P

Po

od

drręęccz

zn

niik

ki P

i Prra

aw

wn

niiccz

zee

Seria ta stanowi kanon wiedzy niezbędnej każdemu studentowi prawa do
zdania egzaminu.

W podręczniku

przedstawione

zostały zagadnienia dotyczące m.in.:

idealistycznej nauki Platona o państwie,
filozofii prawa Immanuela Kanta,
rozwoju nowoczesnej myśli liberalnej,

współczesnych teorii prawa natury.

zostało rozszerzone o takie kierunki myśli XIX i XX w.

jak: populizm, ekologizm, socjaldemokratyczna „trzecia droga”.

„Historia myśli politycznej i prawnej”

Czwarte wydanie

ü

ü

ü

ü pozytywizmu prawniczego w XIX i XX w.,

ü

Prof. dr hab. Hubert Izdebski – pracownik naukowy Uniwersytetu War-
szawskiego, kierownik Katedry Historii Doktryn Polityczno-Prawnych.

Cena 39,99 z³

www.sklep.beck.pl, e-mail: [e-mail],
http://www.beck.pl, tel.: [phone], fax: [phone]

9 7 8 8 3 7 4 8 3 3 4 5 5

ISBN 978-83-7483-345-5

ISBN 83-7483-345-9

P

Po

od

drręęccz

zn

niik

ki P

i Prra

aw

wn

niiccz

zee

C

C. H

. H. B

. Beecck

k

His

Histtoria m

oria myyśli

śli

polit

polityyczne

cznejj

i pra

i prawne

wnejj

H

Huubbeerrtt IIzzddeebbsskkii

Podr

ęczniki

Prawnicze

Izdebs

ki • His

toria m

yśli polit

yczne

j i pra

wne

j 4

. wyd.

C H BECK

•

•

4. wydanie

4. wydanie

PODRÊCZNIKI PRAWNICZE

Hubert Izdebski • Historia myœli politycznej i prawnej

W sprzeda¿y:

M. Maciejewski, J. E. Kundera

LEKSYKON MYŒLICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 2

E. Gniewek

PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, wyd. 2

Studia Prawnicze

Z. Radwañski, A. Olejniczak

ZOBOWI¥ZANIA – CZÊŒÆ OGÓLNA, wyd. 7

Podrêczniki Prawnicze

Z. Radwañski, J. Panowicz-Lipska

ZOBOWI¥ZANIA – CZÊŒÆ SZCZEGÓ£OWA, wyd. 6

Podrêczniki Prawnicze

T. Smyczyñski

PRAWO RODZINNE I OPIEKUÑCZE, wyd. 4

Podrêczniki Prawnicze

E. Skowroñska-Bocian

PRAWO SPADKOWE, wyd. 4

Podrêczniki Prawnicze

www.sklep.beck.pl

Historia myœli

politycznej i prawnej

Hubert Izdebski

profesor dr hab. nauk prawnych

Uniwersytet Warszawski

4. wydanie

rozszerzone

Redakcja: Ksenia Kwaœniak

© Wydawnictwo C. H. Beck 2007

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.

ul. Gen. Zaj¹czka 9, 01-518 Warszawa

Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa

Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa

ISBN 83-7483-345-9

ISBN 978-83-7483-345-5

Wstêp do pierwszego wydania

„Historia doktryn politycznych i prawnych”, jak nazywa siê przedmiot, któ-

rego podrêcznik oddajê niniejszym w rêce czytelników, jest wyk³adany na wy-

dzia³ach prawa polskich uniwersytetów od czterech dziesi¹tków lat. Pomyœlany

jako historyczna podbudowa i uzasadnienie marksistowskiej teorii pañstwa

i prawa, przedmiot ten, zrazu ideologiczny, znalaz³ sobie miejsce w programach

studiów zarówno wówczas, gdy mo¿na ju¿ by³o wyk³adaæ nie tylko „jedynie

s³uszn¹” jedn¹ teoriê, jak i obecnie, w warunkach wolnoœci badañ naukowych

i wolnoœci nauczania. Ma on zreszt¹ niema³o odpowiedników w programach na-

uczania uniwersytetów zachodnich.

Znajomoœæ dawnych pogl¹dów na skomplikowane zjawiska pañstwa, polity-

ki i prawa okazuje siê bowiem niezbêdna dla wyjaœnienia wielu wspó³czesnych

pojêæ, instytucji i pogl¹dów oraz dla zrozumienia podstawowych problemów

funkcjonowania wspó³czesnych instytucji politycznych i prawnych. Co wiêcej,

czasem jest tak, ¿e trafiaj¹ nam do przekonania czy wrêcz zaskakuj¹ swoj¹ aktu-

alnoœci¹ pogl¹dy wyra¿one dawno temu, tak jak wydaj¹ siê ca³kowicie histo-

ryczne twierdzenia sprzed niewielu lat. Racjê trzeba przyznaæ autorom, wedle

których natura, to znaczy przede wszystkim psychika cz³owieka, pozostaje od

pocz¹tków tego gatunku niezmienna – a zatem, przy ca³ym postêpie nauki i cy-

wilizacji, jakoœæ, jak j¹ oceniamy, wytworów intelektu i wra¿liwoœci od po-

cz¹tków ludzkoœci zale¿y znacznie mniej od chronologicznej bliskoœci epoki,

w której powsta³y, a znacznie bardziej od osobistych kwalifikacji wytwórcy,

dzia³aj¹cego, inna sprawa, w pewnym ogólniejszym klimacie intelektualnym. To

w³aœnie t³umaczy, dlaczego tak¿e dziœ podziwia siê dzie³a kultury i sztuki sta-

ro¿ytnoœci czy odrodzenia – w tym dzie³a myœli politycznej i prawnej.

Poczynaj¹c od tytu³u, u¿ywam okreœlenia „myœl polityczna i prawna”, a nie,

dot¹d przyjêtego, terminu „doktryny polityczne i prawne”. Okreœlenie „doktry-

na” (oznaczaj¹ce po ³acinie „naukê” lub „nauczanie”) zak³ada bowiem istnienie

systemu pogl¹dów jakiegoœ myœliciela lub szko³y. W wielu natomiast przypad-

kach wa¿ne i interesuj¹ce by³y myœli o polityce czy o prawie wyra¿one bez kon-

struowania systemu pogl¹dów na pañstwo i prawo. Co wiêcej, „doktryna” mo¿e

w jêzyku potocznym mieæ pewien odcieñ pejoratywny. Termin ten wspó³istnieje

z innymi pojêciami, takimi jak idea, ideologia, program czy te¿, gdy idzie o sferê

mniej praktycystyczn¹, teoria lub nauka. Wszelkie próby usystematyzowania

terminologii – np. poprzez stworzenie hierarchii pojêæ wed³ug kryterium stopnia

spójnoœci i usystematyzowania: idee – ideologia – doktryna – napotykaj¹ na od-

mienne propozycje, równie¿ nie pozbawione podstaw.

Z tego powodu w niniejszym podrêczniku – opracowaniu programowo dy-

daktycznym – celowe wyda³o siê przyjêcie terminu najprostszego i najbardziej

pojemnego – pojêcia „myœli”. Stara³em siê te¿ w rezultacie unikaæ ró¿nych jego

odpowiedników, chyba ¿e wydawa³o siê to uzasadnione potocznym ich znacze-

niem. Jedyne rozró¿nienie terminologiczne, które czyni³em œwiadomie, a które

nie musi wynikaæ z jêzyka potocznego, to odró¿nienie „myœli prawnej”, tj. myœli

dotycz¹cej prawa, stanowi¹cej wytwór myœlicieli o ró¿nej formacji: filozofów,

socjologów czy prawników, od „myœli prawniczej”, czyli produktu prawników.

Znaj¹c twierdzenie Françoisa Fenelona, francuskiego pisarza czasu pano-

wania Ludwika XIV: „dobry historyk nie przynale¿y do ¿adnego czasu ani do

¿adnego kraju”, nie stara³em siê, pisz¹c ten podrêcznik, byæ dobrym history-

kiem. Próbowa³em skupiæ siê na tym, co wyda³o mi siê niezbêdne dla formacji

prawnika w Polsce w koñcu XX w. Przyj¹³em zatem za³o¿enie sformu³owane na

pocz¹tku Instytucji justyniañskich, jednego z pierwszych podrêczników prawa:

„Je¿eli bowiem zaraz na pocz¹tku obci¹¿ymy jeszcze nie wykszta³cony i s³aby

umys³ studenta mnogoœci¹ i rozmaitoœci¹ kwestii, sprawimy jedno z dwóch: albo

¿e porzuci on studia, albo ¿e z wielkim jego mozo³em, a czêsto nawet ze zw¹tpie-

niem we w³asne si³y [...] w koñcu doprowadzimy go do tego, do czego móg³ byæ

doprowadzony wczeœniej drog¹ bardziej g³adk¹, bez wielkiego mozo³u i bez

¿adnego zw¹tpienia we w³asne si³y”.

Wynik³a z tego ró¿noraka selekcja materia³u. Po pierwsze, przyj¹³em, ¿e

podrêcznik dotyczy dziejów myœli politycznej i prawnej krêgu cywilizacyjnego,

do którego nale¿ymy, a którego podstawami sta³y siê kultura staro¿ytna

i, wyros³e z judaizmu, chrzeœcijañstwo. Dla tego krêgu przyjmuje siê ró¿ne na-

zwy: „cywilizacja zachodnia”, „kr¹g judeo-chrzeœcijañski” czy – nazwa, któr¹

preferujê – „kr¹g euratlantycki”. Pomin¹³em zatem œwiadomie zagadnienia daw-

nej i wspó³czesnej myœli politycznej i prawnej innych krêgów cywilizacyjnych

– dziœ myœl krajów Trzeciego Œwiata. Po wtóre, ograniczy³em, w stosunku do

innych podrêczników, kr¹g myœlicieli, o których piszê, tak¿e gdy idzie o myœli-

cieli polskich. Poza najbardziej znanymi przedstawicielami myœli politycznej

i prawnej wola³em opisywaæ bardziej sposób ujmowania okreœlonych prob-

lemów w danej epoce, a pogl¹dy poszczególnych myœlicieli podawaæ jako

przyk³ady, ni¿ staraæ siê o systematyczny wyk³ad pogl¹dów jak najwiêkszej licz-

by twórców.

VI

Wstêp do pierwszego wydania

Co do problemów, stara³em siê, ze wzglêdu na potrzeby studiów prawni-

czych, zwróciæ uwagê, wiêksz¹ ni¿ siê to na ogó³ czyni, na myœl prawn¹ i praw-

nicz¹, jak równie¿ na problematykê, w dotychczasowych podrêcznikach ma³o

lub w ogóle nie poruszan¹, dziejów koncepcji stosunków miêdzynarodowych

oraz koncepcji prawa miêdzynarodowego publicznego. Wyda³o mi siê to oczy-

wiste w warunkach Polski koñca XX stulecia, aktywnego cz³onka spo³ecznoœci

miêdzynarodowej, formalnie przyjêtej, wraz z uzyskaniem cz³onkostwa Rady

Europy, do rodziny demokratycznych pañstw „starego kontynentu”, aspiruj¹cej

do integracji z Europ¹ Zachodni¹.

Warszawa, sierpieñ 1996 r.

Prof. Hubert Izdebski

Wstêp do pierwszego wydania

VII

Wstêp do czwartego wydania

Po dziesiêciu latach funkcjonowania podrêcznika celowe wyda³o siê – na

podstawie uzyskanych doœwiadczeñ – poza pewnymi drobniejszymi korektami

i uzupe³nieniami, rozszerzenie treœci o materie, które okaza³y siê wa¿ne, lecz

dot¹d by³y niedostatecznie poruszane. Dotyczy to, w szczególnoœci, takich kie-

runków myœli XIX, a zw³aszcza XX stulecia, jak ekologizm, socjaldemokratycz-

na „trzecia droga” i populizm oraz powstanie i rozwój prawa porównawczego.

St¹d te¿, oddawane w³aœnie Czytelnikom, czwarte wydanie ró¿ni siê doœæ powa¿-

nie od dotychczasowych wydañ, pozostaj¹c zarazem w ramach przyjmowanej

od pocz¹tku koncepcji podrêcznika.

Jednoczeœnie chcia³bym serdecznie podziêkowaæ trzem moim wspó³pracow-

nikom, doktorom: Adamowi Bosiackiemu, W³adys³awowi T. Kuleszy i Aleksan-

drowi Stêpkowskiemu za przedstawione przez nich uwagi i propozycje, które

znalaz³y odzwierciedlenie w niniejszym kszta³cie podrêcznika.

Warszawa, paŸdziernik 2006 r.

Prof. Hubert Izdebski

Spis treœci

Str. Nb.

Wstêp do pierwszego wydania ................................................................................. V

Wstêp do czwartego wydania................................................................................... VIII

Wykaz literatury ....................................................................................................... XXI

Rozdzia³ I. Staro¿ytne podstawy myœli o pañstwie i prawie

§ 1. Uwagi wstêpne ............................................................................................

1

1

§ 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i pañstwa ...............................

2

4

§ 3. Ideologia demokracji ateñskiej ...................................................................

4

7

I. Brak doktryny demokracji..................................................................

4

7

II. Zasady ideologii demokratycznej.......................................................

5

8

1. Równoœæ.........................................................................................

5

8

2. WolnoϾ partycypacyjna ................................................................

5

10

III. Antyteza demokracji – „despocja wschodnia” ...................................

6

12

§ 4. Idealistyczna nauka Platona o pañstwie....................................................

6

13

I. Sylwetka Platona................................................................................

7

13

II. Idealizm obiektywny ..........................................................................

7

14

III. Podzia³ ustrojów i ich ewolucja..........................................................

8

17

IV. Pañstwo idealne ..................................................................................

9

19

V. Pañstwo „drugiego rzêdu”.................................................................. 11

23

§ 5. Utopijne wizje spo³eczne cyników............................................................. 12

24

§ 6. Realizm arystotelesowskiej nauki o pañstwie............................................ 13

27

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 13

27

II. Podstawy myœli o pañstwie i prawie................................................... 13

28

1. Podstawy filozoficzne ................................................................... 13

28

2. Empiryzm....................................................................................... 14

30

3. Cz³owiek „zwierzêciem spo³ecznym” ........................................... 14

31

III. Typologia ustrojów pañstwowych ...................................................... 15

33

IV. PóŸniejsze nawi¹zania do myœli Arystotelesa o pañstwie .................. 16

35

§ 7. Greckie pocz¹tki teorii umowy spo³ecznej................................................ 16

36

§ 8. Grecka filozofia stosunków miêdzynarodowych ....................................... 18

39

I. Punkt widzenia pañstwa-miasta.......................................................... 18

39

II. Walka o hegemoniê............................................................................. 18

40

§ 9. Podejœcie do prawa w myœli staro¿ytnej Grecji ........................................ 19

42

I. Dominacja prawa stanowionego......................................................... 19

42

II. Pocz¹tki idei prawa naturalnego......................................................... 20

47

§ 10. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwoœci..................................................... 21

49

I. SprawiedliwoϾ i jej kategorie............................................................ 21

49

II. Prawoœæ, s³usznoœæ, prawo naturalne ................................................. 22

53

§ 11. Hellenistyczny stoicyzm a myœl o pañstwie i prawie............................. 23

55

I. Szko³y filozoficzne w okresie hellenistycznym ................................. 23

55

II. Podstawy filozofii stoickiej ................................................................ 23

57

1. ¯ycie zgodne z natur¹ .................................................................... 23

57

2. Kosmopolityzm i udzia³ w ¿yciu politycznym .............................. 24

58

III. PóŸniejsze oddzia³ywanie stoicyzmu ................................................. 24

59

§ 12. Hellenistyczna koncepcja stosunków miêdzynarodowych ...................... 25

60

§ 13. Rozwój terytorialny Rzymu a rzymska myœl o pañstwie i prawie ........ 26

62

I. Ekspansja terytorialna – od pañstwa-miasta do imperium ................. 26

62

II. Otwarcie na kulturê hellenistyczn¹..................................................... 27

65

§ 14. Pocz¹tki teorii ustroju mieszanego........................................................... 27

66

§ 15. Stoicyzm adaptowany do potrzeb pañstwa – Cyceron............................ 28

68

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 28

68

II. Pañstwo i prawo.................................................................................. 29

69

III. Humanistyczny program wychowania ............................................... 29

70

§ 16. Ideologia Imperii Romani ......................................................................... 30

71

§ 17. Rzymska myœl prawna i prawnicza – zagadnienia ogólne ..................... 31

75

I. Szczególna rola prawa i prawników................................................... 31

75

II. Cechy rzymskiej klasycznej myœli prawniczej................................... 31

77

1. Unikanie definicji........................................................................... 31

77

2. Zasady prawa ................................................................................. 32

79

3. Wra¿liwoœæ na problemy aksjologiczne......................................... 32

80

III. Kategoria s³usznoœci........................................................................... 33

82

IV. Nauka o Ÿród³ach prawa ..................................................................... 33

83

§ 18. Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej........................................... 34

85

Rozdzia³ II. Miêdzy staro¿ytnoœci¹ a œredniowieczem – myœl polityczna

Ojców Koœcio³a

§ 19. Uwagi wstêpne .......................................................................................... 36

88

§ 20. Kszta³towanie siê chrzeœcijañskiej myœli o pañstwie .............................. 37

90

I. Pierwsi chrzeœcijanie a pañstwo ......................................................... 37

90

II. Pogl¹dy w Koœciele uznanym przez pañstwo..................................... 38

92

§ 21. Nauka o pañstwie Œwiêtego Augustyna .................................................. 39

95

I. Sylwetka œwiêtego .............................................................................. 39

95

II. Pañstwo „z powodu grzechu”............................................................. 40

96

III. PóŸniejsze losy idei augustiañskich.................................................... 41

99

Rozdzia³ III. Dorobek myœli politycznej i prawnej wieków œrednich

§ 22. Uwagi wstêpne .......................................................................................... 42 101

§ 23. Immanentny konserwatyzm myœli œredniowiecza.................................... 43 104

I. Stabilizacja i hierarchia ...................................................................... 43 104

II. BezosobowoϾ, zakony, uniwersytety ................................................ 44 105

III. Scholastyka......................................................................................... 44 106

IV. Stopniowa indywidualizacja myœli..................................................... 45 108

§ 24. Religia w myœli œredniowiecza................................................................. 46 110

I. Nauka s³u¿ebnic¹ teologii................................................................... 46 110

II. Religia jako wyraz kontestacji............................................................ 46 111

III. Dominacja religii ................................................................................ 47 112

§ 25. Pañstwo a Koœció³ w myœli œredniowiecza.............................................. 48 116

X

Spis treœci

I. „Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie” ......................................... 48 116

II. Monarcha najwy¿szym stró¿em religii............................................... 48 117

III. Koœció³ jako zwierzchnik w³adzy œwieckiej....................................... 49 119

1. Pogl¹dy pocz¹tkowe ...................................................................... 49 119

2. Papalizm Grzegorza VII................................................................. 49 121

3. Hierokratyzm Innocentego III........................................................ 50 122

4. Skrajna doktryna Bonifacego VIII ................................................. 50 123

§ 26. Œredniowieczne koncepcje organizacji Koœcio³a ..................................... 50 124

I. Papalizm ............................................................................................. 51 124

II. Schizma i koncyliaryzm ..................................................................... 51 126

§ 27. Œredniowieczne koncepcje stosunków miêdzynarodowych..................... 52 128

I. Uniwersalizm cesarski........................................................................ 52 128

II. „Król cesarzem w swoim królestwie” ................................................ 53 130

III. Republiki miejskie.............................................................................. 53 132

§ 28. „Wojna sprawiedliwa” i pocz¹tki myœli o „wiecznym pokoju” ............. 54 133

I. Teorie „wojny sprawiedliwej” ............................................................ 54 133

1. Œwiêty Augustyn ............................................................................. 54 133

2. Œwiêty Rajmund z Peñaforte .......................................................... 54 135

3. Œwiêty Tomasz z Akwinu................................................................. 55 136

4. Pierwsi prawnicy – Stanis³aw ze Skarbimierza

i Pawe³ W³odkowic......................................................................... 55 137

5. U¿ycie si³y w celu nawrócenia ...................................................... 55 138

II. Pocz¹tki myœli o „wiecznym pokoju” ................................................ 56 140

§ 29. Solidaryzm œredniowiecza – organiczna teoria pañstwa

i nauka o pañstwie œw. Tomasza z Akwinu ............................................... 56 141

I. Organiczna teoria pañstwa.................................................................. 57 141

1. Podstawy........................................................................................ 57 141

2. Jan z Salisbury ............................................................................... 57 143

II. Nauka o pañstwie œw. Tomasza z Akwinu ........................................... 58 144

§ 30. Œredniowieczna teoria reprezentacji. Pocz¹tki konstrukcji

„spo³eczeñstwa obywatelskiego”................................................................ 59 147

I. Teoria reprezentacji ............................................................................ 59 147

II. „Spo³eczeñstwo obywatelskie”........................................................... 60 148

§ 31. Œredniowieczna koncepcja rz¹dów prawa................................................ 61 149

§ 32. Nauka i nauczanie prawa w œredniowieczu – zagadnienia ogólne ........ 63 156

I. Glosatorzy........................................................................................... 63 156

II. Postglosatorzy..................................................................................... 64 158

III. Doktrynalna recepcja prawa rzymskiego ........................................... 64 160

IV. Szczególne cechy prawa angielskiego................................................ 65 161

V. Nauka prawa a teologia i filozofia...................................................... 66 163

§ 33. Prawo naturalne w œredniowieczu............................................................ 66 164

I. Ujêcia prawa naturalnego w œredniowieczu ....................................... 66 164

II. Prawo naturalne wed³ug œw. Tomasza z Akwinu................................. 67 169

1. Terminologia .................................................................................. 67 169

2. Hierarchia prawa ........................................................................... 68 170

3. Prawo naturalne ............................................................................. 69 174

§ 34. Ku myœli nowo¿ytnej – pogl¹dy Marsyliusza z Padwy.......................... 69 175

I. Podstawy myœli Marsyliusza .............................................................. 70 175

II. SuwerennoϾ ludu............................................................................... 70 176

Spis treœci

XI

III. Empiryzm ........................................................................................... 71 179

IV. Pozytywistyczna koncepcja prawa naturalnego ................................. 71 180

Rozdzia³ IV. Kszta³towanie siê nowo¿ytnej myœli politycznej i prawnej – myœl Renesansu

§ 35. Uwagi wstêpne .......................................................................................... 73 182

I. Ogólne cechy okresu .......................................................................... 73 182

II. Renesans w dziejach myœli politycznej i prawnej .............................. 74 185

§ 36. Ideologia humanizmu ................................................................................ 76 187

I. „Cz³owiek uniwersalny”..................................................................... 76 187

II. Odkrycie druku i upadek Bizancjum jako szczególne czynniki

kszta³towania siê myœli Renesansu..................................................... 77 189

III. Stoicyzm i pesymizm.......................................................................... 77 190

§ 37. Renesansowa koncepcja pañstwa ............................................................. 78 192

I. Pañstwo narodowe.............................................................................. 78 192

II. SuwerennoϾ i racja stanu................................................................... 78 194

III. Suweren a prawo – „rz¹dy prawa” .................................................... 79 197

§ 38. Realizm psychologiczny – myœli o pañstwie Niccolò Machiavellego ... 80 201

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 80 201

II. Makiawelizm ...................................................................................... 80 202

III. Historiografia nowego typu................................................................ 81 204

IV. Ksi¹¿ê w okresie przejœciowym ......................................................... 82 207

V. Docelowa wizja republiki o ustroju mieszanym................................. 83 210

§ 39. Komparatystyczny realizm Jeana Bodina................................................ 84 212

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 84 212

II. Czynniki wp³ywaj¹ce na ustrój........................................................... 84 213

III. Rzeczpospolita.................................................................................... 85 215

1. Pojêcie............................................................................................ 85 215

2. Metoda ........................................................................................... 85 216

3. SuwerennoϾ .................................................................................. 86 219

4. Forma ............................................................................................. 86 220

IV. Charakter pogl¹dów Bodina ............................................................... 87 222

§ 40. Realizm doktrynalny – teoria ustroju mieszanego .................................. 87 223

I. Realizm doktrynalny........................................................................... 88 223

II. Podstawy ustroju Anglii i Polski ........................................................ 88 224

III. Warianty ustroju mieszanego.............................................................. 89 225

IV. Myœl Wawrzyñca Goœlickiego............................................................. 90 228

1. Sylwetka......................................................................................... 90 228

2. Dobry senator................................................................................. 90 229

3. Ustrój mieszany ............................................................................. 90 230

4. Wp³yw na myœl anglosask¹............................................................ 91 231

§ 41. Myœl teologiczno-polityczna Reformacji.................................................. 91 232

I. Podstawy i postulaty........................................................................... 91 232

II. Marcin Luter....................................................................................... 92 234

1. Z³a natura cz³owieka...................................................................... 92 234

2. Pañstwo „s³ug¹ Bo¿ego gniewu” .................................................. 93 235

3. Koœció³ s³ug¹ pañstwa.................................................................... 93 236

III. Jan Kalwin.......................................................................................... 93 237

1. Doktryna predestynacji .................................................................. 93 237

2. Pañstwo s³ug¹ Boga ....................................................................... 94 238

XII

Spis treœci

3. Ustrój kalwiñskiej Genewy............................................................ 94 239

IV. Hugonoci ............................................................................................ 95 240

V. Bracia Polscy ...................................................................................... 96 242

§ 42. Renesansowa myœl utopijna...................................................................... 96 244

§ 43. Europa poza chrzeœcijañstwem zachodnim – myœl polityczna

w pañstwie moskiewskim w XVI w. ........................................................ 98 248

§ 44. Renesansowe idee stosunków miêdzynarodowych.................................. 99 251

I. Realizm i pesymizm Machiavellego................................................... 99 251

II. Stosunek do wojny – pocz¹tki pacyfizmu .......................................... 100 252

III. Kszta³towanie podstaw prawa miêdzynarodowego............................ 100 255

1. Prawo wojny .................................................................................. 100 255

2. Prawo narodów .............................................................................. 101 257

§ 45. Podejœcie do prawa w epoce Odrodzenia ................................................ 102 258

I. Prawo naturalne .................................................................................. 102 258

II. Postulaty i praktyka kodyfikacji......................................................... 103 262

III. Postulaty prostoty prawa .................................................................... 103 263

IV. Prawo rzymskie – prawo ¿ywe i przedmiot badañ historycznych...... 104 265

Rozdzia³ V. Systemy myœli nowo¿ytnej – myœl polityczna i prawna

od XVII do pocz¹tków XIX w.

§ 46. Uwagi wstêpne .......................................................................................... 106 267

I. Cechy myœli nowo¿ytnej .................................................................... 106 267

1. Epoka systemów ............................................................................ 106 267

2. Racjonalizm ................................................................................... 107 269

3. Empiria a dedukcja ........................................................................ 107 271

4. Praktycyzm .................................................................................... 108 273

5. Wiara w postêp............................................................................... 108 274

6. Prawo natury .................................................................................. 108 277

7. Konstytucjonalizm ......................................................................... 109 278

II. Periodyzacja z punktu widzenia historii instytucji............................. 109 279

III. Periodyzacja dziejów myœli................................................................ 110 280

1. Podstawa podzia³u ......................................................................... 110 280

2. Rewolucja naukowa....................................................................... 110 281

3. Rewolucja przemys³owa ................................................................ 111 283

4. Dwa pojêcia Oœwiecenia................................................................ 111 284

IV. Absolutyzm oœwiecony....................................................................... 113 290

§ 47. Pierwszy nowo¿ytny system prawa natury – filozofia prawa

Hugona Grocjusza ...................................................................................... 114 291

I. Definicja prawa natury ....................................................................... 114 291

II. Zasady prawa natury........................................................................... 115 293

III. Suwerennoœæ ludu i umowa spo³eczna ............................................... 116 295

IV. Konstrukcja praw podmiotowych....................................................... 116 296

§ 48. Szko³a prawa natury w XVII i XVIII w. a kodyfikacja prawa

i rozwój konstytucjonalizmu ...................................................................... 117 298

I. Prawo natury przedmiotem nauczania................................................ 117 298

II. Prawo natury podstaw¹ kodyfikacji ................................................... 117 300

III. Narodziny teorii kodyfikacji............................................................... 118 305

IV. Prawo natury podstaw¹ konstytucjonalizmu ...................................... 119 308

V. Kodyfikacja prawa a konstytucjonalizm ............................................ 120 310

Spis treœci

XIII

§ 49. Pierwszy nowo¿ytny system umowy spo³ecznej

– nieograniczona suwerennoœæ w³adzy u Tomasza Hobbesa ................... 120 311

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 121 311

II. Z³a natura cz³owieka........................................................................... 121 312

III. Stan natury.......................................................................................... 122 313

IV. Umowa spo³eczna ucieczk¹ ze stanu natury....................................... 122 315

V. Skutki prawne umowy spo³ecznej ...................................................... 123 316

VI. Znaczenie konstrukcji Hobbesa.......................................................... 124 318

§ 50. Umowa spo³eczna i liberalizm polityczny Johna Locke’a ..................... 124 319

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 124 319

II. Liberalizm........................................................................................... 125 320

III. Stan natury.......................................................................................... 125 323

IV. Umowa spo³eczna realizacj¹ prawa natury ........................................ 126 325

1. Prymat jednostki ............................................................................ 126 325

2. Odwo³ywalnoœæ umowy................................................................. 126 327

V. Losy liberalnej koncepcji umowy spo³ecznej..................................... 127 329

§ 51. Umowa spo³eczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau .................... 128 330

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 128 330

II. Dobry cz³owiek natury ....................................................................... 128 331

III. Rozwój od stanu natury do stanu spo³ecznego................................... 129 332

1. Powody wyjœcia ze stanu natury.................................................... 129 332

2. Etapy rozwoju ................................................................................ 129 333

IV. Umowa spo³eczna jako model urz¹dzenia œwiata .............................. 130 336

1. Umowa realna i idealna ................................................................. 130 336

2. Rz¹dy woli powszechnej................................................................ 131 337

3. Niezbywalna suwerennoϾ ludu..................................................... 131 338

4. WolnoϾ partycypacyjna ................................................................ 131 341

V. Oddzia³ywanie i oceny myœli Rousseau ............................................. 132 342

§ 52. Liberalizm bez umowy spo³ecznej – liberalizm arystokratyczny

Monteskiusza ............................................................................................... 133 344

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 133 344

II. „Duch praw” i „duch umiarkowania”................................................. 133 345

III. WolnoϾ i jej gwarancje...................................................................... 134 347

IV. Socjologizm........................................................................................ 135 349

V. Liberalizm arystokratyczny a mieszczañski....................................... 135 351

§ 53. Liberalizm bez umowy spo³ecznej – liberalizm integralny

Beniamina Constanta.................................................................................. 136 352

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 136 352

II. Klasyczna teoria wolnoœci.................................................................. 137 354

III. Antydemokratyzm .............................................................................. 137 355

IV. Gwarancje wolnoœci ........................................................................... 138 357

§ 54. Zasada podzia³u w³adz jako gwarancja liberalizmu politycznego.......... 138 358

I. Sk³adnik nowo¿ytnego konstytucjonalizmu....................................... 138 358

II. Podzia³ w³adz wed³ug Johna Locke’a ................................................ 139 359

III. Wk³ad Davida Hume’a....................................................................... 139 360

IV. Teoria Monteskiusza ........................................................................... 140 362

1. Trzy w³adze.................................................................................... 140 362

2. System hamulców i równowagi..................................................... 140 364

V. Recepcja teorii Monteskiusza ............................................................. 141 365

XIV

Spis treœci

VI. Teoria Beniamina Constanta .............................................................. 141 366

1. Piêæ w³adz ...................................................................................... 141 366

2. W³adza municypalna...................................................................... 142 367

3. W³adza królewska.......................................................................... 142 368

§ 55. Narodziny liberalizmu gospodarczego ..................................................... 143 370

I. Fizjokratyzm....................................................................................... 144 370

II. Vincent de Gournay ............................................................................ 145 374

III. Klasyczna szko³a ekonomii politycznej ............................................. 146 376

§ 56. Ideologia absolutyzmu oœwieconego i napoleoñskiego autokratyzmu ... 147 379

I. Oblicza polityczne myœli Oœwiecenia................................................. 147 379

II. Absolutyzm oœwiecony....................................................................... 148 381

1. Charakter........................................................................................ 148 381

2. Teoria „oœwieconych” monarchów ................................................ 148 382

3. Kameralistyka i policystyka........................................................... 149 383

4. Wsparcie filozofów – Wolter ......................................................... 150 388

5. „Absolutyzm praworz¹dny”........................................................... 151 390

III. Napoleoñska myœl polityczna............................................................. 152 392

§ 57. Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu – myœl polityczna

Edmunda Burke’a ....................................................................................... 153 393

I. Sylwetka myœliciela............................................................................ 153 393

II. Konserwatyzm organiczny i ewolucyjny............................................ 154 395

1. Przeciw „rewolucji doktryny i teoretycznego dogmatu”............... 154 395

2. Potrzeba partii politycznych .......................................................... 155 397

3. Przeciw postêpowi – za „organicznym wzrostem”........................ 155 398

III. Kontynuatorzy myœli Burke’a ............................................................ 156 399

1. Joseph de Maistre .......................................................................... 156 399

2. Konserwatyzm i nacjonalizm niemiecki........................................ 156 400

3. Konserwatyzm angielski................................................................ 157 401

§ 58. Pañstwo a religia w myœli XVII i XVIII w. ........................................... 157 402

§ 59. Nowo¿ytna nauka prawa rzymskiego – usus modernus Pandectarum .. 158 410

§ 60. Szko³a historyczna w prawoznawstwie.................................................... 160 413

I. Historyzuj¹ce ujêcia prawa................................................................. 160 413

II. Przedstawiciele szko³y........................................................................ 160 414

III. Konserwatyzm i romantyzm............................................................... 161 419

IV. Ró¿nice pogl¹dów przedstawicieli szko³y.......................................... 162 422

1. Romaniœci i germaniœci.................................................................. 162 422

2. Stosunek do heglizmu.................................................................... 162 423

3. „Prawo prawnicze” ........................................................................ 162 424

V. Stosunek do kodyfikacji ..................................................................... 163 425

VI. Oddzia³ywanie szko³y......................................................................... 163 426

§ 61. Utylitaryzm Jeremy’ego Benthama i pocz¹tki nowoczesnego

pozytywizmu prawniczego ......................................................................... 163 427

I. Sylwetka Benthama ............................................................................ 164 427

II. Podstawy filozoficzne – utylitaryzm .................................................. 164 428

III. Utylitaryzm a ustawodawstwo............................................................ 165 431

IV. Jurysprudencja analityczna Johna Austina......................................... 166 433

V. Wp³yw Benthama i Austina na kodyfikacje anglosaskie.................... 167 434

VI. Wp³yw na pozytywizm kontynentalny............................................... 167 435

§ 62. Filozofia prawa Immanuela Kanta ........................................................... 167 436

Spis treœci

XV

I. Sylwetka filozofa................................................................................ 168 436

II. Idealizm transcendentalny .................................................................. 168 438

III. Imperatyw kategoryczny i praktyczny ............................................... 168 439

IV. Prawo moralne i zewnêtrzne............................................................... 169 442

V. Oddzia³ywanie myœli Kanta ............................................................... 170 444

§ 63. Pañstwo i prawo w filozofii Hegla.......................................................... 170 445

I. Sylwetka filozofa................................................................................ 171 445

II. Podstawy filozoficzne......................................................................... 171 447

III. Pañstwo wcieleniem ducha œwiatowego............................................. 172 449

IV. Prawo.................................................................................................. 174 452

V. Interpretacje i oceny myœli Hegla....................................................... 174 453

§ 64. Nowo¿ytne koncepcje stosunków miêdzynarodowych............................ 175 454

I. Teoria równowagi si³ .......................................................................... 175 454

II. Wp³yw myœli Hobbesa ....................................................................... 176 455

III. Myœl Monteskiusza ............................................................................. 176 456

IV. Projekt wiecznego pokoju Kanta........................................................ 177 457

V. Rozwój prawa miêdzynarodowego .................................................... 177 458

1. Hugo Grocjusz ............................................................................... 177 458

2. Nastêpcy Grocjusza ....................................................................... 177 459

Rozdzia³ VI. Kierunki rozwoju myœli politycznej w XIX i XX w.

§ 65. Uwagi wstêpne .......................................................................................... 179 462

§ 66. Etapy rozwoju nowoczesnej myœli politycznej........................................ 180 464

§ 67. Powstanie i rozwój myœli socjalistycznej ................................................ 185 479

I. Prehistoria myœli socjalistycznej ........................................................ 186 479

1. Utopie spo³eczne............................................................................ 186 479

2. Gracchus Babeuf............................................................................ 187 481

II. Socjalizm utopijny.............................................................................. 187 482

1. Kierunek industrialny – Saint-Simon............................................. 187 482

2. Kierunek kolektywistyczny – Owen i Fourier............................... 188 486

3. Socjalizm utopijny a pocz¹tki spó³dzielczoœci .............................. 189 488

III. Pocz¹tki anarchizmu........................................................................... 189 489

1. Charakterystyka ............................................................................. 189 489

2. Pierre Joseph Proudhon ................................................................ 189 490

IV. Kszta³towanie siê marksizmu ............................................................. 190 491

1. Sylwetki twórców .......................................................................... 190 491

2. „Manifest komunistyczny” ............................................................ 191 494

3. Charakterystyka kierunku .............................................................. 191 495

V. Myœl socjalistyczna w opozycji do marksizmu .................................. 192 497

1. Anarchizm Micha³a Bakunina ....................................................... 192 497

2. „Socjalizm pañstwowy” i „socjalizm z katedry”........................... 192 498

3. Rewizjonizm i centryzm ................................................................ 193 500

4. Socjaldemokracja w znaczeniu dzisiejszym .................................. 194 503

5. Syndykalizm .................................................................................. 195 508

6. Kooperatywizm.............................................................................. 196 510

VI. Myœl polityczna W. I. Lenina.............................................................. 197 512

1. Sylwetka......................................................................................... 197 512

2. Nowe elementy teorii..................................................................... 197 513

3. Teoria i pragmatyzm ...................................................................... 198 515

VII. Marksizm-leninizm............................................................................. 199 516

XVI

Spis treœci

1. Sylwetka J. W. Stalina.................................................................... 199 516

2. Podstawy teorii stalinizmu............................................................. 199 517

3. Stalinizm a doktryna „demokracji ludowej”.................................. 199 519

VIII. Podstawowe kierunki przemian marksizmu postalinowskiego.......... 200 521

1. Próby destalinizacji oficjalnego marksizmu .................................. 200 521

2. Jugos³owiañski „socjalizm samorz¹dowy”.................................... 201 523

3. Eurokomunizm............................................................................... 201 524

4. Próby reform lat osiemdziesi¹tych – „pieriestrojka”..................... 202 525

5. Przejêcie programów socjaldemokracji ......................................... 202 526

§ 68. Rozwój nowoczesnej myœli liberalnej...................................................... 202 527

I. Przemiany demokratyczne a liberalizm.............................................. 203 527

II. Liberalizm sceptyczny Alexisa de Tocqueville ................................... 203 529

1. Sylwetka myœliciela ....................................................................... 203 529

2. Nieuchronnoœæ demokracji i spo³eczeñstwa masowego................ 204 530

3. Decentralizacja............................................................................... 204 532

III. Liberalizm demokratyczny J. S. Milla................................................ 204 533

1. Sylwetka myœliciela ....................................................................... 204 533

2. Liberalizm J. S. Milla..................................................................... 205 535

3. Demokratyzm................................................................................. 205 536

IV. Henry David Thoreau i niepos³uszeñstwo obywatelskie.................... 207 539

V. Liberalizm drugiej po³owy XIX i pocz¹tków XX w. ......................... 208 541

VI. Darwinizm spo³eczny Herberta Spencera i liberalizm konserwatywny 209 543

1. Sylwetka myœliciela ....................................................................... 209 543

2. Zasadnicza opozycja wobec interwencjonizmu pañstwowego...... 209 544

3. Oddzia³ywanie myœli Spencera...................................................... 209 546

VII. Liberalizm a doktryna „pañstwa dobrobytu”...................................... 213 559

1. „Pañstwo dobrobytu” a reformizm ................................................ 213 559

2. Podstawy teoretyczne – myœl ekonomiczna J. M. Keynesa........... 213 561

3. Losy doktryny ................................................................................ 214 562

VIII. Liberalizm socjalny ............................................................................ 214 563

§ 69. Spo³eczne nauczanie Koœcio³a rzymskokatolickiego............................... 216 567

I. Szczególne cechy kierunku ................................................................ 217 567

II. Punkt wyjœcia – encykliki Leona XIII ................................................ 218 570

1. Rerum novarum.............................................................................. 218 570

2. Graves de communi i demokracja chrzeœcijañska ......................... 219 572

III. Rozwój – Quadragesimo anno Piusa XI ............................................ 219 573

IV. Aggiornamento – encykliki Jana XXIII.............................................. 220 575

V. Encykliki Paw³a VI i Jana Paw³a II................................................... 221 576

§ 70. Inne ideologie poszukuj¹ce „trzeciej drogi”............................................ 222 582

I. Inne ideologie „trzeciej drogi” ........................................................... 223 582

II. Agraryzm............................................................................................ 223 583

III. Ekologizm........................................................................................... 225 588

IV. Antyglobalizm .................................................................................... 229 597

V. „Trzecia droga” Nowej Partii Pracy ................................................... 231 599

§ 71. „Pañstwo prawne” – „pañstwo prawne i spo³eczne” .............................. 233 604

I. Pocz¹tki konstrukcji „pañstwa prawnego”......................................... 233 604

II. Elementy konstrukcji „pañstwa prawnego” ....................................... 234 606

1. Konstytucjonalizm i samorz¹d terytorialny................................... 234 606

2. S¹dowa kontrola decyzji administracji .......................................... 234 607

Spis treœci

XVII

III. „Pañstwo prawne i spo³eczne” Lorenza von Steina............................ 235 608

IV. „Pañstwo spo³eczne” w ujêciach solidarystycznych

pierwszej po³owy XX w.: Wac³aw Makowski..................................... 235 609

V. Dalsze dzieje konstrukcji „pañstwa prawnego” ................................. 237 614

VI. „Socjalne pañstwo prawne” i „spo³eczna gospodarka rynkowa”....... 238 616

§ 72. Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm.......................................... 238 618

I. Pr¹dy antyliberalne i antydemokratyczne........................................... 239 618

II. Rasizm ................................................................................................ 239 619

1. Rasizm kulturowy .......................................................................... 239 619

2. Rasizm biologiczny........................................................................ 240 621

III. Nacjonalizm........................................................................................ 241 623

1. Ró¿ne pojêcia narodu..................................................................... 241 623

2. Narodowa demokracja i nacjonalizm antydemokratyczny ............ 241 624

3. Nacjonalizm a inne kierunki myœli politycznej ............................. 241 625

IV. Faszyzm.............................................................................................. 242 626

V. Autorytaryzm...................................................................................... 243 627

§ 73. Populizm .................................................................................................... 244 628

Rozdzia³ VII. Kierunki rozwoju myœli prawnej w XIX i XX w.

§ 74. Uwagi wstêpne .......................................................................................... 246 633

§ 75. Kierunki historycystyczne......................................................................... 247 636

I. Kodyfikacje pod wp³ywem szko³y historycznej................................. 247 636

II. Historyzm Ottona von Gierkego......................................................... 249 639

III. Historyzm H. J. S. Maine’a ................................................................ 249 640

IV. Antropologia prawnicza – Bronis³aw Malinowski ............................. 249 641

V. Historyzm faszyzmu i marksizmu ...................................................... 250 642

§ 76. Pozytywizm prawniczy w XIX i XX w. ................................................. 250 644

I. Pozytywizm filozoficzny.................................................................... 250 644

II. Cechy pozytywizmu prawniczego...................................................... 251 646

1. ród³a............................................................................................. 251 646

2. Praktycyzm .................................................................................... 252 647

3. Metoda formalno-dogmatyczna..................................................... 252 648

III. Od pozytywizmu do „jurysprudencji interesów”

– Rudolf von Ihering........................................................................... 252 650

IV. Pozytywizm z w¹tkami psychologizmu – Georg Jellinek.................. 253 652

V. Pozytywizm z w¹tkami historyzmu – Adhémar Esmein .................... 253 653

VI. Wspó³czesny pozytywizm prawniczy ................................................ 254 654

§ 77. Normatywizm ............................................................................................ 255 656

I. Sylwetka Hansa Kelsena.................................................................... 255 656

II. „Czysta nauka prawa” ........................................................................ 256 657

1. Ograniczenie do sfery powinnoœci................................................. 256 657

2. Stosunek do pozytywizmu ............................................................. 256 658

3. Prawo jako dynamiczny system norm ........................................... 257 659

4. Pañstwo jako porz¹dek prawny ..................................................... 257 661

5. Normatywizm w Polsce ................................................................. 258 663

§ 78. Kierunki socjologiczne.............................................................................. 258 666

I. Ró¿ne pojêcia socjologizmu............................................................... 259 666

II. „Socjologizm” Emila Durkheima....................................................... 259 668

III. Solidaryzm Leona Duguita................................................................. 260 670

XVIII

Spis treœci

IV. Socjologizm w innych kierunkach myœli............................................ 261 673

V. Socjologizm a „wolne prawo”............................................................ 261 675

VI. Nurt socjologiczny w nauce prawa karnego....................................... 263 682

VII. Funkcjonalizm amerykañski............................................................... 264 684

1. Podstawy........................................................................................ 264 684

2. Pogl¹dy O. W. Holmesa ................................................................. 265 686

3. Idealizm prawniczy – in¿ynieria spo³eczna ................................... 265 687

4. Realizm prawniczy......................................................................... 266 690

5. Znaczenie ....................................................................................... 266 691

§ 79. Psychologizm............................................................................................. 267 692

I. Sylwetka Leona Petra¿yckiego........................................................... 267 692

II. Emocje moralne i prawne................................................................... 268 694

III. Podzia³y prawa i sprawiedliwoœæ ....................................................... 268 696

IV. Psychologiczna teoria pañstwa........................................................... 269 700

V. Psychologizm a liberalizm.................................................................. 270 701

VI. Wp³yw L. Petra¿yckiego na póŸniejsz¹ myœl prawnicz¹.................... 270 702

§ 80. Marksistowska koncepcja prawa .............................................................. 271 704

I. Stan marksistowskiej teorii prawa przed rewolucj¹ w Rosji.............. 271 704

II. Kszta³towanie siê teorii prawa w Rosji Radzieckiej i ZSRR ............. 272 706

1. Selektywne stosowanie dawnego prawa........................................ 272 706

2. „Z³amanie” dawnego prawa – „socjalistyczna œwiadomoœæ

prawna”.......................................................................................... 272 707

3. Pogl¹dy M. A. Reisnera ................................................................. 273 708

4. Stosunek dzia³aczy bolszewickich do prawa ................................. 273 709

5. Znaczenie kodyfikacji prawa radzieckiego.................................... 274 710

6. Prawo jako forma stosunków wymiany towarowej

a dogmat obumierania prawa......................................................... 274 711

III. Stalinowska teoria prawa.................................................................... 275 714

IV. Teoria postalinowska .......................................................................... 276 716

§ 81. Wspó³czesne teorie prawa natury............................................................. 276 717

I. Odrodzenie prawa natury – prawo natury o zmiennej treœci .............. 277 717

II. Drugie odrodzenie prawa natury ........................................................ 278 721

1. Dynamiczne teorie prawa natury ................................................... 278 721

2. Teoria „ustawowego bezprawia” Gustawa Radbrucha ................. 278 722

3. Prawo natury formalne i materialne – teoria L. L. Fullera ............ 279 725

4. Wspó³czesne „miêkkie” prawnicze koncepcje prawa natury ........ 279 728

III. Trzecie odrodzenie teorii prawa natury? ............................................ 281 734

IV. Odrodzenie prawa natury a jego „pozytywizacja”

poprzez prawo miêdzynarodowe........................................................ 281 735

§ 82. Powstanie i rozwój prawa porównawczego............................................. 282 736

Rozdzia³ VIII. Podstawowe kierunki rozwoju koncepcji stosunków

miêdzynarodowych w XIX i XX w.

§ 83. Uwagi wstêpne .......................................................................................... 287 742

§ 84. Podstawowe kwestie i koncepcje stosunków miêdzynarodowych

w dobie wspó³czesnej................................................................................. 288 744

§ 85. Rozwój prawa miêdzynarodowego a prawo natury ................................ 292 755

Indeks osób.............................................................................................................. 295

Indeks rzeczowy...................................................................................................... 301

Spis treœci

XIX