Charakter histrioniczny (histeryczny)

(za: Johnson, 1994)

Zarys:

Bardzo często ten rodzaj charakteru wiązany jest z rodziną, w której matka jest osobą

sztywną, zimną, odrzucającą, natomiast ojciec jest uwodzący i niedojrzały emocjonalnie.

Archetypowy przypadek takiej rodziny jest cytowany przez Horowitza (za Johnson, 1994):

„Matka pani Smith była bardzo zasadnicza i moralizatorska. Jej rodzina uważała ją za osobę

pozbawioną radości i często popadającą w depresję. Będąc głęboko zaangażowaną katoliczką,

służyła swojej wspólnocie w walce z pornografią i całe życie starała się postępować zgodnie z

powszechnie przyjętymi zasadami (...) ojciec był natomiast osobą niezwykłą (...) jednym z

największych przejawów jego ekscentryzmu był nudyzm. Z uporem praktykował nudyzm w

domu, także podczas śniadania, które spożywał nago. Ponieważ przyjął na siebie obowiązek

rannego budzenia córek, zwykł leżeć rozebrany na ich łóżkach, na pościeli, dopóki nie wstały.

Pacjentkę, wówczas we wczesnym okresie dorastania, tak bardzo kłopotało i stresowało to

zachowanie, że błagała matkę, aby go powstrzymała. Ta jednak reagowała płaczem i zaklinała

się, że jest bezradna (...) O ile oficjalnie ojciec karcił córkę za jej seksualne zachowania, to w

ukryciu był nimi bardzo zainteresowany i domagał się szczegółów. Później, gdy była już w

college’u, chciał ją odwiedzać, aby flirtować z jej koleżankami.”

Izolacja ze strony matki i obciążone seksualnie relacje z ojcem przenoszą się

często dalej na dorosłe życie, powodując zależność córki od ojca, nieodpowiednie seksualne

wtajemniczenie albo zabarwione seksualnie interakcje (dzielenie się opowieściami o

intymnym współżyciu, sprośne żarty, wprowadzanie romantycznych symboli, bardziej

pasujących do relacji kochanków niż ojciec-córka). Te zachowania podlegają najczęściej

racjonalizacji lub wyparciu. Dziecko uwikłane w taką sytuację próbuje się obronić i

zdystansować emocjonalnie, co w konsekwencji przejawia się przyjęciem rozproszonego

stylu myślenia, braku koncentracji intelektualnej i w emocjonalnej nadaktywności. Wszystkie

te zachowania i procesy poznawcze służą ocenianiu raczej na podstawie pierwszego wrażenia

i ucieczce od faktów. Histeryczna emocjonalność natomiast wymusza opiekę, co sprzyja

przedłużaniu stanu zależności.

Osoby histrioniczne regularnie spostrzegają siebie w kategoriach dziecięcych i

wchodzą w relacje, w których odgrywają rolę „kochanej córeczki tatusia”. Efektem tego jest

ciążenie ku dużo starszym mężczyznom, mogącym odtworzyć relacje ojciec-córka, w których

opiekuńczość jest wymieniana na gratyfikację seksualną.

Histerycy sprawiają wrażenie odgrywających rolę, jako że ich zachowanie jest

powierzchowne i ma posmak sztuczności. Zewnętrznie bardzo dowartościowują płeć

przeciwną, jednak wewnętrznie czują wobec niej wrogość. Przejawia się to w uwodzeniu

seksualnym, które raz kończy się podporządkowaniem, a raz złością i oporem. Innym

powszechnym symptomem jest rozszczepienie na obiekty budzące głębsze uczucia i

obiekty pobudzające seksualnie. Izolacja tych obiektów chroni przed doznaniem pierwotnej,

urazowej sytuacji.

Etiologia:

Najogólniej ujmując, przyczyną powstania charakteru histrionicznego jest seksualne

wykorzystanie w dzieciństwie, czy to przez osoby obce, czy przez krewnych, czy w obrębie

rodzeństwa. Najczęstszy jest wzorzec uwodzącego ojca i rywalizacyjnej postawy między

matką i córką. Częściej ta osobowość przejawia się w przypadku osób płci żeńskiej. Stroną

inicjującą zazwyczaj była osoba, która sama w przeszłości doznała wykorzystania

seksualnego. Osoba histrioniczna cierpi z powodu swych wspomnień, tak dalece, że decyduje

się o nich nie pamiętać. Jednak pobudzenie, związane z tymi wspomnieniami, musi w jakiś

sposób zostać rozładowane – przejawia się więc w somatycznej konwersji, ekspresji

uczuciowej, obsesjach poznawczych i kompulsywnych zachowaniach. Konwersja jest to

generowanie przez podświadomość rozmaitych (pozornych lub rzeczywistych) dolegliwości

fizycznych w celu uzasadnienia niepodejmowania działań przez jednostkę lub odwrócenia jej

uwagi od niechcianych myśli i uczuć. Częste jest też rozszczepienie świadomości: wśród

osób z tym zaburzeniem 70-95 % przypadków miało wspomnienia dotyczące wykorzystania

seksualnego lub poważnego wykorzystania fizycznego. Inne ustalenia wskazują, że 60% osób

mających takie wspomnienia, nie pamiętała ich przez jakiś okres życia.

Odkrywcą tych faktów był Freud, który do tego stopnia przeraził się powszechnością

relacji seksualnych z dzieckiem, że zarzucił swą dopracowaną i właściwą teorię, na „bardziej

strawną” dla społeczności lekarzy, sugerującą, że dziecko wysyła sygnały seksualne ku

dorosłym, oraz fantazjuje na temat erotycznych relacji z nimi. Współczesne badania

wskazują, że kazirodztwo jest niestety częstym faktem, a najbardziej w rodzinach o strukturze

patriarchalnej, o represywnej i purytańskiej postawie wobec seksu. Takie warunki

dominowały w wiktoriańskiej Europie, w której to tworzyła się teoria freudowska.

Problemem nie jest więc fantazja dziecka, lecz reakcje rodziców na wczesną i

niewinną ciekawość seksualną dziecka, potrzebę kontaktu fizycznego, uwagi i opieki,

zazdrość o wyjątkowość relacji między matką i ojcem. Ponieważ źródłem problemu jest nie

tylko nastawienie rodziców, ale i wymienione potrzeby dzieci, dochodzi u nich do

„edypalnego konfliktu” – np. pamiętania wyjątkowości swej pozycji w „sercu” rodzica,

pewnych pozytywnych aspektów relacji fizycznych i poczucia wygranej nad rodzicem tej

samej płci. To z powodu tych podwójnych uczuć (negatywnych i pozytywnych) i związanego

z nimi poczucia winy, fakty wykorzystania seksualnego są tak często wypierane i

zapominane. Dodatkowo społeczeństwo reaguje w miarę przychylnie na zachowanie nazwane

„karykaturą kobiecości”, czyli histeryczny styl obronny dla kobiet, które przeżyły

wykorzystywanie. Niekoniecznie jednak ta struktura charakteru musi się przejawiać w

zachowaniach stricte „histrionicznych”, gdyż mogą być inne sposoby represji

niebezpiecznych wspomnień, jak choćby nadużywanie narkotyków. Przy diagnozowaniu tego

typu ważna jest etiologia, nie zaś sam zespół histerycznych symptomów. Mężczyźni na

doświadczenie wykorzystania seksualnego reagują najczęściej w sposób odmienny od

histerycznego (choć i ten jest możliwy). Na przykład 40% gwałcicieli doznało w dzieciństwie

przemocy seksualnej ze strony kobiety. Jednak zasadniczo problem histrioniczny dotyczy

kobiet, mających relację o odcieniu seksualnym z uwodzącym ojcem (uwodzenie było

zachowaniem motywowanym seksualnie, lecz bez kontaktu fizycznego lub pragnienia

intymności – przykładem może być kupowanie prezentów jak dla kochanki – kwiatów,

seksownej bielizny, biżuterii, podglądanie, zwierzanie się z przygód seksualnych i

wypytywanie o takie przygody itd.). Przy tym w większości kontakt z matką jest opisywany

jako zimny, lekceważący albo /i rywalizacyjny. Wymieńmy więc czynniki sprzyjające

powstaniu konfliktu edypalnego:

1. nieobecność matki (fizyczna lub psychiczna) – rodziny, w których matki z różnych

powodów (hospitalizacji, pozbawienia pozycji w rodzinie przez agresywnego, używającego

przemocy męża, częstych ciąży i porodów) są nieobecne psychicznie lub fizycznie w rodzinie

2. odwrócenie ról – gdy córka przyjmuje role i zadania matki, a matka staje się bardziej

zależna i mniej zaangażowana w sprawy rodziny (z powodu choroby psychicznej bądź

fizycznej – 55% przypadków w rodzinach kazirodczych). Także, gdy matka jest oziębła i nie

zainteresowana seksem ze swoim mężem

3. wysoki poziom stresu – wywołany poważnymi zmianami życiowymi

poprzedzającymi zachowania kazirodcze

4. zmieniony klimat seksualny – albo nadmiernie represyjny, albo tworzony przez

nadmierną stymulację erotyczną. Rodzina z bardzo wysokim stopniem pobudzenia

seksualnego: dzieci oglądają materiały pornograficzne, słuchają obscenicznego języka i

obserwują swoich rodziców w sytuacji kontaktu seksualnego.

5. izolacja społeczna - potrzeba zaspokajania swoich potrzeb w obrębie rodziny, ze

względu na znikomy kontakt ze światem zewnętrznym. Często w takich rodzinach o ich

sytuacji społecznej decyduje dominujący ojciec, trzymający żelazną władzę. Rola płci jest tu

bardzo tradycyjna, a matka chce chronić małżeństwo za wszelką cenę, mimo, iż małżonkowie

wydają się być w związku bardzo nieszczęśliwi. Ojcowie są silnie dominujący i częściej niż

inni nadużywają alkoholu. Matki przenoszące na córki wzorzec rywalizacji o mężczyzn i

walki o ich uwagę. Córki natomiast płacące wysoką cenę za status „wyjątkowej” w oczach

ojca: zazdrość ze strony matki i rodzeństwa.

Osoby wychowywane w rodzinach z uwodzącym ojcem mają stosunkowo dobre

przystosowanie społeczne, w porównaniu z osobami, które przeszły relacje kazirodcze.

Jednak sama atmosfera nadużycia intymności sprawiała, że i te osoby częściej niż inne miały

ataki depresji, niskie poczucie własnej wartości, podwójny lub mieszany obraz siebie

(„dobre vs złe dziewczynki”, zła kusicielka i dobra córeczka), trudności w kontaktach z

mężczyznami (romantyczne uniesienie, po którym następowało rozczarowanie i złość),

pociąg do „trudnych” mężczyzn, niestabilnych lub niedostępnych. Jeszcze inny częsty

przypadek to angażowanie się w trójkąt w roli kochanki. Ogólnie kobiety histrioniczne

częściej niż inne są zainteresowane mężczyzną albo oddalonym i niezainteresowanym, albo

kontrolującym i dominującym. Przypisują ponadto mężczyznom nadmierną wrogość i nie

doceniają kobiet, mając z nimi bardzo powierzchowne kontakty.

Uczucia, zachowanie, poznanie

Uczucia: z powodu nadmiernie stymulującej sytuacji etiologicznej osoba histrioniczna

jest wprowadzona w zamęt. Poczucie emocjonalnego przytłoczenia jest naturalną

rzeczywistością tych osób, a gwałtowne ujawnianie niektórych emocji służy do redukowania

napięcia i rozpraszania świadomości, czym są w istocie te uczucia. Często to ujawnienie

prowadzi do ciągu zdarzeń o melodramatycznym kształcie, czy też gier emocjonalnych typu

Berne’a. Prezentowane uczucia stanowią ochronę przed innymi uczuciami, które, przeżyte w

głębi, stałyby się przytłaczające i budzące niechciane wspomnienia. Te „pokrywające”

uczucia są spostrzegane przez innych jako nieszczere, nadmiernie dramatyczne,

nieadekwatne, ani nie prowadzące do żadnych rozwiązań.

Osoby histrioniczne częściej niż inne podejmują próby samobójcze, stanowiące

raczej gesty przyciągające uwagę niż poważne zamierzenie samobójstwa.

Istnieje potężna ukryta mściwość wobec mężczyzn za fakt bycia wykorzystaną.

Olbrzymia wrogość pojawia się jawnie wobec mężczyzn, którzy wydają się osobie

histrionicznej słabi i niezdolni do zaspokojenia jej oczekiwań. Te uczucia mogą być

zewnętrznie odreagowane, gdy tylko zajdzie się okazja do usprawiedliwienia takiego

zachowania.

Poznanie: Osoba histrioniczna posługuje się mechanizmami, które pozwalają na

usuwanie z pola myśli pewnych informacji i blokowanie czy zaciemnianie procesów

myślowych. Styl poznawczy jest globalny i impresjonistyczny, a dysocjacja skutecznie

oddziela myśli, uczucia i działania. Taka osoba może ewidentnie prowokować seksualnie,

nie mając świadomości żadnych seksualnych myśli czy uczuć. Impresjonistyczna natura

procesów myślowych widoczna jest w mowie, gdyż osoba histrioniczna posługuje się

niejasnymi, ogólnymi terminami i odmawia ich doprecyzowania. Chroni to między innymi

przed dogłębną rozmową o konfliktowych obszarach.

Histeryk także spostrzega siebie jako nie ponoszącego odpowiedzialności za to, co się

z nim dzieje, przez co ma problemy z planowaniem swego życia.

Podsumowanie:

Etiologia: Przynajmniej jedno w rodziców wykorzystuje naturalna seksualność dziecka i używa je

jako obiektu seksualnego. Drugie z rodziców często postrzegane jako zimne, oddalone lub

bezpośrednio karzące, szczególnie wobec seksualności lub/i współzawodnictwa

Zespół symptomów: nadmierna emocjonalna pobudliwość, ekshibicjonistyczne i dramatyzujące

zachowania, seksualizacja relacji z jednoczesnym zaprzeczeniem seksualności, płytkie doświadczenia

emocjonalne, globalne i nieprecyzyjne procesy myślowe, nadmierna uwaga kierowana ku przeciwnej

płci, reakcje konwersyjne, epizody dysocjacji, znaczna podatność na reagowanie acting-out, łatwość

rozpraszania się i trudność utrzymania uwagi, zaburzenia seksualne (trudne pobudzenie, syndrom

preorgazmiczny, opóźniona albo niedojrzała ejakulacja, nie satysfakcjonujący, powierzchowny

orgazm)

Styl poznawczy: emocjonalne procesy myślowe, uogólniające i nieprecyzyjne, służące do

utrzymywania niebezpiecznych uczuć i myśli poza świadomością. Pospieszne i płytkie sądy na temat

wydarzeń, idei i uczuć

Decyzje skryptowe i patogeniczne przekonania: „Seks jest zły. Współzawodnictwo i rywalizacja są

złe. Moja wartość zależy od mojej seksualności i atrakcyjności. Wszelka gratyfikacja pochodzi od

przeciwnej płci. Nie mogę kochać, być seksualny i rywalizować”

Formy obrony: zaprzeczenie, represja, acting-out, konwersja, dysocjacja, przerzucanie

odpowiedzialności na czynniki zewnętrzne, impresjonistyczne i uogólnione myślenie

Reprezentacja self: nieprecyzyjna i płynna, poczucie self oparte na społecznej akceptacji i

bezpośrednich doznaniach, a nie na bardziej stabilnych podstawach i rzeczywistych umiejętnościach

Reprezentacje obiektu i relacje z obiektem: relacje seksualizowane, impulsywne, charakteryzujące

się sztucznymi zachowaniami, „odgrywaniem roli”. Przedstawiciele płci przeciwnej świadomie są

niezwykle cenieni, a nieświadomie czuje się do nich wrogość, wyrażaną świadomie, gdy tylko

znajdzie się jakieś stereotypowe uzasadnienie. Nieświadome współzawodnictwo z osobami tej samej

płci. W relacjach występuje często powtarzająca się gra w bezradnego i opiekującego się

Charakterystyka uczuciowa: płytkie, pozorowane uczucia, nadmiernie dramatyzowane, wysoki

poziom pobudzenia seksualnego przy jednoczesnym braku dojrzałych i głębokich uczuć seksualnych.

Łatwe przytłoczenie stanami emocjonalnymi. Tendencja w reagowaniu acting-out na uczucia.