Symbolika

1. Zwierzęta

a. Lew- znak władzy ( początkowo lwy posiadali w swoich menażeriach tylko bogaci

panowie); dominują zwłaszcza w rzeźbie romaoskiej; w manuskryptach najczęściej
spotykane zwierzę; imiona chrzestne utworzone od lwa (Leo, Leonardus, Leonellus,
Leopoldus), nazwiska i przydomki nadawane znanym postaciom (np. Ryszard Lwie
Serce); lew dominuje w heraldyce-w pewnym momencie tarcza z lwem staje się
typowym atrybutem chrześcijaoskiego rycerza, wyposaża się go we wszystkie cnoty
wodza i wojownika (siła, odwaga, duma, hojnośd, sprawiedliwośd) nieraz nadając im
cechy chrystologiczne (miłośd ofiarnośd, miłosierdzie); geneza wschodnia; w czasach
biblijnych dzikie lwy żyły na terenie Palestyny (Leo persicus- mniejszy niż lwy
afrykaoskie), wspominany w Biblii jako uosobienie siły- zwyciężyd lwa to wielki
wyczyn a wszystkich wielkich mężów porównuje się do lwów; zwierzę dwuznaczne,
zły lew: groźny, okrutny, brutalny, podstępny, bezbożny- wcielenie siły zła, wrogów
Izraela, tyranów, złych królów i ludzi nieczystych. W Nowym Testamencie lwa
porównuje się do diabła, walka z lwem jest walką z szatanem; dobry lew: używa
swojej siły dla wspólnego dobra i jego ryk wyraża Słowo Boże, najdzielniejszy ze
wszystkich zwierząt, symbol plemienia Judy, kojarzony z Dawidem i Chrystusem („lew
z pokolenia Judy”) ; „król wszystkich dzikich zwierząt” ; lew zacierający swoje ślady
ogonem aby ujśd myśliwym to Jezus ukrywający swoją boskośd w łonie Marii (?) ,lew
darujący życie pokonanemu to Bóg miłujący się nad grzesznikiem, lew śpiący z
otwartymi oczami to Chrystus w grobie(ludzka postad śpi lecz boska czuwa), lew
który swoim tchnieniem przywraca życie martwo narodzonym młodym to obraz
Zmartwychwstania; zwierzę męskie, królewskie, słoneczne, złote;

i. W skutek nabrania przez lwa znaczenia chrystologicznego musiał powstad

osobny nośnik negatywnych cech lwa. Tak powstaje symbol lamparta. Nie
wygląda jak lampart, bardziej jak lew bez grzywy ale obdarzony złą naturą;
lew upadły, bękart(owoc związku lwicy z samcem pantery), pół lew lub wróg
lwa- krewny lub sojusznik smoka; głowa en face a ciało profilem- w heraldyce
to zawsze pejoratywne

b. Niedźwiedź- w odpowiedzi na dedykowany mu pogaoski kult zostaje utożsamiony z

diabłem ursus est diabolus! , diabeł często przybiera postad niedźwiedzia żeby
dręczyd grzeszników; negatywne cechy: bezwzględnośd, złośliwośd, lubieżnośd,
niechlujstwo, lenistwo, obżarstwo, nieopanowany gniew; w hagiografii częste
wzmianki o tym jak człowiek boży pokonał niedźwiedzia (przykładem, cnotami lub
mocą) i zmusił go do posłuszeostwa np. św. Kolomban zmusza niedźwiedzia do
pomocy przy budowie pustelni; następnie niedźwiedzia ośmieszono, stał się
zwierzęciem cyrkowym w kagaocu i na łaocuchu, które taocząc zbiera datki; 4
spośród 7 grzechów głównych;

c. Dzik- symbol pochodzi od polowao na dziki, przynoszących chwałę i będących

trudnym wyzwaniem, dzik walczy do kooca; określenia: gwałtowny, zapalczywy,

dziki, warczący, piorunujący, porywczy, wściekły, toczący pianę, groźny, brutalny
stwór porażający furią!; atrybut odwagi i wojowniczości; wcielenie wszystkich
nieprzyjaciół Jezusa wg jego 10 cech: brzydki, czarny, szczeciniasty, żyje w mroku, jest
zdradziecki, porywczy i próżny, jest zaczepny, ma dwa straszliwe kły (podobne do
piekielnych wideł), nie patrzy nigdy w niebo, zawsze ma łeb zwrócony w dół, ryje w
ziemi przez cały dzieo i myśli tylko o ziemskich przyjemnościach, jest brudny i tarza
się w błocie, ma krzywe nogi, jest leniwy ( gdy już się naryje w ziemi i naje, myśli tylko
o tym, żeby zalec w barłogu) jest wrogiem Chrystusa. Jest diabłem; dzik jako bestia
pustosząca winnice Pana (psalm 80); umieszczono go w samym środku bestiariusza
diabła; zwierzę przybyłe z piekielnej otchłani aby dręczyd ludzi (niszczycielska siła,
ślepia ciskające iskry, lubieżnośd, brzydki zapach, rogi w pysku); w pewnym
momencie zatarła się różnica między dzikiem a świnią domową; dzik nosicielem
sześciu z siedmiu grzechów głównych(bez chciwości);

d. Jeleń- zwierzę chrystologiczne, przeciwstawiane dzikowi; 10 rogów zostaje

porównanych do dekalogu; zwierzę słoneczne, istota świetlista, pośrednik między
niebem a ziemią; jeleo biały, jeleo złoty, jeleo ze skrzydłami, jeleo mający w
rozgałęzieniu rogów świetlisty krzyż; symbol płodności i zmartwychwstania (rogi
jelenia odrastają co roku); symbol chrztu świętego, nieprzyjaciel zła; zwierzę czyste i
szlachetne, obraz dobrego chrześcijanina, atrybut Jezusa tak jak baranek i
jednorożec; servus = cervus



Jeleo to Zbawiciel; jeleo jest zwierzęciem ofiarnym,

porównywane do męki Chrystusa; łowy na jelenia jedynymi łowami godnymi króla;

e. Lis- chytry; zaciera za sobą ślady; zwierzę żeoskie, księżycowe, chłopskie, rude;
f. Wiewiórka- lubieżna; „małpa lasów”; leniwa, głupia, skąpa; igra, droczy się i

swawoli; gromadzi znacznie więcej jedzenia niż potrzebuje a to grzech, co gorsza
zapomina, gdzie je zakopała, co świadczy o wielkiej głupocie. Zewn. Znakiem jej złej
natury jest ruda sierśd.

g. Hipopotam – stwór wodny, silny i wytrzymały, który pływa do tyłu i sprawia, że rzeki

występują z brzegów. A to znak wielkiej grzeszności.

h. Mors – koo morski, łagodny i stadny, gruby jak słoo; jego mięso, słonina, kości i skóra

to dar boży

i. Słoń – wielki wróg smoka, czyli szatana; jego skóra, kości i kły pomagają odegnad

węże, chronią przed robactwem a starte na proszek działają jako odtrutka;
najinteligentniejszy spośród zwierząt, wspaniała pamięd; czysty; daje się oswoid,
miło się z nim obcuje; kośd słoniowa ma wszystkie zalety słonia

j. Narwal – jego długie spiralne kły skojarzono z rogiem jednorożca

i. Jednorożec- zwierzę, którego może pojmad jedynie dziewica, ma znaczenie

chrystologiczne; jego róg ma niespotykane właściwości lecznicze i
uświęcające; przechowywane w skarbcach kościoła jako cenna relikwia
mająca boską naturę

k. Wilk- wygłodniały i okrutny
l. Osioł- leniwy i głupawy
m. Zając- wesoły i beztroski
n. Kruk- gadatliwy i żarłoczny
o. Łabędź- hipokryzja, bo pod białym upierzeniem kryje czarną skórę
p. smok- symbol zła, stwór diabelski

q. świnia- upór, zachłannośd, bezbożnośd, pycha, brud, brzydota, rozwiązłośd,

rozpasanie, żarłocznośd, lenistwo;

2. Rośliny

a) Drewno i drzewa- drzewo Jessego; drzewo życia, krzyż; żywa materia

przeciwstawiana kamieniowi i metalowi, mniej trwałe ale szlachetniejsze i czystsze a
przede wszystkim bliższe człowiekowi- żyje i umiera, ma defekty, posiada silną
indywidualnośd; kora drzewa porównywana do skóry człowieka, jest żywą istotą
prawie zwierzęciem; mówiące, chodzące, płaczące, krwawiące posągi są zawsze
wykonane z drewna; legendy o posągach z drewna przemienionych w kamienne za
karę; materiał czysty i uświęcony idealnym obrazem Świętego Krzyża; cieśla jest
rzemieślnikiem skromnym, człowiekiem bez skazy(w przeciwieostwie do kowala,
czarownika, który pracuje ogniem z materiałem z wnętrza ziemi)- tradycja uczyniła z
Jezusa syna cieśli; drewno ujarzmia metal; drwale i węglarze ścinają i palą drewno
muszą przeto byd wysłannikami diabła! Drwal posługuje się żelazem i krzesze iskry-
kat i rzeźnik lasu. Węglarz obcuje z ogniem, największym wrogiem drewna- jest
umorusany i diaboliczny; las to miejsce spotkao i przemian, do lasu człowiek udaje się
aby uciec przed światem, spotkad Boga lub diabła, odnowid się, przemienid się ,
przebywanie w lesie czyni z człowieka dzikusa; dobre drzewa: 1. lipa- ulubione
drzewo średniowiecza, ma same zalety, majestatyczny wygląd, przepych i
długowiecznośd. Zapach, muzyka(brzęczenie pszczół) , bogactwo produktów jakie
można z niej otrzymad: sok(cukier), kora(materiał –tilia- wyrabia się z niego worki i
sznury do studni) , liście(pasza dla zwierząt), kwiaty (działanie uspokajające a nawet
narkotyczne, dostarczają miodu). Drzewo opiekuocze i dodające splendoru, sadza się
je przed kościołami, w jej cieniu sprawuje się sądy. Później drzewo dekoracyjne. 2.
Jesion- pośrednik między niebem ziemią, przyciągający pioruny i burze, używany do
produkcji broni pociskowej. 3. Brzoza- biel-czystośd. Z niej produkowano rózgi
do chłostania nawiedzonych i przestępców aby wypędzid z nich zło. Drzewa
szkodliwe: 1.cis – niepokojący, złowrogi charakter, rośnie smętnie na
odludziu(nieużytki i torfowiska), jest podejrzanie niezmienny, zawsze zielony, jakby
pakt z diabłem zapewniał mu nieśmiertelnośd. Legendy przypisują mu rolę drzewa
śmierci, jest drzewem cmentarnym, mającym związek z żałobą i samobójstwem(
Judasz miał zabid się wypiwszy silną truciznę sporządzoną z wyciągu z cisu) wszystko
w nim jest trujące: liście, owoce, kora, korzenie a zwłaszcza sok, z którego sporządza
się trucizny. Żadne zwierzę nie tknie cisu. Z jego drewna produkowano łuki i strzały.
2. Orzech- drzewo szkodliwe, rosnące w lasach szatana. Jego trujące korzenie
sprawiają, że dookoła ginie roślinnośd a gdy zbyt się przybliżą do stajni stają się
przyczyną śmierci zwierząt domowych. Drzemka pod orzechem powoduje ból głowy i
gorączkę ale też może ściągnąd złe duchy i moce piekielne. Drzewo czarownic. Jednak
jego drewno uważa się za najpiękniejsze i najodpowiedniejsze do rzeźbienia. 3. Olcha
– bardzo podejrzana, utrzymuje dziwne stosunki z wodą, rośnie tam, gdzie nie rosną
inne drzewa (torfowiska i moczary) pali się, nie dając dymu, jej liście nie żółkną, we
mgle przypomina widmo, ponadto krwawi (!) jej żółte drewno czerwienieje po
ścięciu. 3. Jabłoo- nazwa malus kojarzy się ze złem (franc. mal)drzewo rodzące
zakazany owoc ; dąb św. Ludwika- symbol sprawiedliwości

i.

Topór- broo i narzędzie, broo niegodna rycerza ale całkiem OK dla plebsu.
Jako narzędzie symbolizuje siłę. Topór uderza żeby coś mogło powstad.

ii.

Piła – używana ale ludzie średniowiecza się nią brzydzą- jest narzędziem
diabelskim. W ikonografii występuje tylko jako narzędzie tortur, piłą nie tnie
się drewna lecz ciała świętych w czasie męki; poza tym piła jest cicha i można
nią ciąd cudze drzewo; zbyt podobna do kobiety, oszukaocza, zdradziecka,
dochodzi swego za sprawą długotrwałego uporu (?); wszystko co ząbkowane
ma negatywną konotację, zarezerwowane dla wiarołomnych rycerzy,
szaleoców, bękartów i prostytutek.

b) Lilia- symbol czystości i dziewictwa; płodności i żyzności; władzy i panowania;

znaczenie chrystologiczne („jam narcyz Saronu, lilia dolin” PnP 2,1) do XIII wieku
przedstawia się Jezusa wśród kwiatów lilii; kult Marii Panny („jak lilia pośród cierni,
tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt” PnP 2,2) po uchwaleniu dogmatu o tym, że
Maria jest wolna od grzechu pierworodnego przyznano jej atrybuty związane z
czystością; Dziewica trzymająca w prawej ręce kwiat lilii; w późniejszych
przedstawieniach maryjnych lilia zostaje wyparta przez różę, kwiat miłości wypiera
kwiat czystości; Król Francji ma w herbie 3 lilie na znak 1. Trójcy Świętej lub 2. Trzech
cnót (wiary, mądrości i rycerskości); symbol suwerenności; w scenie Zwiastowania;

c) Róża – symbol miłości dworskiej

3. Kolory

a) Złoto- funkcja artystyczna, estetyczna, liturgiczna i polityczna; jest znakiem władzy;

funkcja rytualna; wymowa etyczna: dobre złoto, światło, uczestniczy w boskości, ale
jako materia jest tożsame z ziemską chciwością, przepychem, bogactwem- vanitas;
służy do wyrażenia idei bieli (super-bieli), oznaczającej rzeczywistośd niebiaoską lub
boską; złoto jest bielsze niż biel; potem stanowi „dobry żółty”

b) Niebieski- kolor ciepły (!) , symbolizuje powietrze (które jest ciepłe i suche) ; uspokaja

lub oddala

c) Zielony- „jest barwą pośrednią między bielą, czerwienią i czernią”; używany w liturgii

w pozostałe dni; kolor zerwania, chaosu,a potem odnowy;

d) Czerwony – przypomina krew przelaną przez Jezusa; używana przy świętach

apostołów, męczenników, Podwyższenia Krzyża, Zesłania Ducha Świętego ; symbol
męczeostwa; najwyższy zbytek i grzech; diabeł, piekło, kolor ogni piekielnych i twarzy
szatana; namiętnośd;

e) Rudy- kolor demonów, lisa, hipokryzji, kłamstwa i zdrady(Judasz,Kain); rude włosy są

symbolem przedstawicieli haobiących profesji(prostytutki, lichwiarze, kowale,
młynarze, błaźni, kaci); odrzucenie i infamia; wszystkie rudowłose kobiety są w
mniejszym lub większym stopniu czarownicami;

f) Biały- kolor Wielkanocy; kolor najbardziej godny; symbol czystości; stosowana

podczas świąt aniołów, dziewic, Bożego Narodzenia i Epifanii, na Wniebowstąpienie i
Wszystkich Świętych; kolor Raju; symbol męczeostwa, dziewictwa; kolor świąteczny;
kolor chwały i Zmartwychwstania;

g) Fioletowy- podczero
h) Żółd- zdrada; kłamstwo; kolor Żydów i synagogi;

a. Cytrynowy(żółd i zieleń)- coś agresywnego, niewłaściwego, niepokojącego;

nieład, szaleostwo, zmysłowa rozwiązłośd, umysłowe rozkojarzenie; odzienia
błaznów, trefnisiów i szaleoca z Księgi Psalmów;

i) Błękit- barwa dominująca we wszystkich dziedzinach twórczości artystycznej; kolor

chrystologiczny, maryjny; królewski i książęcy

j) Czerń- kolor żałoby i pokuty; używany przy mszach za zmarłych, w czasie Adwentu, w

dniu świętych Młodzianków i w trzecią niedzielę przed wielkim postem; kolor
upokorzenia; zakonny; symbol pokory;