Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=2343

W okresie prenatalnym

Emilia Lichtenberg-Kokoszka

Rok: 2002

Czasopismo: Świat Problemów

Numer: 10

W latach 60. opracowano zespół objawów klinicznych określanych jako „płodowy zespół
alkoholowy”, a latach 80. w USA przeprowadzono kilka dużych badań w celu wyjaśnienia roli
picia przez kobiety w ciąży. Na ich podstawie stworzono listę cech, świadczących o istnieniu
płodowego zespołu alkoholowego (FAS – fetal alcohol syndrom):
upośledzenie wzrostu przed i pourodzeniowe z obniżoną masą ciała i/lub zmniejszonym
obwodem głowy;
zaburzenia OUN (ośrodkowego układu nerwowego): odchylenia w stanie neurologicznym,
opóźniony rozwój psychomotoryczny, zaburzenia zachowania, obniżony intelekt;
co najmniej dwa z objawów w obrębie twarzoczaszki: mała głowa, małoocze, wąs-kie szpary
powiekowe, cieńsza warga górna i/lub niewykształcona rynienka wargi górnej, krótki nos,
spłaszczenie twarzy;
ogólny zły stan noworodka (częste wady serca, deformacja stawów oraz inne objawy wad
rozwojowych układu kostno-stawowego, wady układu moczowego);
spożywanie alkoholu przez matkę w okresie ciąży.
U części noworodków narażonych w okresie płodowym na działanie alkoholu, u których
stwierdzono „niepełny FAS” lub jego pojedyncze objawy, mówimy o możliwych skutkach
płodowego działania alkoholu (FAE – fetal alcohol effects). Obejmują one stany od
pełnoobjawowego FAS po łagodniejsze uszkodzenia występujące u potomstwa.

Rozpowszechnienie FAS

W Ameryce Północnej i Europie częstość występowania FAS wynosi 1 na 1000 żywych urodzeń,
ale wzrasta tam, gdzie spożycie alkoholu jest większe. Wśród kobiet uzależnionych osiąga
podczas pierwszej ciąży wartość 7-10%, a w kolejnej nawet 50%. Rozwój płodu jest procesem
wieloetapowym, wpływ alkoholu na płód zależy więc zarówno od stadium rozwoju dziecka, jak
też od ilości i częstości picia przez matkę; ponadto od jej ogólnego stylu życia, w tym
przyjmowania innych środków psychoaktywnych oraz od czynników genetycznych i matki, i
płodu; od współwystępowania zaburzeń i chorób psychicznych u matki, jej ogólnego stanu
zdrowia, a także czynników społecznych.
W Stanach Zjednoczonych główną przyczyną opóźnień w rozwoju umysłowym potomstwa jest
właśnie spożywanie alkoholu przez kobiety w ciąży. Wyniki badań sugerują również, że częstość
picia przez ciężarne wzrasta [1]. Największy udział przypadków nadużywania i/lub uzależnienia
od alkoholu stwierdzono u kobiet w okresie rozrodczym: wynosi on 9.84% w grupie wieku 18-29
lat i 3.98% w grupie wieku 30-44 lata [2]. Jeżeli dodatkowo weźmiemy pod uwagę fakt, że w
USA 92% uczniów starszych klas szkół średnich piło już alkohol, a 60% regularnie go pije, to
częstość występowania FAS lub FAE niestety może wzrastać [3].
Jedna jednostka wypitego przez człowieka alkoholu zwiększa jego stężenie we krwi o około 15
mg na 100 ml krwi. Do wyeliminowania jednej jednostki z układu krążenia organizm potrzebuje
około 1 godziny, do wyeliminowania każdej kolejnej ponad godzinę. Stwierdzono, że po upływie
40-60 minut od spożycia przez matkę alkoholu jego stężenie w jej krwiobiegu i krwiobiegu płodu
będzie identyczne. Jednakże wyeliminowanie alkoholu z układu krążenia dziecka trwa
dwukrotnie dłużej, to znaczy, że kiedy kobieta przestaje już być pod wpływem alkoholu, krew
dziecka nadal go zawiera. W tym miejscu należy podkreślić, że w ciąży „bezpieczny poziom
konsumpcji alkoholu” nie istnieje. Potwierdzają to badania naukowe sugerujące, że działanie

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=2343

konsumpcji alkoholu” nie istnieje. Potwierdzają to badania naukowe sugerujące, że działanie
alkoholu na rozwijający się organizm na charakter liniowy. W czasie ciąży wskazana jest więc
całkowita abstynencja.
Wpływ alkoholu na rozwój płodu

Alkohol wpływa na rozwijające się dziecko w dwojaki sposób: bezpośrednio – zaburzając
prawidłowy wzrost i różnicowanie komórek, pośrednio – poprzez obniżenie dopływu tlenu i
substancji odżywczych oraz zaburzenia hormonalne. Najsilniejsze uszkadzające działanie
alkoholu ma miejsce w czasie pierwszych 6-8 tygodni życia płodu, kiedy to część kobiet nie
zdaje sobie nawet sprawy z tego, że jest w ciąży.
W każdym okresie życia zarodka i płodu alkohol – zwężając naczynia krwionośne w łożysku i
sznurze pępowinowym – przyczynia się do upośledzenia odżywienia i dotlenienia organizmu, a to
z kolei spowalnia jego rozwój. Powoduje niedobory pierwiastków śladowych (na przykład cynku)
i witamin (B6, kwasu foliowego), upośledza wytwarzanie hormonów zarówno u matki, jak u
płodu. Ich brak lub niedobór wpływa na rozwój mózgu i innych narządów, m.in. podniebienia,
oraz zaburza prawidłową odpowiedź organizmu na stres. Zaburzenia hormonalne niekorzystnie
oddziałują na dojrzewanie i migrację komórek nerwowych.
Bezpośredni wpływ alkoholu na poczęte dziecko dotyczy głównie jego mózgu. Ponad połowa krwi
płodu płynie bowiem do tego intensywnie rozwijającego się organu. Trafia więc tam również
znaczna część alkoholu wypitego przez ciężarną. Alkohol uszkadza przede wszystkim hipokamp
[4], płaty czołowe, spoidło i jądra podstawy oraz móżdżek, szlaki łączące obie półkule mózgu,
zmniejsza też grubość kory mózgowej – wszędzie tam powoduje powstanie anomalii w zakresie i
struktur, i funkcji. Przyczynia się również do upośledzenia migracji komórek, ich spowolnienia
lub wędrówki do niewłaściwych okolic mózgu. Trzeba dodać, że nadmierne zwiększenie
aktywności elektrycznej w strukturach mózgu może wywołać obrzęk i uszkodzenie komórek
nerwowych.
W wyniku tak licznych uszkodzeń może dojść do opóźnienia sprawności ruchowej dziecka oraz
jego mowy, do upośledzenia zmysłu równowagi, słuchu i powonienia. U noworodka mogą
wystąpić zakłócenia rytmu snu, brak zdolności do reagowania i adaptacji, słaby odruch ssania,
drżenie, trudności w wygaszaniu nieistotnych bodźców zmysłowych, nadaktywność. W
dzieciństwie, młodości oraz w wieku dorosłym zdarzają się przypadki upośledzenia pamięci,
trudności z rozwiązywaniem problemów, podjęciem złożonej decyzji, przetwarzaniem i
magazynowaniem informacji, myśleniem abstrakcyjnym. Może pojawić się upośledzenie
orientacji wzrokowo-przestrzennej, trudności z zapamiętywaniem przedmiotów oraz
przenoszeniem uwagi z jednego zadania na drugie. Wskutek tych dysfunkcji dzieci, a później
dorośli często będą zapominali o zadaniach w szkole czy pracy, o terminach spotkań i badań
lekarskich.
Wskutek zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz problemów z oceną poznawczą (z oceną
wagi, rozmiaru, ilości, długości) osoby te wydawać się mogą niezdarne, zwłaszcza podczas
wykonywania zadań wymagających precyzji ruchów. Mogą się również pojawić kłopoty z
czytaniem, ortografią oraz posługiwaniem się językiem werbalnym i pozawerbalnym. Uczniowie
będą więc mieli trudności z językiem polskim i językami obcymi, matematyką (w tym
geometrią), fizyką, chemią, a dorośli z gospodarowaniem pieniędzmi.
Osoby narażone na kontakt z alkoholem w życiu płodowym mają również trudności na poziomie
zachowania. Należą do nich między innymi trudności z utrzymaniem uwagi i koncentracją, upór,
wycofywanie się oraz niski poziom socjalizacji i umiejętności komunikowania się. Często
pojawiają się również problemy z nadużywaniem alkoholu i narkotyków, zachowania
antyspołeczne oraz skłonność do zaburzeń zachowania (kłamstwa, oszukiwanie, kradzież).
Alkohol pity przez kobietę w ciąży może również spowodować wystąpienie u noworodka
bezpośrednio po urodzeniu objawów zespołu abstynencyjnego w postaci: drżenia, wzmożonego
napięcia mięśniowego, osłabienia, zaburzeń snu, płaczliwości, trudności w ssaniu itp. Z badań
wynika również, że poronienia samoistne oraz porody przedwczesne i niewczesne częściej

Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny

http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=2343

wynika również, że poronienia samoistne oraz porody przedwczesne i niewczesne częściej
występują u kobiet, które w okresie ciąży piły nawet niewielkie ilości alkoholu [5]. Ponadto
poczęte dzieci pijących kobiet częściej są narażone na urazy mechaniczne związane z upadkiem
ciężarnej.

Potrzeba edukacji

Wydaje się konieczne zwiększenie wiedzy o wpływie alkoholu na płód nie tylko wśród kobiet w
ciąży, ale również wśród wszystkich kobiet w wieku rozrodczym oraz nauczycieli. Edukacja
ciężarnych ma na celu uzmysłowienie im, że alkohol negatywnie wpływa na rozwój dziecka w
życiu płodowym, a skutki jego używania mogą być odczuwane przez całe dalsze życie. Trzeba
też z całą stanowczością podkreślać, że nie istnieje bezpieczna ilość alkoholu, jaką można wypić
w ciąży, i w związku z tym wskazana jest całkowita ab-stynencja przez cały okres ciąży.
Prowadząc zarówno edukację prozdrowotną, jak i wychowanie seksualne czy prorodzinne –
zwłaszcza wśród młodzieży gimnazjów i szkół średnich – trzeba mówić nie tylko o negatywnych
skutkach picia alkoholu dla ich organizmu. Wskazane byłoby również zwrócenie uwagi na skutki
stosowania tej używki, zarówno przez rodziców przed poczęciem dziecka, jak i przez matkę w
czasie ciąży. Podkreślenia wymaga ponadto fakt, że pomiędzy poczęciem dziecka a
rozpoznaniem ciąży kobieta – nie wiedząc, że jest ciężarna – może negatywnie wpływać na
rozwój zarodka.
Edukacja dotyczyć powinna również nauczycieli wszystkich szczebli. Wychowawcy – zwłaszcza
żłobków i przedszkoli oraz szkół podstawowych i gimnazjów – powinni posiadać wiedzę
umożliwiającą im wstępne rozpoznanie dziecka z zespołem FAS lub FAE. Umożliwi im to
zaplanowanie właściwych działań edukacyjnych wobec takiego podopiecznego. Wprawdzie nie
przeprowadzono dotąd żadnych systematycznych badań nad metodami i korzyściami z wczesnej
interwencji u niemowląt i małych dzieci, jednak wczesne podjęcie działań
korekcyjno-kompensacyjnych niewątpliwie będzie dawało większe korzyści niż brak działań czy
ich opóźnienie. Posiadanie wiedzy dotyczącej korekcyjno-kompensacyjnego postępowania z
dzieckiem pozwoli na wspieranie rodziców w ich decyzji co do dalszego kształcenia dziecka i
pomoże w dotarciu do właściwych placówek szkolnictwa specjalnego, zawodowego oraz
prowadzącego działalność wyrównawczą.

[1] W USA procent pijących kobiet powiększył się z 12.4% w 1991 roku do 16.3% w 1995 roku.
Czterokrotnie wzrósł również odsetek często pijących: z 0.8% w 1991 roku do 3.5 % w 1995
roku (Badania nad dziećmi alkoholików. PARPA, Warszawa 2000, s.31).
[2] j.w., s.30.
[3] Roger E. Vogler, Wayne R. Bartz: Nastolatki i alkohol. PARPA, Warszawa 2002, s.16-17.
[4] Hipokamp jest kluczowym obszarem odpowiedzialnym za funkcje intelektualne i pamięć.
[5] Bohdan Woronowicz: Alkoholizm jest chorobą. PARPA, Warszawa 1998, s. 48-49.