Antonio Gramsci

Historyczna rola miast

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Antonio Gramsci – Historyczna rola miast (1920 rok)

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 2 –

www.skfm­uw.w.pl

Artykuł   Antonio   Gramsciego   „Historyczna   rola 
miast” ukazał się bez podpisu w piśmie „L'Ordine 
Nuovo” I, nr 34 z 17 stycznia 1920 r., w rubryce 
„Tydzień w polityce”.

Podstawa niniejszego wydania: Antonio Gramsci, 
„Pisma wybrane”, tom 1, wyd. Książka i Wiedza, 
Warszawa 1961.

Tłumaczenie   z   języka   włoskiego:   Barbara 
Sieroszewska.

Antonio Gramsci – Historyczna rola miast (1920 rok)

Rewolucji  komunistycznej dokona klasa robotnicza, proletariat  pojęty po marksistowsku, jako 

warstwa społeczna złożona z robotników miejskich, zjednoczonych i ukształtowanych przez fabrykę i 
kapitalistyczny ustrój przemysłowy. Miasto jako organizm przemysłowy i organizm życia społecznego, 
który   był   narzędziem   ekonomicznej   władzy   kapitalizmu   i   dyktatury   burżuazyjnej,   stanie   się   też 
narzędziem   ekonomicznej   władzy   komunistycznej   oraz  dyktatury   proletariatu.   Dyktatura   proletariatu 
ocali ten wspaniały aparat produkcji  przemysłowej, produkcji  intelektualnej i aparat napędowy życia 
społecznego  od zagrażającego  mu rozkładu.  Postępujący  rozkład  władzy burżuazyjnej,  nadwerężonej 
przez wojnę imperialistyczną i skutki ekonomiczne wojny, przejawia się zwłaszcza w miastach, które w 
zestawieniu ze wsią coraz bardziej tracą na znaczeniu. Ludzie są głodni, a w obliczu takiej elementarnej 
potrzeby,   którą   zaspokoić   może   jedynie   wieś,   wszelkie   zdobycze   historyczne   i   duchowe,   które 
reprezentuje   miasto,   tracą   na   znaczeniu   i   niszczeją.   Dyktatura   proletariatu   ocali   miasto   od   upadku. 
Spowoduje ona na wsi wojnę domową, zwiąże z miastem najszersze warstwy biednych chłopów i w ten 
sposób nie dopuści, aby ten wspaniały aparat życia i postępu społecznego, jakimi są nowoczesne miasta, 
był   stopniowo   pustoszony   i   wyniszczany   przez   posiadaczy   ziemskich,   tych   lichwiarzy   wsi,   którzy 
nienawidzą nowoczesnej cywilizacji przemysłowej i gardzą nią.

W toku rozwoju rewolucji komunistycznej we Włoszech powtórzy się ta sama sytuacja, jaka się 

wytworzyła w okresie odrodzenia narodowego w toku rozwoju rewolucji mieszczańskiej: zarówno dziś, 
jak wtedy główne siły działające koncentrują się w dwóch miastach – w Turynie i Mediolanie – i między 
tymi miastami zaznacza się podobieństwo stosunków. Odrodzenie narodowe czerpało swoje siły głównie 
z   Mediolanu.   W   Mediolanie   i   całej   Lombardii   żywiołowo   mnożyły   się   siły   burżuazyjne,   chciwe 
ekspansji, dla których koniecznością życiową było objęcie całych Włoch jednolitym systemem ceł, miar i 
wag,   pieniądza,   środków   transportu,   portów   morskich,   podatków,   kodeksem   cywilnym.   Ale 
mieszczaństwo mediolańskie nie byłoby nigdy w stanie stworzyć państwa, oswobodzić się od jarzma 
austriackiego zaboru: do osiągnięcia tego celu nie wystarczały barykady, nie wystarczało indywidualne 
bohaterstwo, nie wystarczało „Pięć Dni”

1

, nie wystarczał również sam liberalny Mediolan, przyduszony 

przez proaustriackie ziemiaństwo. Siłą decydującą, zdolną do stworzenia państwa włoskiego i do silnego 
scementowania narodowej klasy burżuazyjnej, był Turyn.

Mieszczańska ludność Piemontu nie była równie bogata i odważna, jak ludność Lombardii, ale 

była   zdyscyplinowana,   ukształtowana   w   silną   organizację   państwową,   miała   żelazną   tradycję 
administracyjną i wojskową i dzięki mądrości swoich polityków potrafiła stać się czynnikiem w systemie 
równowagi   europejskiej.   Państwo   piemonckie   stanowiło   zwarty   aparat   zdobywczy   i   mogło   swym 
uderzeniem spowodować powstanie nowej formacji włoskiej, mogło ofiarować nowemu państwu silny 
ośrodek   militarny   i   administracyjny,   mogło   nadać   organiczną   formę   –   swoją   formę   –   włoskiemu 
narodowi.   Turyn   był   węzłem   centralnym   tego   potężnego   systemu   piemonckiego,   był   czynnikiem 
jednoczącym ludność Piemontu, był kuźnią włoskiej rewolucji kapitalistycznej.

Dzisiaj Turyn nie jest miastem w całym tego słowa znaczeniu kapitalistycznym, ale jest miastem 

w całym tego słowa znaczeniu przemysłowym i proletariackim. Turyńska klasa robotnicza jest zwarta, 
zdyscyplinowana i  w y o d r ę b n i o n a , jak w mało którym mieście na świecie. Turyn jest jak gdyby 
jedną   fabryką:   jego   ludność   pracująca   jest   ludnością   tego   samego   typu,   jest   ludnością   wydatnie 
ujednoliconą przez produkcję przemysłową.

Proletariat turyński zdolny był do poczynienia tak znacznych postępów na drodze organizacji 

masowej typu radzieckiego właśnie dzięki wybitnie jednolitemu charakterowi przemysłu tego miasta, 
właśnie dzięki temu, że zdobył już poprzednio, dzięki swemu doświadczeniu w walce klasowej, żywą 

1

 Tradycyjna nazwa powstania rewolucyjnego w Mediolanie (w dniach 18­23 maja 1848 roku) przeciwko wojskom austriackim 

Radetzkiego; mimo bombardowania miasta mediolańczycy zmusili Radetzkiego do odwrotu. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 3 –

www.skfm­uw.w.pl

Antonio Gramsci – Historyczna rola miast (1920 rok)

świadomość   swej   jednolitości   i   spoistości.   Podobną   świadomość   może   szybko   zdobyć   cała   ludność 
pracująca  Piemontu;  Piemont  bowiem  – dzięki  swoim  tradycjom  wytrwałej,  cierpliwej  pracowitości, 
dzięki bogatemu dziedzictwu dóbr materialnych i kulturalnych nagromadzonych w ciągu długich wieków 
niezawisłości   politycznej   i   samorządności   –   stanowi   nadal   organizm   ekonomiczny   o   zdecydowanie 
zindywidualizowanym charakterze, organizm ekonomiczny typu autonomicznego, produkujący wszystkie 
niemalże dobra, które konsumuje, i eksportujący tak wiele, że stał się organizmem niezbędnym w życiu 
gospodarczym nie tylko Włoch, ale i Europy.

Jedynie   z   tego   zwartego   i   zdyscyplinowanego   systemu   produkcji   przemysłowej   i   rolnej   – 

wspaniale wyposażonego przez kapitalizm pod kątem widzenia politycznego opanowania całego narodu 
(rządy Giolittiego to w gruncie rzeczy nic innego jak konsekwencja ślepego zaufania, pokładanego przez 
kapitalizm włoski w tradycjach rządzenia i panowania, jakimi dysponuje burżuazja piemoncka) – może 
się   zrodzić   i   ukształtować   wzór   organizacji   państwowej,   która   rozciągnie   się   na   cały   naród   i 
urzeczywistni dyktaturę proletariatu. Upadek ekonomiczny, w jakim pogrążone są Włochy, i ubóstwo ich 
bogactw naturalnych wymagają od proletariatu, po dojściu do władzy, potężnego i trwałego wysiłku 
produkcyjnego;   dlatego   też   dyktatura   robotnicza   we   Włoszech   może   być   zdolna   do   rządzenia   i   do 
rozwoju w kierunku komunizmu jedynie pod warunkiem, że klasa robotnicza i chłopska potrafi stworzyć 
zwarty system rad robotniczych i chłopskich, które zawładną narodowym aparatem produkcji i wymiany, 
nabędą   silnego   poczucia  odpowiedzialności   ekonomicznej  i  zaszczepią   ludziom   pracy   silną  i  czujną 
świadomość wytwórców.

Regionalny system ekonomiczny Piemontu, tego wielkiego wytwórcy środków żywności (zboże, 

ryż,   ziemniaki,   kasztany,   wino),   bogatego   w   naturalną   energię   elektryczną,   posiadającego   rozliczne 
gałęzie   przemysłu   (przemysł   żywnościowy,   włókienniczy,   odzieżowy,   metalurgiczny,   budowlany, 
drzewny,   gumowy,   skórzany,   chemiczny   itd.),   ten   system,   który   produkuje   więcej,   niż   wynosi 
zapotrzebowanie na konsumpcję lokalną, i którego ośrodkiem jest wielki aparat przemysłowy Turynu, 
eksporter światowy – może posłużyć klasie robotniczej za wzór państwa ekonomiczno­proletariacko­
narodowego.

Z racji swej specyficznej struktury, wyraźnie określonego i zwartego typu proletariatu, będącego 

wytworem kapitalistycznego systemu produkcji, Turyn i Piemont powołane są do odegrania w rewolucji 
komunistycznej i w tworzeniu państwa robotniczego tej samej roli, jaką odegrały już dawniej w rewolucji 
kapitalistycznej i w tworzeniu się państwa burżuazyjnego.

Ale również i w rewolucji  komunistycznej  punktem oparcia dla tego ruchu będzie Mediolan. 

Największe i najbardziej wpływowe siły finansowe burżuazji znajdują się w Mediolanie, najtrudniejsze 
doświadczenia   proletariackie   tam   będą   musiały   się   dokonać.   Mediolan   jest   witalnym   centrum   tej 
olbrzymiej  fabryki  zysków  kapitalistycznych,  jaką stanowi  państwo  burżuazyjne.  Z Mediolanu  biorą 
początek tysiące i miliony nici, którymi oplatane jest terytorium całych Włoch i które podporządkowują 
pracę   robotników   i   chłopów   kasom   pancernym.   Dyktatura   burżuazji   może   zostać   obalona   przez 
proletariat jedynie wraz z zawładnięciem potężnymi  ośrodkami  bankowymi  i handlowymi, mającymi 
siedzibę w Mediolanie, i wraz z przekształceniem ich w narzędzie ekonomicznej i politycznej władzy 
proletariatu. Rewolucja komunistyczna w Mediolanie oznacza rewolucję komunistyczną we Włoszech, 
ponieważ Mediolan jest rzeczywistą stolicą włoskiej dyktatury burżuazyjnej.

„La Giustizia”,  tygodnik  wychodzący  w Reggio  Emilia,  przytoczył  i skomentował  na użytek 

kontrrewolucji fragment artykułu J. Wanina, który ukazał się w „L'Ordine Nuovo” z 6­13 grudnia; w 
urywku tym powiedziane jest, że „z niewielu wyjątkami (wyjątkami, które nas z tego punktu widzenia 
interesują) kraje kapitalistyczne posiadają dzisiaj tak scentralizowany aparat państwowy, że przez samo 
ucięcie temu aparatowi głowy można w nich dokonać rewolucji politycznej. A więc rewolucja – pod 
groźbą porażki  – musi  dokonać się w stolicy”.  „La Giustizia”  interesuje  się specjalnie  „wyjątkiem” 

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 4 –

www.skfm­uw.w.pl

Antonio Gramsci – Historyczna rola miast (1920 rok)

rzymskim, nie po to, aby wskazać robotnikom drogę rozwiązania problemu, ale po to, aby ich zniechęcić 
i przekonać, że we Włoszech rewolucja nie jest możliwa, ponieważ stolica Włoch „nie jest miastem 
przemysłowym i nie jest otoczona skupiskami proletariatu”. Prawda wygląda jednak w ten sposób, że 
ucięcie głowy  państwu  włoskiemu  musi  nastąpić w Mediolanie,  a nie w Rzymie,  gdyż  rzeczywisty 
kapitalistyczny aparat rządowy kraju znajduje się nie w Rzymie, lecz w Mediolanie. Rzym jest stolicą 
biurokracji  i w Rzymie  dyktatura proletariatu  będzie musiała stoczyć walkę nie tyle z ekonomiczną 
władzą   burżuazji,   ile   z   sabotażem   biurokratów.   [Racjonowanie   żywności   i   silny   trzon   uzbrojonych 
robotników   zapewnią   w   Rzymie   rządowi   rad  włoskich   normalne   funkcjonowanie   administracji   oraz 
bezpieczeństwo niezbędne do przeprowadzenia dzieła przeniesienia stolicy biurokratycznej do stolicy 
ekonomicznej]

2

. Rzym jako miasto nie odgrywa  żadnej  roli w życiu społecznym  kraju, jest niczym; 

będzie   więc   musiał   ulec   surowemu   prawu   państwa   robotniczego,   wymierzonemu   swym   ostrzem   w 
pasożytów.

2

 Zdanie w nawiasie klamrowym uległo w części nakładu „L'Ordine Nuovo” konfiskacie. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 5 –

www.skfm­uw.w.pl