FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY

28

Emilia Lichtenberg-Kokoszka

Renata Straub

Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego

W okresie prenatalnym

wp³yw alkoholu na p³ód zale¿y wiêc zarów-

no od stadium rozwoju dziecka, jak te¿ od

iloœci i czêstoœci picia przez matkê; ponadto

od jej ogólnego stylu ¿ycia, w tym przyjmo-

wania innych œrodków psychoaktywnych oraz

od czynników genetycznych i matki, i p³odu;

od wspó³wystêpowania zaburzeñ i chorób psy-

chicznych u matki, jej ogólnego stanu zdro-

wia, a tak¿e czynników spo³ecznych.

W Stanach Zjednoczonych g³ówn¹ przyczy-

n¹ opóŸnieñ w rozwoju umys³owym potom-

stwa jest w³aœnie spo¿ywanie alkoholu przez

kobiety w ci¹¿y. Wyniki badañ sugeruj¹ rów-

nie¿, ¿e czêstoœæ picia przez ciê¿arne wzra-

sta

[1]

. Najwiêkszy udzia³ przypadków nad-

u¿ywania i/lub uzale¿nienia od alkoholu

stwierdzono u kobiet w okresie rozrodczym:

wynosi on 9.84% w grupie wieku 18-29 lat i

3.98% w grupie wieku 30-44 lata

[2]

. Je¿eli

dodatkowo weŸmiemy pod uwagê fakt, ¿e w

USA 92% uczniów starszych klas szkó³ œred-

nich pi³o ju¿ alkohol, a 60% regularnie go

pije, to czêstoœæ wystêpowania FAS lub FAE

niestety mo¿e wzrastaæ

[3]

.

Jedna jednostka wypitego przez cz³owieka

alkoholu zwiêksza jego stê¿enie we krwi o

oko³o 15 mg na 100 ml krwi. Do wyelimino-

wania jednej jednostki z uk³adu kr¹¿enia or-

ganizm potrzebuje oko³o 1 godziny, do wyeli-

minowania ka¿dej kolejnej ponad godzinê.

Stwierdzono, ¿e po up³ywie 40-60 minut od

spo¿ycia przez matkê alkoholu jego stê¿enie

w jej krwiobiegu i krwiobiegu p³odu bêdzie

identyczne. Jednak¿e wyeliminowanie alko-

holu z uk³adu kr¹¿enia dziecka trwa dwukrot-

nie d³u¿ej, to znaczy, ¿e kiedy kobieta prze-

staje ju¿ byæ pod wp³ywem alkoholu, krew

dziecka nadal go zawiera. W tym miejscu

nale¿y podkreœliæ, ¿e w ci¹¿y „bezpieczny po-

ziom konsumpcji alkoholu” nie istnieje. Po-

twierdzaj¹ to badania naukowe sugeruj¹ce,

¿e dzia³anie alkoholu na rozwijaj¹cy siê or-

ganizm na charakter liniowy. W czasie ci¹¿y

wskazana jest wiêc ca³kowita abstynencja.

W latach 60. opracowano zespó³ objawów

klinicznych okreœlanych jako „p³odowy ze-

spó³ alkoholowy”, a latach 80. w USA prze-

prowadzono kilka du¿ych badañ w celu wy-

jaœnienia roli picia przez kobiety w ci¹¿y. Na

ich podstawie stworzono listê cech, œwiad-

cz¹cych o istnieniu p³odowego zespo³u alko-

holowego (FAS – fetal alcohol syndrom):

•

upoœledzenie wzrostu przed i pourodze-

niowe z obni¿on¹ mas¹ cia³a i/lub zmniej-

szonym obwodem g³owy;

•

zaburzenia OUN (oœrodkowego uk³adu

nerwowego): odchylenia w stanie neurologicz-

nym, opóŸniony rozwój psychomotoryczny, za-

burzenia zachowania, obni¿ony intelekt;

•

co najmniej dwa z objawów w obrêbie

twarzoczaszki: ma³a g³owa, ma³oocze, w¹s-

kie szpary powiekowe, cieñsza warga gór-

na i/lub niewykszta³cona rynienka wargi

górnej, krótki nos, sp³aszczenie twarzy;

•

ogólny z³y stan noworodka (czêste wady

serca, deformacja stawów oraz inne objawy

wad rozwojowych uk³adu kostno-stawowe-

go, wady uk³adu moczowego);

•

spo¿ywanie alkoholu przez matkê w

okresie ci¹¿y.

U czêœci noworodków nara¿onych w okre-

sie p³odowym na dzia³anie alkoholu, u których

stwierdzono „niepe³ny FAS” lub jego pojedyn-

cze objawy, mówimy o mo¿liwych skutkach

p³odowego dzia³ania alkoholu (FAE – fetal al-

cohol effects). Obejmuj¹ one stany od pe³no-

objawowego FAS po ³agodniejsze uszkodzenia

wystêpuj¹ce u potomstwa.

Rozpowszechnienie FAS

W Ameryce Pó³nocnej i Europie czêstoœæ

wystêpowania FAS wynosi 1 na 1000 ¿y-

wych urodzeñ, ale wzrasta tam, gdzie spo-

¿ycie alkoholu jest wiêksze. Wœród kobiet

uzale¿nionych osi¹ga podczas pierwszej ci¹-

¿y wartoœæ 7-10%, a w kolejnej nawet 50%.

Rozwój p³odu jest procesem wieloetapowym,

FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY

29

Ä

Wp³yw alkoholu na rozwój p³odu

Alkohol wp³ywa na rozwijaj¹ce siê dziec-

ko w dwojaki sposób: bezpoœrednio – za-

burzaj¹c prawid³owy wzrost i ró¿nicowanie

komórek, poœrednio – poprzez obni¿enie do-

p³ywu tlenu i substancji od¿ywczych oraz

zaburzenia hormonalne. Najsilniejsze uszka-

dzaj¹ce dzia³anie alkoholu ma miejsce w

czasie pierwszych 6-8 tygodni ¿ycia p³odu,

kiedy to czêœæ kobiet nie zdaje sobie nawet

sprawy z tego, ¿e jest w ci¹¿y.

W ka¿dym okresie ¿ycia zarodka i p³odu

alkohol – zwê¿aj¹c naczynia krwionoœne w

³o¿ysku i sznurze pêpowinowym – przyczy-

nia siê do upoœledzenia od¿ywienia i dotle-

nienia organizmu, a to z kolei spowalnia

jego rozwój. Powoduje niedobory pierwiast-

ków œladowych (na przyk³ad cynku) i wita-

min (B6, kwasu foliowego), upoœledza wy-

twarzanie hormonów zarówno u matki, jak

u p³odu. Ich brak lub niedobór wp³ywa na

rozwój mózgu i innych narz¹dów, m.in. pod-

niebienia, oraz zaburza prawid³ow¹ odpo-

wiedŸ organizmu na stres. Zaburzenia hor-

monalne niekorzystnie oddzia³uj¹ na dojrze-

wanie i migracjê komórek nerwowych.

Bezpoœredni wp³yw alkoholu na poczête

dziecko dotyczy g³ównie jego mózgu. Ponad

po³owa krwi p³odu p³ynie bowiem do tego

intensywnie rozwijaj¹cego siê organu. Tra-

fia wiêc tam równie¿ znaczna czêœæ alkoho-

lu wypitego przez ciê¿arn¹. Alkohol uszka-

dza przede wszystkim hipokamp

[4]

, p³aty

czo³owe, spoid³o i j¹dra podstawy oraz

mó¿d¿ek, szlaki ³¹cz¹ce obie pó³kule mózgu,

zmniejsza te¿ gruboœæ kory mózgowej –

wszêdzie tam powoduje powstanie anoma-

lii w zakresie i struktur, i funkcji. Przyczy-

nia siê równie¿ do upoœledzenia migracji

komórek, ich spowolnienia lub wêdrówki do

niew³aœciwych okolic mózgu. Trzeba dodaæ,

¿e nadmierne zwiêkszenie aktywnoœci

elektrycznej w strukturach mózgu mo¿e

wywo³aæ obrzêk i uszkodzenie komórek

nerwowych.

Podatnoœæ p³odu na powstanie wad wrodzonych

w ró¿nych okresach rozwoju

Ciemny szary oznacza okres najwiêkszej wra¿liwoœci, podczas którego substancje teratogenne powo-

duj¹ najwiêksze uszkodzenia poszczególnych narz¹dów. Jasny szary oznacza okres rozwoju, w którym

dochodzi do zaburzeñ czynnoœciowych i mniejszych nieprawid³owoœci strukturalnych.

1 – 2

3

4

5

6

7

8

12

16

20 – 36

38

Okres jaja

p³odowego

Okres zarodkowy (w tygodniach)

Okres p³odowy (w tygodniach)

•

Najczêstrza lokalizacja wad wrodzonych

Noga

Zewnêtrzne organy p³ciowe

•

•

OUN

Serce

Serce

Oko

Ramiona

Oko

Zêby

Ucho

Ucho

Podniebienie twarde

Mózg

Oœrodkowy uk³ad nerwowy (OUN)

Serce

Ramiona

Oczy

Nos

Zêby

Podniebienie twarde

Zewn. narz¹dy p³ciowe

Uszy

FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY

30

Emilia Lichtenberg-Kokoszka jest pedago-

giem i po³o¿n¹. Pracuje w Instytucie Nauk

Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego.

Zajmuje siê problematyk¹ edukacji zdrowot-

nej oraz prenatalnym okresem ¿ycia dziecka.

Renata Straub jest z wykszta³cenia peda-

gogiem. Pracuje w szkole œredniej jako

pedagog szkolny oraz w Instytucie Nauk Pe-

dagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Jej

zainteresowania dotycz¹ wychowania seksualne-

go oraz profilaktyki uzale¿nieñ.

W wyniku tak licznych uszkodzeñ mo¿e

dojœæ do opóŸnienia sprawnoœci ruchowej

dziecka oraz jego mowy, do upoœledzenia

zmys³u równowagi, s³uchu i powonienia. U

noworodka mog¹ wyst¹piæ zak³ócenia rytmu

snu, brak zdolnoœci do reagowania i adapta-

cji, s³aby odruch ssania, dr¿enie, trudnoœci

w wygaszaniu nieistotnych bodŸców zmy-

s³owych, nadaktywnoœæ. W dzieciñstwie,

m³odoœci oraz w wieku doros³ym zdarzaj¹

siê przypadki upoœledzenia pamiêci, trud-

noœci z rozwi¹zywaniem problemów, podjê-

ciem z³o¿onej decyzji, przetwarzaniem i

magazynowaniem informacji, myœleniem

abstrakcyjnym. Mo¿e pojawiæ siê upoœledze-

nie orientacji wzrokowo-przestrzennej,

trudnoœci z zapamiêtywaniem przedmiotów

oraz przenoszeniem uwagi z jednego zada-

nia na drugie. Wskutek tych dysfunkcji

dzieci, a póŸniej doroœli czêsto bêd¹ zapo-

minali o zadaniach w szkole czy pracy, o ter-

minach spotkañ i badañ lekarskich.

Wskutek zaburzeñ koordynacji wzrokowo-

ruchowej oraz problemów z ocen¹ poznawcz¹

(z ocen¹ wagi, rozmiaru, iloœci, d³ugoœci) osoby

te wydawaæ siê mog¹ niezdarne, zw³aszcza

podczas wykonywania zadañ wymagaj¹cych

precyzji ruchów. Mog¹ siê równie¿ pojawiæ k³o-

poty z czytaniem, ortografi¹ oraz pos³ugiwa-

niem siê jêzykiem werbalnym i pozawerbal-

nym. Uczniowie bêd¹ wiêc mieli trudnoœci z

jêzykiem polskim i jêzykami obcymi, matema-

tyk¹ (w tym geometri¹), fizyk¹, chemi¹, a do-

roœli z gospodarowaniem pieniêdzmi.

Osoby nara¿one na kontakt z alkoholem

w ¿yciu p³odowym maj¹ równie¿ trudnoœci

na poziomie zachowania. Nale¿¹ do nich miê-

dzy innymi trudnoœci z utrzymaniem uwagi

i koncentracj¹, upór, wycofywanie siê oraz

niski poziom socjalizacji i umiejêtnoœci ko-

munikowania siê. Czêsto pojawiaj¹ siê rów-

nie¿ problemy z nadu¿ywaniem alkoholu i

narkotyków, zachowania antyspo³eczne oraz

sk³onnoœæ do zaburzeñ zachowania (k³am-

stwa, oszukiwanie, kradzie¿).

Alkohol pity przez kobietê w ci¹¿y mo¿e

równie¿ spowodowaæ wyst¹pienie u nowo-

rodka bezpoœrednio po urodzeniu objawów

zespo³u abstynencyjnego w postaci: dr¿enia,

wzmo¿onego napiêcia miêœniowego, os³abie-

nia, zaburzeñ snu, p³aczliwoœci, trudnoœci

w ssaniu itp. Z badañ wynika równie¿, ¿e

poronienia samoistne oraz porody przed-

wczesne i niewczesne czêœciej wystêpuj¹ u

kobiet, które w okresie ci¹¿y pi³y nawet

niewielkie iloœci alkoholu

[5]

. Ponadto poczê-

te dzieci pij¹cych kobiet czêœciej s¹ nara¿o-

ne na urazy mechaniczne zwi¹zane z upad-

kiem ciê¿arnej.

Potrzeba edukacji

Wydaje siê konieczne zwiêkszenie wiedzy

o wp³ywie alkoholu na p³ód nie tylko wœród

kobiet w ci¹¿y, ale równie¿ wœród wszyst-

kich kobiet w wieku rozrodczym oraz nauczy-

cieli. Edukacja ciê¿arnych ma na celu uzmy-

s³owienie im, ¿e alkohol negatywnie wp³ywa

na rozwój dziecka w ¿yciu p³odowym, a skut-

ki jego u¿ywania mog¹ byæ odczuwane przez

ca³e dalsze ¿ycie. Trzeba te¿ z ca³¹ stanow-

czoœci¹ podkreœlaæ, ¿e nie istnieje bezpieczna

iloœæ alkoholu, jak¹ mo¿na wypiæ w ci¹¿y, i w

zwi¹zku z tym wskazana jest ca³kowita ab-

stynencja przez ca³y okres ci¹¿y.

Prowadz¹c zarówno edukacjê prozdrowot-

n¹, jak i wychowanie seksualne czy prorodzin-

ne – zw³aszcza wœród m³odzie¿y gimnazjów i

szkó³ œrednich – trzeba mówiæ nie tylko o

negatywnych skutkach picia alkoholu dla ich

organizmu. Wskazane by³oby równie¿ zwró-

cenie uwagi na skutki stosowania tej u¿yw-

ki, zarówno przez rodziców przed poczêciem

dziecka, jak i przez matkê w czasie ci¹¿y.

Podkreœlenia wymaga ponadto fakt, ¿e pomiê-

dzy poczêciem dziecka a rozpoznaniem ci¹¿y

kobieta – nie wiedz¹c, ¿e jest ciê¿arna – mo¿e

negatywnie wp³ywaæ na rozwój zarodka.

Edukacja dotyczyæ powinna równie¿ na-

uczycieli wszystkich szczebli. Wychowawcy

FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY

31

Ä

– zw³aszcza ¿³obków i przedszkoli oraz szkó³

podstawowych i gimnazjów – powinni po-

siadaæ wiedzê umo¿liwiaj¹c¹ im wstêpne

rozpoznanie dziecka z zespo³em FAS lub

FAE. Umo¿liwi im to zaplanowanie w³aœci-

wych dzia³añ edukacyjnych wobec takiego

podopiecznego. Wprawdzie nie przeprowa-

dzono dot¹d ¿adnych systematycznych ba-

dañ nad metodami i korzyœciami z wczesnej

interwencji u niemowl¹t i ma³ych dzieci,

jednak wczesne podjêcie dzia³añ korekcyj-

no-kompensacyjnych niew¹tpliwie bêdzie

dawa³o wiêksze korzyœci ni¿ brak dzia³añ

czy ich opóŸnienie. Posiadanie wiedzy do-

tycz¹cej korekcyjno-kompensacyjnego po-

stêpowania z dzieckiem pozwoli na wspie-

ranie rodziców w ich decyzji co do dalszego

kszta³cenia dziecka i pomo¿e w dotarciu do

w³aœciwych placówek szkolnictwa specjal-

nego, zawodowego oraz prowadz¹cego dzia-

³alnoœæ wyrównawcz¹.

[1]

W USA procent pij¹cych kobiet powiêkszy³ siê z

12.4% w 1991 roku do 16.3% w 1995 roku. Czterokrot-
nie wzrós³ równie¿ odsetek czêsto pij¹cych: z 0.8% w
1991 roku do 3.5 % w 1995 roku (Badania nad dzieæmi
alkoholików. PARPA, Warszawa 2000, s.31).

[2]

j.w., s.30.

[3]

Roger E. Vogler, Wayne R. Bartz: Nastolatki i alko-

hol. PARPA, Warszawa 2002, s.16-17.

[4]

Hipokamp jest kluczowym obszarem odpowiedzial-

nym za funkcje intelektualne i pamiêæ.

[5]

Bohdan Woronowicz: Alkoholizm jest chorob¹. PARPA,

Warszawa 1998, s. 48-49.

Co robiæ, jeœli s¹dzisz, ¿e twoje dziecko ma FAS albo FAE?

–

dzieliæ siê odpowiedzialnoœci¹ i wspólnie po-

dejmowaæ decyzje;

–

uczyæ siê skutecznych technik modyfikacji zacho-

wania (opracowaæ sposoby unikania kryzysów,

uczyæ jasnej komunikacji, uzgodniæ zastêpstwa,

stwarzaæ mo¿liwoœci dokonywania wyborów);

–

zachêcaæ do twórczego wypoczynku;

–

wspólnie bawiæ siê ca³¹ rodzin¹.

•

Trzeba robiæ plany na przysz³oœæ:

–

zaplanowaæ, jak w przysz³oœci bêdzie wygl¹-

da³a opieka nad dzieckiem i wspieranie go;

–

zachêcaæ do nabywania podstawowych umie-

jêtnoœci;

–

w razie potrzeby ustaliæ:

–

sposób zarz¹dzania pieniêdzmi,

–

mo¿liwoœci korzystania z placówki opiekuñczej,

–

mo¿liwoœci opieki medycznej i rehabilitacji.

•

Trzeba dzia³aæ na rzecz zwiêkszania zaso-

bów swojej spo³ecznoœci:

–

za³o¿yæ grupê wsparcia w swoim miejscu zamiesz-

kania, albo przy³¹czyæ siê do takiej grupy;

–

tworzyæ lokaln¹ koalicjê na rzecz dzieci z FAS

i ich rodziców;

–

zabieraæ publicznie g³os na temat FAS;

–

prowadziæ dzia³ania edukacyjne.

[na podstawie internetowego poradnika „What to Do

if You Think Your Child Has FAS/FAE?” na stronie http:/
/www.arbi.org/regional/regional02a.htm, opracowanym
dla Alcohol Related Birth Injury Community ]

•

Trzeba zrozumieæ, na czym polega problem:

–

uzyskaæ informacjê o FAS/FAE;

–

ustaliæ, jakie by³y kontakty z alkoholem pod-

czas ci¹¿y;

–

omówiæ sytuacjê z lekarzem rodzinnym;

–

postaraæ siê o specjalistyczn¹ diagnozê;

–

w razie potrzeby zorganizowaæ pomoc dla

biologicznej matki (leczenie odwykowe, terapia

poczucia winy i/lub wstydu).

•

Trzeba szukaæ pomocy w szkole:

–

znaleŸæ sprzymierzeñca;

–

uzyskaæ informacje o placówkach, z których

mog³oby korzystaæ dziecko;

–

opracowaæ indywidualny plan nauki;

–

skoncentrowaæ siê na umiejêtnoœciach u³atwia-

j¹cych funkcjonowanie;

–

zachêcaæ dziecko do dzia³añ na rzecz szko³y;

–

edukowaæ szko³ê o FAS/FAE.

•

Trzeba korzystaæ z zasobów swojej spo³ecz-

noœci – ustaliæ, czy jest potrzebny:

–

terapeuta albo pracownik socjalny;

–

udzia³ w specjalistycznym programie (trening

umiejêtnoœci spo³ecznych, trening radzenia so-

bie ze z³oœci¹, obozy wypoczynkowo-rehabili-

tacyjne, przysposobienie do zawodu);

–

korzystanie z placówki dziennego pobytu;

–

doradztwo prawne i finansowe.

•

Trzeba dbaæ o relacje w rodzinie:

–

utrzymywaæ spójne regu³y ¿ycia rodzinnego i

nadzoru nad dzieckiem;