnik rozwodów – 25,5 (podtrzymanie trendu wzrostowego);

 wiek kobiet w momencie zawarcia małżeństwa - 25,8 lat (j.w.);

 urodzenia pozamałżeńskie - 20,2% (silny trend wzrostowy).

Wniosek z przedstawionych statystyk może być tylko jeden – rodzina rozumiana

tradycyjnie jako związek małżeński nie jest już priorytetem młodych Polaków. Związki

pozarodzinne zyskują w sposób wyraźny na powszechności i znaczeniu.

Warto podkreślić, że komórka rodzinna ma dużą zdolność do przystowywania się do

zmieniających się zewnętrznych okoliczności, także przez zmianę swojej struktury - adaptując

się do okoliczności, co może być jednym z powodów opisywanych wcześniej zmian. Rodzina

jako mała grupa społeczna oparta na związku kobiety i mężczyzny, zatwierdzonym formalnie

i posiadająca własne dzieci, jest obecnie tylko jednym z typów rodziny występujących we

współczesnej skomplikowanej rzeczywistości społecznej. Polska kultura, z reguły uznawana

za konserwatywną, nie jest tu wyjątkiem.

Obecnie, na początku drugiego dziesięciolecie XXI wieku, możemy stwierdzić z całą

pewnością, że tradycyjne ujęcie definicyjne nie wystarcza do zrozumienia i analizy potrzeb

współczesnej rodziny. Dyskusja i wyznaczanie priorytetów dla polityki rodzinnej, również w

Polsce wymaga obecnie szerszego i wieloujęciowego spojrzenia na problemy podstawowych

komórek społecznych. Jak zauważa G. Firlit-Fesnak: „proces różnicowania form życia

rodzinnego implikuje konieczność poszerzenia klasycznego ujęcia rodziny i włączenia

nowych znaczeń tego pojęcia do polityki państwa.”

10

2. Waga zagadnienia polityki rodzinnej w polityce nowoczesnego państwa.

10

Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) – „Polityka społeczna: podręcznik akademicki”, Wydawnictwo

naukowe PWN, Warszawa, 2008, str. 188.

Problematyka rodziny jest ważną częścią polityki społecznej. Rodzina zwyczajowo

uznawana jest, jak już zostało wspomniane, za podstawową komórkę społeczną (niekiedy

określa się ją jako nuklearną część społeczeństwa lub rodzinę nuklearną

11

). T. Szlendak

określa ją jako „jedną z milionów cegiełek, z których złożone jest każde społeczeństwo.”

12

Problemy dotyczące tej najbardziej podstawowej grupy społecznej przekładają się na

jakość funkcjonowania społeczeństwa jako całości. Dysfunkcje dotyczące rodziny w

wypadku osiągnięcia przez nie poważnej skali, grożą konsekwencjami dla stabilności całego

państwa – „społeczeństwo składa się z rodzin, tak jak każde ciało składa się z komórek. Jeśli

komórki są zdrowe – zdrowe jest też ciało. Jeśli rodzina jest zdrowa – zdrowe jest

społeczeństwo.”

13

Można stwierdzić, że stan rodziny odzwierciedla stan społeczeństwa, a jej

przemiany implikują przemiany społeczne.

W opinii W.Warzywody-Kruszyńskiej, cytowanej również przez G. Firlit-Fesnak

14

,

„zależność między rodziną, a społeczeństwem wyraża się w tym, że funkcje i struktura

rodziny muszą być, co najmniej niesprzeczne z wymogami społeczeństwa, w ramach którego

rodzina istnieje.”

15

Nawet mniejsze problemy na tym polu mogą trwale obniżać jakość

funkcjonowania więzi społecznych i przez to sprawność społeczną narodu, co przekłada się

również na społeczną jakość działań w sferze polityki i gospodarki.

Instytucja rodziny zmieniała przez wieki swoje znaczenie. Jej roli obecnie nie da się w

żaden sposób porównać do wagi jaką pełniła w czasach starożytnych lub też w średniowieczu.

Funkcje rodziny zostały zredukowane i zastąpione przez instytucje państwowe i

samorządowe, częściowo również przez pracodawcę i organizacje pozarządowe. Nastąpiło

odejście od familizacji społeczeństwa (kiedy to rodzina stanowiła społeczną podstawę

rozwoju i zaspokojenia potrzeb jej członków) na rzecz defamilizacji (czyli wspomnianej

redukcji i substytucji rodziny przez inne instytucje).

Obecnie ciężko wyobrazić sobie nowoczesne, demokratyczne państwo, które nie

prowadzi swojej polityki względem tak istotnej komórki społecznej jaką jest rodzina. Z reguły

11

Pierwszy tego terminu użył amerykański antropolog George Peter Murdock.

12

Szlendak T. – „Socjologia rodziny: edukacja, historia, zróżnicowanie”, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, 2010, str. 95;

13

Tamże.

14

Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) – „Polityka społeczna: podręcznik akademicki”, Wydawnictwo

naukowe PWN, Warszawa, 2008, str. 189.

15

W. Warzywoda-Kruszyńska „Rodzina w procesie zmian” W: „Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie

polskim”, W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2004.

państwo docenia doniosłość funkcji, które rodzina spełnia w społeczeństwie i wspiera ją

różnymi środkami. Coraz częściej również władze państwowe uświadamiają sobie, żeby

uzyskać pożądane rezultaty społeczne (na przykład zwiększenie dzietności czy też

zmniejszenie dyskryminacji rodzinnej i zawodowej kobiet itp.), doraźna polityka rodzinna nie

wystarcza.

Politykę rodzinną można zdefiniować jako „sferę celowego działania, dotyczącą

tworzenia warunków sprzyjających powstawaniu i funkcjonowaniu rodzin oraz

oddziaływania na funkcjonowanie całego społeczeństwa”(B.Paradowska-Balcerzak)

16

lub

szerzej jako „całokształt norm prawnych, działań i środków uruchamianych przez państwo w

celu stworzenia rodzinie odpowiednich warunków do jej powstania, prawidłowego rozwoju i

spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie funkcji” (A.Kurzynowski).

17

Efektywna polityka rodzinna, osiągające założone cele to polityka aktywna,

dostosowująca się do zmieniających się realiów społecznych (np.: wspomniane wzrost

popularności związków rodzinnych i starzenie się społeczeństwa itp.), długoterminowa i

stabilna w swych założeniach, czemu sprzyja opracowanie szczegółowej strategii

zawierającej cele (zgodne z założeniami metodologii SMART) i środki ich osiągnięcia.

W chwili obecnej szczególnie kwestia niskiej dzietności, skutkująca brakiem

prawidłowej przemiany pokoleń w społeczeństwie, w związku z postępującym procesem

starzenia się społeczeństwa, jest tematem bardzo aktualnym. W 1988 roku wskaźnik

dzietności wynosił 2,13, a liczba urodzeń żywych wynosiła 589,9 tys., w 2002 roku wskaźnik

ten spadł drastycznie do odpowiednio 1,25 i 353,8 tys.

18

. Obecnie nieco się podniósł - w tej

chwili, w rekordowym od 13 lat 2009 roku, wyniósł on 1,398 i 417,6 tys.

19

Nadal nie

wystarcza to jednak to zachowania zastępowalności pokoleń, którą według demografów

zapewnia wskaźnik dzietności na poziomie 2,1.

Uwaga polityków skupiła się obecnie na polityce rodzinnej pod wpływem bardzo szybko

rosnących wydatków budżetu państwa na świadczenia emerytalne. Olbrzymie braki

finansowe w ZUS uświadamiają administracji pańswowej jakim błędem było zaniedbywanie

16

Balcerzak-Paradowska B. – „Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków”, Instytut Pracy i Spraw

Socjalnych, Warszawa, 2004, str. 16.

17

Tamże, str. 139.

18

Za: Narodowy Spis Powszechny z 2002 r.

19

Za: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa, 2010.

tej tematyki przez prawie cały okres III Rzeczpospolitej i jakim błędem jest nie poświęcanie

jej wystarczająco dużo uwagi obecnie.

3. Kwestia rodziny w Polsce.

Klasyczna rodzina, zgodna z tradycyjną definicją pojęcia, styka się z wieloma

problemami dnia codziennego, których charakterystyka zmienia się wraz ze zmianami

zachodzącymi w niej samej. Klasyfikacja cyklu życia rodzinnego autorstwa J.Piotrowskiego

20

wyróżnia następujące fazy, przez które przechodzi rodzina:

Faza I – od zawarcia związku małżeńskiego do przyjścia na świat pierwszego dziecka;

Faza II – okres powiększania się rodziny, a więc od urodzenia dziecka najstarszego do

przyjścia na świat najmłodszego;

Faza III – okres stabilizacji liczebnej rodziny od urodzenia dziecka najmłodszego do okresu

usamodzielnienia się pierwszego z dzieci;

Faza IV – odchodzenie dzieci z domu, do usamodzielnienia się ostatniego dziecka;

Faza V – okres wyjścia ostatniego dziecka z domu do śmierci jednego z współmałżonków.

Każda faza to określone problemy oraz bariery w stabilnym rozwoju rodziny i spełnianiu

przez nie w sposób efektywny funkcji społecznych. Najważniejsze problemy kolejnych faz:

Faza I – kształtowanie się postawy równouprawnienia małżonków lub jego braku, kwestia

mieszkaniowa;

Faza II – kryzys emocjonalny związany z pojawieniem się dziecka – nowe obowiązki,

wyzwania, problemy ekonomiczne, problemy związane z koniecznością przerwania pracy

przez matkę, zagadnienie becikowego, urlopu macierzyńskiego, urlopu tacierzyńskiego,

urlopu wychowawczego, przyjaznego prawa pracy dla rodziców;

Faza III – kwestia żłobka, przedszkola, ciągle wzrastające koszty utrzymania dziecka

zwiększają wyzwania ekonomiczne, szczególnie w przypadku pojawienia się kolejnych

dzieci. Jeśli dziecko jest tylko jedno lub pomiędzy kolejnymi dziećmi upływa spory okres

20

Piotrowski J., „Społeczne problemy rodziny” W: „Polityka społeczna: praca zbiorowa”, Warszawa, 1979,

str. 236-239.

czasu, kobieta wraca do pracy, co nie zawsze jest łatwym procesem. W tej fazie kobieta ma

do wyboru równoczesną pracę i wychowywanie dzieci lub poświęcenie się wyłącznie

obowiązkom gospodarstwa domowego. Jeśli pracuje tylko jeden małżonek konieczne jest by

osiągał odpowiednio wysokie dochody, co z reguły znacznie ogranicza to jego czas dla

rodziny. Jeśli oboje rodzice pracują, dzieci pozostawione są przez większą część czasu same

sobie. Niezależnie od dokonanego wyboru, przed rodzicami w tej fazie wiele wyzwań

ekonomicznych, ponadto możliwe są problemy wychowawcze z dorastającymi dziećmi;

Faza IV – w tej fazie dzieci się usamodzielniają, dorastają. W tej sytuacji możliwe są dwa

rodzaje zagrożeń – dzieci pozostają w domu rodzinnym, z rzadka pracując, co wraz napięć

wynikającymi z różnicy pokoleń może składać się na częste kłótnie na linii rodzice-dzieci lub

wyprowadzają się z domu w wyniku czego rodziców dotyka syndrom „opuszczonego

gniazda” i konieczność odnalezienia się w nowej sytuacji.

Faza V – związana jest ze starzeniem się rodziców, pojawiają się tu funkcje opiekuńcze

rodziny, rodzice coraz częściej potrzebują pomocy dzieci, które nie zawsze mają na to

wystarczającą ilość czasu, pojawiają się problemy wynikłe z kwestii starości.

W Polsce najbardziej zagrożone są rodziny:

- wielodzietne,

- z terenów niskozurbanizowanych,

- posiadajace małe, niskodochodowe gospodarstwa rolne, często na terenach po PGR-

owskich.

-młode małżeństwa z dziećmi, które nie posiadają własnych mieszkań,

- w których jedno lub dwoje rodziców jest bezrobotnych,

- w których jedno lub dwoje rodziców jest na rencie lub emeryturze,

Kombinacja dwóch lub więcej z powyższych cech skutkuje dużym zagrożeniem ubóstwa

dla danej rodziny. Sytuacja ekonomiczna oddziałowuje oczywiście silnie na kształtowanie

fukcji emocjonalnej, wychowawczej i socjalizacyjnej rodziny. Niedostatek rodzi konflikty,

agresje, frustracje, niszczy spójność podstawowej komórki społecznej, ogranicza jej rozwój,

wyłącza z życia społecznego.

Efektem zaniedbywania polityki rodzinnej przez państwo może być oprócz nierówności

szans, marginalizacja części rodzin i zjawisko dziedziczenia biedy i wykluczenia. Problemy

tego rodzaju dotyczą szczególnie rodzin, które miały problemy z adaptacją do zmian

wynikających z transformacji ustrojowej i to one wymagają największej opieki państwa.

Należy również pamiętać, że zbyt duże różnice w poziomie dochodów między rodzinami

narażonymi na zagrożenie ubóstwem i pozostałymi rodzinami, może skutkować problemami

wychowawczymi i zachwianiem równych szans dla dzieci z różnych środowisk. W 2002 roku

w gospodarstwach domowych, w których wydatki na osobę były niższe od min. egzystencji,

żyło 16,1% dzieci do lat 14 i 15,8% młodzieży w wieku 15-19 lat. Aż 21,6% rodzin z dziećmi

na utrzymaniu do 24 roku życia stanowiły w 2002 r. rodziny, w których co najmniej jedno z

rodziców było bezrobotne.

21

Brak możliwości uzyskiwania dochodów z pracy uzależnia byt

rodziny od świadczeń pomocy społecznej. W 2005 r. liczba rodzin korzystających z pomocy

społecznej wynosiła 1573 tys., w tym rodzin z dziećmi ponad 968 tys.

22

Problemy polskiej rodziny w swej podstawie nie różnią się niczym od problemów

rodziny w innych państwach europejskich. Podobne są problemy związane z niepewnościa

materialną i mieszkaniową, macierzyństwem, koniecznością pogodzenia wychowywania

dziecka z pracą zawodową, wysokimi kosztami wychowywania dzieci itp. Inne są

uregulowania prawne i skala pomocy od państwa, dochodzi również specyfika związana z

trasformacja ustrojową, ale podstawowe problemy pozostają takie same.

Jak państwo, jeśli władze zgadzają się, że polityka rodzinna jest niezbędną częścią

polityki wewnętrznej państwa, może pomóc w funkcjonowaniu podstawowej komórki

społecznej?

Państwo może wpływać na zaspokojenie potrzeb rodziny poprzez:



świadczenia powszechnie dostępne



świadczenia reglamentowane



świadczenia o charakterze roszczeniowym



świadczenia o charakterze uznaniowym

Państwo może również:

 działać profilaktycznie,

 wspierać i pomagać w pierwszym etapie wystąpienia problemu

21

GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2002 r., Studia i analizy statystyczne, Warszawa, 2003.

22

Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) – „Polityka społeczna: podręcznik akademicki”, Wydawnictwo

naukowe PWN, Warszawa, 2008, str. 194 na podstawie „Sprawozdanie roczne z udzielonych świadczeń pomocy
społecznej za 2005 r., Warszawa 2006, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.

 interweniować w sytuacjach kryzysowych

W literaturze przedmiotu powszechnie uznaje się wyższość wczesnej profilaktyki nad

interwencją po wystąpieniu problemu.

Aktywna polityka rodzinna powinna wydawać świadczenia jedynie celowe oraz

uzależniać ich przyznanie od podjęcia konkretnych działań i osiągnięcia założonych celów.

Polityka rodzinna powinna być realizowana według szczegółowej, długoterminowej strategii,

zakładającej osiągnięcie wyznaczonych celów i wskaźników. Jej efektywność powinna być

nieustannie monitorowana i ewaluowana.

Interwencjonizm państwowy w obrębie wsparcia dla rodziny i polityki prorodzinnej, w

świetle wyzwań związanych ze starzeniem się społeczeństwa, wagi właściwej socjalizacji

dzieci itp., wydaje się być niezbędny, powinien jednak być tak prowadzony, by w jak

najmniejszym stopniu zakłócać mechanizmy gospodarki wolnorynkowej.

4. Polityka rodzinna w Polsce po 1989 roku.

4.1. Próby kształtowania polityki rodzinnej po 1989-2010.

Dotychczasowy system polityki rodzinnej w Polsce można określić jako model

redystrybucyjny z dużą dozą centralizacji i biurokracji. W modelu tym dominują niejasne

celowo i doraźne działania. Priorytety kolejnych rządów cechowały się na tym polu ciągłą

zmiennością. Niewielkie nakłady wraz z niską koncentracją działań skutkują niską jakością

usług i brakiem efektywności wsparcia. Przekazywanie świadczeń socjalnych niekiedy

skutkowało efektem odwrotnym do zamierzonego i uzależnieniem beneficjentów od pomocy.

Z.Tyszka wyróżnia trzy okresy w sytuacji rodzin w Polsce w III Rzczpospolitej:

1. 1989-1994 – okres „szokowy” – przeciętna polska rodzina zmaga się z szokiem

wywołanym transformacją ustrojową, bardzo wysoka inflacja, restrukturyzacja przemysłu,

bezrobocie, wzrost ubóstwa rodzin, początek spadku urodzin, począwszy od 1993 roku

liczba małżeństw rozwiązanych zaczęła przewyższać liczbę małżeństw nowo zawartych,

wzrosła liczba rodzin niepełnych, pogorszyła się sytuacja mieszkaniowa młodych rodzin,

wzrost konfliktów wewnątrzrodzinnych, państwo na skutek innych priorytetów zmniejsza

pomoc rodzinie, równocześnie następuję decentralizacja pomocy w związku z

powstaniem samorządów, początek powstania sektora prywatnego w zakresie opieki nad

dzieckiem, pojawiają się pierwsze organizacje non-profit, ograniczenie wsparcia rodziny

przez pracodawców, wprowadzono nowy system pomocy społecznej, o niskich zasiłkach

rodzinnych, zwolnienia podatkowe dla rodzin, oprócz możliwości wspólnego

opodatkowania małżonków, nie był prorodzinny.

2. 1995-1998 – okres „adaptacyjny” – dostosowywanie się rodzin do nowych reguł

funkcjonowania w życiu społecznym, ożywienie gospodarki, spadek bezrobocia i inflacji,

nowe możliwości dla członków rodzin dzięki modernizacji, podniesienie standardu

materialnego części rodzin, wzrost optymizmu, ale nadal pogłebianie się rozwarstwienia

dochodowego, dalsza kontynuacja niekorzystnych trendów demograficznych, polityka

rodzinna nadal ograniczała się głównie do przekazywania zasiłków rodzinnych,

rozpoczęto akcje dożywiania dzieci

3. 1999 – współcześnie – okres nasilania rozbieżności między oczekiwaniami większości

Polaków, a rzeczywistą kondycją rodzin, obok pewnych sukcesów, pojawiły się również

rozczarowania, niski stan służby zdrowia, małe wsparcie państwa, rozwarstwienie

ekonomiczne, przyrost dochodów części rodzin nie nadąża za podwyżkami

podstawowych wydatków – żywności i energii, dalszy spadek liczby urodzeń oraz liczby

małżeństw, dalszy wzrost liczby rodzin niepełnych.

23

Instrumenty polityki rodzinnej stosowane w okresie 1989-2010 w Polsce:

 Świadczenia pieniężne – zasiłki rodzinne, dodatki z tytułu niepełnosprawności dziecka,

opieki nad dzieckiem w okresie urlopu wychowawczego, samotnego wychowywania

dziecka, rozpoczęcia roku szkolnego, podjęcia nauki przez dziecko poza miejscem

zamieszkania, becikowe;

 Instrumenty umożliwiające godzenie obowiązków zawodowych i rodzinnych – urlop i

zasiłek macierzyński, urlop i zasiłek wychowawczy, zasiłek opiekuńczy;

 Ulgi podatkowe – wspólne opodatkowanie małżonków oraz osób samotnie

wychowujących dzieci, zwolnienie od podatku świadczeń rodzinnych;

23

Tyszka Z. (red.) – „Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian”, Wydawnictwo Naukowe

UAM, Poznań, 2004, str. 19-22.

 Usługi społeczne – głównie usługi edukacyjne oraz opieka zdrowotna: państwowe żłobki,

przedszkola, szkoły podstaowe, gimnazja, placówki oświatowo-kulturalne, szkoły

specjalne, szkoły ponadpodstawowe, placówki opiekuńczo-wychowawcze, państwowa

służba zdrowia.

24

Długofalowa polityka rodzinna w Polsce w okresie 1989-2010 była przykrywana

doraźnymi problemami i potrzebami. Brakowało głębszego przekonania o wadze działań

prorodzinnych i uznania ich za jeden z priorytetów polityki kolejnych rządów. Trudności

przynosi również wyróżnienie długoterminowej koncepcji, realizowanej ponad politycznymi

podziałami w okresie ostatnich ponad dwudziestu lat dla wsparcia polityki rodzinnej.

Tematyka ta była wdzięcznym obszarem politycznych obietnic, nieliczne były jednak

wymierne działania.

G.Ferlit-Fesnak wyróżnia trzy główne koncepcje ideologiczne dotyczące polityki

rodzinnej państwa ukształtowane (a raczej zarysowane, gdyż ich ramy były zmienne) podczas

kolejnych rządów III Rzeczpospolitej:



Koncepcja liberalna – nie przewiduje potrzeby ingerencji państwa w sferę rodzinną,

określaną, jako „prywatna”, wyłączając sytuacje kryzysowe, kiedy to dopuszczalna jest

pomoc selektywna i doraźna, wolny rynek kształtuje dochody jednostki i rodziny, zakłada

wolność jednostki w kwestii wyboru modelu rodziny, cechuje się również tolerancją dla

związków pozamałżeńskich, propaguje aktywność kobiet w życiu zawodowym i

publicznym.



Koncepcja socjaldemokratyczna – kładzie nacisk na rolę polityki rodzinnej jako części

polityki państwa, jest za stworzeniem odpowiednich instytucji państwowych

zwiększających jej efektywność i umożliwiających zaspokojenie wszystkich

podstawowych potrzeb rodziny, promuje partnerski model rodziny, podkreśla rolę praw

kobiet i dzieci.



Koncepcja konserwatywna – odwołuje się do tradycyjnej definicji rodziny i podkreśla jej

wyjątkowe znaczenie jako grupy pierwotnej i podstawowej komórki społecznej, wagę

funkcji wychowawczej, socjalizacyjnej i prokreacyjnej rodziny, preferuje tradycyjny

model rodziny z ojcem jako głównym żywicielem i matką jako „strażnikiem ogniska

24

Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) – „Polityka społeczna: podręcznik akademicki”, Wydawnictwo

naukowe PWN, Warszawa, 2008, str. 196-197.

domowego”, jest nastawiona na szeroką pomoc tak definiowanej rodzinie, popiera

aktywną pomoc państwową, również ekonomiczną w wypełnianiu przez rodzinę

wszelkich funkcji pożytecznych dla społeczeństwa.

25

Powyższe koncepcje wdrażały na przemian kolejne rządy III Rzeczpospolitej, zależnie od

ich ideologicznych przekonań. Na skutek częstych zmian opcji politycznych

26

, nie zachowano

spójnej, długoterminowej koncepcji polityki rodzinnej. Nie wypracowano w tej sprawie

również społecznego konsensusu.

Obecnie, pod wpływem postępującego procesu starzenia się społeczeństwa i gwałtownym

wzrostem dziury finansowej w ZUS, mogącej zagrozić wypłacie przyszłych emerytur - głośne

stały się nawoływania partii politycznych do przygotowania spójnej koncepcji polityki

rodzinnej. Na efekty tych, być może podjętych wkrótce działań, należy jeszcze poczekać.

4.2. Uwarunkowania prawne polityki rodzinnej w Polsce.

2 kwietnia 1997 roku uchwalono Konstytucje Rzeczpospolitej Polskiej, która w art. 18

mówi: „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i

rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.”

Tak silne zapewnienie, umieszczone w najwyższym akcie prawnym RP, ma swój wymiar

symboliczny – państwo deklaruje świadomość wagi rodziny i polityki rodzinnej dla dobra

swoich obywateli. Państwo zobowiązuje się w ten sposób do niesienia pomocy rodzinie w

każdej sytuacji. Zasada ta zosała expresis verbis wypowiedziana w art. 71 Konstytucji –

ust. 1. mówi: „Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro

rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza

wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz

publicznych.”

25

Na podstawie: Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) – „Polityka społeczna: podręcznik akademicki”,

Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 2008, str. 195.

26

Do momentu pisania tego tekstu, w marcu 2011 roku, żaden z rządów od 1989 roku nie utrzymał władzy przez

więcej niż jedną kadencję.

Szczegółowe uregulowania i obszar wsparcia oraz prawa i obowiązki rodziny zawarte są

w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (w skrócie k.r.o.)

27

. Kodeks został uchwalony

w 1964 roku, czyli prawie 50 lat temu, od tego czasu był wielokrotnie zmieniany i

aktualizowany. Jest to podstawowy akt prawny regulujący stosunki rodzinne w Polsce.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy opiera się na czterech filarach: trwałości małżeństwa,

równouprawnienia małżonków, ochrony dziecka oraz wzajemnej pomocy członków rodziny.

Można sprecyzować również trzy zasady ogólne prawa rodzinnego:

1) zasadę dobra dziecka (zasada nadrzędna),

2) zasadę szczególnej ochrony rodziny (wspomniane już art. 18 i 71 Konstytucji)

3) zasadę uniezależnienia osobistych stosunków rodzinnych od wpływów obcych tym

stosunkom elementów majątkowych.

28

W świetle przepisów Kodeksu rodziną jest komórka, której powstanie jest

sformalizowane; powstaje ona bowiem tylko na skutek zawarcia przez kobietę i

mężczyznę małżeństwa (art. 27 k.r.o.).

Co warte podkreślenia związki faktyczne (konkubinaty) nie stanowią rodziny w

rozumieniu Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Konkubenci mogą jednak wspólnie

wykonywać władzę rodzicielską nad wspólnymi małoletnimi dziećmi (art. 107 par. 1 k.r.o).

Każdy z rodziców pozostaje jednak w odrębnym stosunku władzy rodzicielskiej i między

konkubentami z racji „wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej nie powstaje żaden

stosunek rodzinnoprawny”.

Pojęcie rodziny, które można zrekonstruować na podstawie unormowań Kodeksu

rodzinnego i opiekuńczego, oparte jest na więziach małżeństwa, pokrewieństwa,

powinowactwa i przysposobienia. Inne więzi, jak w szczególności faktyczne partnerstwo

kobiety i mężczyzny (rozumiane jako faktyczne pożycie naśladujące w swej istocie

sformalizowaną więź małżeńską), mogą być uznawane w innych przepisach za przejaw życia

rodzinnego lub podstawę szeroko pojmowanej rodziny. Oznacza to, że na mocy innych

ustaw można więc szerzej niż to wynika z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,

definiować rodzinę.

29

27

Dz.U. nr 9, poz. 59 ze zm.

28

Ignatowicz J., Nazar M. – „Prawo rodzinne”, LexisNexis, Warszawa, 2010, str. 38-39.

29

Za: Ignatowicz J., Nazar M. – „Prawo rodzinne”, LexisNexis, Warszawa, 2010, str. 22-23.

Przykładem szerszego unormowania definicji rodziny jest ustawa z 12 marca 2004 roku o

pomocy społecznej

30

(w skrótcie u.o.p.s), która rodzinę określa jako „osoby spokrewnione

lub niespokrewnione pozostające w faktycznym związku (art. 6 pkt. 14 u.o.p.s.).

Inne źródła prawa dotyczące rodziny w polskim ustawodawstwie:



ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93 ze zm.);



ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 ze zm.);



ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. z 1965 r., nr 46, poz. 290 ze zm.);



ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 ze zm.);



ustawa z dnia 26 października 1982 r. – o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2002 r., nr 11, poz. 109

ze zm.);



ustawa z dnia 29 września 1986 r. – prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r., nr 161, poz. 1688 ze zm.);



ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. – o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach

dopuszczalności ciąży (Dz.U. z 1993 r., nr 17, poz. 78 ze zm.);



ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. - o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2003 r., nr 228, poz. 2255 ze zm.);



ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. – o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 r., nr 180, poz. 1493 ze

zm.)



ustawa z dnia 7 września 2007 r. – o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2007 r., nr 192, poz.

1378 ze zm.)



ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. – o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. z 2011 r., nr 45, poz. 235 ze zm.)

W okresie III Rzeczpospolitej przygotowano kilka dokumentów strategicznych

dotyczących polityki rodzinnej, były to między innymi:

 Program Polityki Rodzinnej z 1997 r.;

 Polityka Prorodzinna Państwa z 1999 r.;

 Strategia polityki społęcznej na lata 2002-2005 (zapisy dotyczące polityki wobec rodziny);

 Narodowa Strategia Integracji Społecznej z 2003 r.;

 Narodowy Plan Działań Wobec Dzieci 2004-2012 „Polska dla Dzieci”;

 Strategia Państwa dla Młodzieży na lata 2003-2012;

 Strategia Polityki Społecznej na lata 2007-2013;

 „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe.” – dokument z 2009 r. (część II dotycząca wyzwań

demograficznych).

30

Tekst jednolity Dz.U. z 2009 r. nr 175, poz. 1362 ze zm.

Strategie uchwalone przez kolejne rządy niejednokrotnie trafnie diagnozują problemy

polskiej polityki rodzinnej. Wdrażanie ich rekomendacji, często jest jednak utrudnione z

przyczyn politycznych.

Odwołując się do wcześniejszych rozważań dotyczących dylematów związanych z

definicją rodziny, wskazana wydaje się również otwarta dyskusja społeczna dotycząca

aktualności zapisów polskiego ustawodawstwa i ewentualnego dopasowania go do wymogów

współczesnych procesów społecznych.

5. Pespektywy polityki rodzinnej w Polsce. Jaka powinna być efektywna

polityka rodzinna?

Wszystkie informacje zawarte w poprzednich rozdziałach szczegółowo dowodzą wagi

polityki rodzinnej w polityce ogólnej państwa i jej wagi dla dobrobytu polskiego

społeczeństwa. Polityka społeczna nie może uciekać od aktywnego poszukiwania rozwiązań

problemów związanych z polityką rodzinną. Co więcej, powinna kreować dyskusję i

przygotowywać gotowe propozycje rozwiązań dla ustawodawców w tej kwestii. Politycy

społeczni mają obowiązek wywierać presję na aktualnie rządzących w celu zwiększenia

efektywności polskiej polityki rodzinnej.

Pierwszym priorytetem polityki rodzinnej powinna być dbałość o kondycje ekonomiczną

polskich rodzin. B. Balcerzak-Paradowska pisząc o ubóstwie rodzin podkreśla jego

destrukcyjny dla konstrukcji społeczeństwa charakter: „Ubóstwo rodzin powoduje

dyskryminację dzieci i młodzieży”, utrudnia ich szanse edukacyjne, zawodowe i życiowe.

Niemożność pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, w różnych formach i zakresie, a

zwłaszcza ograniczenie realizacji planów edukacyjnych, powoduje utrwalanie się zjawiska

dziedziczenia upośledzonego statusu rodziców przez dzieci. (...) Ubóstwo sprzyja pojawieniu

się lub pogłębieniu dysfunkcji rodziny. Konflikty w rodzinie na tle niewydolności finansowej,

napięcia, stresy, utrata wiary w skuteczność własnych działań, obniżona samoocenia (...)”

31

31

B. Balcerzak-Paradowska „Ubóstwo rodzin w Polsce” W: Tyszka Z. (red.) – „Współczesne rodziny polskie

– ich stan i kierunek przemian”, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2004, str. 351.

Wychodząc od zapobiegania ubóstwu rodzin jako podstawowej kwestii składającej się na

dobrobyt i zdrowie polskiej rodziny, jako radę stanowiącą kamień węgielny można

przytoczyć słowa B.Balczerzak-Paradowskiej: „Najskuteczniejszą metodą walki z ubóstwem

jest usuwanie lub przynajmniej ograniczanie przyczyn jego powstawania. Ponieważ główną

przyczyną ubóstwa jest bezrobocie, metodą ograniczania będzie wzrost gospodarczy,

ożywienie gospodarcze poszczególnych regionów, zapewniające warunki do powstawania

nowych miejsc pracy. Towarzyszyć temu powinna aktywna polityka rynku pracy, a w jej

ramach – rozwój szkolenia i przekwalifikowania zawodowego. Podniesienie kwalifikacji i

dostosowanie ich do wymogów lokalnego rynku pracy tworzą szansę wyjścia z ubóstwa

drogą własnej aktywności, poprzez uzyskanie nie tylko samej pracy, ale także pracy lepiej

płatnej.”

32

Trafność powyższej diagnozy należy uzupełnić o kolejne rekomendacje:



Wsparcie podatkowe dla rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości;



Odbiurokratyzowanie

procedur

administracyjnych

(m.in.

przez

rozwój e-

administracji);



Unikanie stałego wypłacania świadczeń pieniężnych, które często prowadzą do

uzależnienia od pomocy państwa i „wyuczonej bezradności” poprzez zastępowanie i

krótkimi formami pomocy doraźnej i aktywnymi instrumentami wsparcia;

Drugim priorytetem polskiej polityki rodzinnej powinno być zwiększenie współczynnika

dzietności poprzez szeroko pojętą pomoc państwa w wychowywaniu dziecka. Zgodnie z

teorią G.Beckera indywidualne decyzje o dzietności opierają się na maksymalizacji

użyteczności, która z kolei zależy od ekonomicznych kosztów i korzyści związanych z

dziećmi. Zmniejszenie kosztów z tytułu posiadania dzieci może przy ustalonych preferencjach

sprzyjać dzietności, a ich zwiększenie, odwrotnie, sprzyjać jej zmniejszeniu.

33

Kwestia

zmniejszania tego rodzaju kosztów ma szczególne znaczenie w obliczu dużego wzrostu

aspiracji zawodowych kobiet.

32

Tamże, str. 352.

33

Wóycicka I. (red.) – „Szanse na wzrost dzietności – jaka polityka rodzinna?”, Niebieskie Księgi nr 19, Polskie

Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk, 2005, str. 79.

Interwencja państwa poprzez liczne narzędzia, które posiada, ma duży wpływ na

ekonomiczny aspekt decyzji o posiadaniu. Ma ona również wpływ na jakość jego dalszego

rozwoju dzięki ułatwieniu dostępu do edukacji.

Rekomendacje w tym obszarze:



Jak najszybsze zwiększenie dostępności żłobków i przedszkoli (do żłobków uczęszcza

zaledwie ok. 3% dzieci, do przedszkoli około 50% dzieci, z tego jednak zdecydowana

większość tylko do zerówki, cały okres 3-6 lat w przedszkolu spędza jedynie ok. 1/3

polskich dzieci

34

); szczególnie dostępność opieki przedszkolnej na terenach wiejskich

jest bardzo niewielka;



Zapewnienie równego dostępu do edukacji, również dla dzieci z biedniejszych rodzin,

zgodnie z polityką równych szans;



Zwiększenie pomocy materialnej dla uczniów i studentów w postaci stypendiów

naukowych i celowych świadczeń socjalnych i dostępu do taniego studenckiego

kredytu dla osób z uboższych rodzin;



Przyjazne dla rodziców prawo pracy łagodzące konflikty w wyborze pomiedzy

wychowywaniem

dzieci,

a

pracą

zawodową,

m.in

wprowadzenie

zindywidualizowanego prawa do do urlopów rodzicielskich, które umożliwia

przekazywanie sobie prawa do urlopu pomiędzy rodzicami i zapewnia elastyczność

opieki rodzicielskiej nad dzieckiem, ponadto matka powinna mieć możliwość

wcześniejszego powrotu do pracy, jeśli chce i móc wykorzystać pozostałą część

urlopu macierzyńskiego w późniejszym okresie; nie można jednak w tym punkcie

przesadzić z ochroną przyszłych matek, gdyż efektem może być obawa pracodawców

przed zatrudnianiem na stałe młodych kobiet i obniżenie ich pozycji na rynku pracy;



Wydłużenie urlopu ojcowskiego;



Należy rozważyć dodatkowe preferencje podatkowe dla rodzin z dziećmi – inspiracji

może tu dostarczyć francuski system podatkowy.

System francuski, mający jedną z najdłuższych tradycji w Europie polityki rodzinnej

zawiera bardzo wiele rozwiązań wartych analizy. Kwestią dyskusyjną jest czy wypłacanie

34

Szukalski P., W. Warzywoda-Kruszyńska „Polityka w sferze oświaty i wychowania (...)” W:

Wóycicka I.

(red.) – „Szanse na wzrost dzietności – jaka polityka rodzinna?”, Niebieskie Księgi nr 19, Polskie Forum
Strategii Lizbońskiej, Gdańsk, 2005, str. 112.

dość wysokich zasiłków rodzinnych, mieszkaniowych, dla rodzin wielodzietnych i wielu

innych świadczeń pieniężnych charakterystycznych dla systemu wsparcia rodzin we Francji,

przyniósłby dobre efekty w Polsce – jest to system bardzo drogi w utrzymaniu, a jego

priorytetem jest zwiększenie dzietności, bez zwracania uwagi na stopień aktywności rodzin.

Rozwiązania te mógłyby zwiększyć uzależnienie części polskich rodzin od opieki społecznej.

We wszystkich powyższych obszarach powinny zostać przygotowane długofalowe

strategie działania (okres minimum 5 lat), podzielone na kolejne 1-2 roczne etapy z

wyznaczonym celami zgodnymi z metodologią SMART. Strategie powinny być poprzedzone

konsultacjami

społecznymi, m.in. z władzami samorządowymi, organizacjami

pozarządowymi, pracownikami sektorów edukacji i polityki społecznej, ze szczególnym

uwzględnieniem instytucji pomocy rodzinie. Wdrażanie strategii powinno podlegać stałemu

monitoringowi i pełnej ewaluacji (ex-ante, mid-term, ex-post). Kolejne raporty ewaluacyjne

powinny być w całości przekazywane do wiadomości opinii publicznej.

Zwiększenie dzietności i dodatni przyrost naturalny w okresie 2006-2009 (a należy

przypuszczać, że 2010 rok podtrzymał trend) jest dobrym prognostykiem, choć należy

pamiętać, że zawdzięczamy to głównie wejściu pokolenia wyżu demograficznego początku

lat 80. w okres dzietności. W celu podtrzymania tej tendencji niezbędna jest planowa i

stabilna polityka rodzinna.

Bibliografia

1. Balcerzak-Paradowska B. – „Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków”, Instytut Pracy i Spraw

Socjalnych, Warszawa, 2004;

2. Dziewięcka-Bokun L., Zamorska K. (red.) – „Polityka społeczna: teksty źródłowe”, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2003;

3. Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) – „Polityka społeczna: podręcznik akademicki”,

Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 2008;

4. Gabryszak R., Magierka D. (red.) – „Wprowadzenie do polityki społecznej”, Difin, Warszawa, 2009;

5. Graniewska D. (red.) – „Sytuacja rodzin i polityka rodzinna w Polsce – uwarunkowania demograficzne

i społeczne”, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warsyawa, 2004ł

6. Ignatowicz J., Nazar M. – „Prawo rodzinne”, LexisNexis, Warszawa, 2010;

7. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku, Dz.U. z 1964 r. nr 9, poz. 59 ze zm.;

8. Koszałka G., Makara-Studzińska M. – „Perspektywy rodziny polskiej w Unii Europejskiej”, PWZN,

Lublin, 2004;

9. Księżopolski M., Rysz-Kowalczyk B., Żołędowski C. (red.) – „Polityka społeczna w kryzysie”, Instytut

Polityki Społecznej UW, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2009;

10. „Mały rocznik statystyczny Polski 2009”, GUS, Warszawa, 2009;

11. Muszyński W., Sikora E. (red.) – „Małżeństwo i rodzina w ponowoczesności: szanse-zagrożenia-

patologie”, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, 2008;

12. Rajkiewicz A., Supińska J., Księżopolski M. – „Polityka społeczna: materiały do studiowania”,

Biblioteka Pracownika Socjalnego, Interart, Warszawa 1996;

13. „Rocznik demograficzny Polski 2010”, GUS, Warszawa, 2010;

14. „Rocznik statystyki międzynarodowej 2009”, GUS, Warszawa, 2010;

15. Rysz-Kowalczyk (red.) - „Leksykon polityki społecznej”, Instytut Polityki Społecznej UW, Oficyna

Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2002;

16. Szlendak T. – „Socjologia rodziny: edukacja, historia, zróżnicowanie”, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, 2010;

17. Szyszka M. – „Polityka rodzinna w Polsce 1990-2004”, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008;

18. Turnowiecki W. - „Polityka społeczna”, Gdańska Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Gdańsk 2002;

19. Tyszka Z. – „Rodzina we współczesnym świecie”, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2003;

20. Tyszka Z. (red.) – „Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian”, Wydawnictwo

Naukowe UAM, Poznań, 2004;

21. Warzywoda-Kruszyńska W., Szukalski P. (red.) – „Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie

polskim”, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2004.

22. Wóycicka I. (red.) – „Szanse na wzrost dzietności – jaka polityka rodzinna?”, Niebieskie Księgi nr 19,

Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk, 2005.