GINEKOLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

20

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIEC-SIERPIEŃ • 7-8/2009

dr n. wet. Piotr Jurka, lek. wet. Anna Gruk-Jurka*

Zakład Rozrodu, Andrologii i Biotechnologii Rozrodu Zwierząt Katedry Nauk Klinicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie
*Klinika Małych Zwierząt Katedry Nauk Klinicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie

sienia ostatnich lat sugerują do zachowaw-

czego leczenia ropomacicza wykorzystanie

antygestagenów, których działanie polega

na zablokowaniu receptora progesterono-

wego, przez co uniemożliwia się jego biolo-

giczne funkcje w organizmie (4, 10).

Natomiast mianem zespołu pozostałego

jajnika (ovarian remnant syndrome – ORS)

określa się obecność funkcjonalnie czyn-

nej tkanki jajnika w jamie brzusznej suki

lub kotki poddanej wcześniej zabiegowi

usunięcia jajników i macicy (owariohiste-

rektomii – OH). Zespół pozostałego jajni-

ka uważa się za jedno z powikłań po prze-

prowadzonym zabiegu OH. W ydzielanie

hormonów płciowych przez tkankę jajnika

może skutkować występowaniem u sami-

cy klinicznych objawów fazy przedrujowej,

rui lub ciąży urojonej (3, 9). U suk do naj-

częściej występujących objawów ORS na-

leżą: obrzęk sromu, krwisty wyciek z po-

chwy, zmiany w zachowaniu, atrakcyjność

dla samców, czasami także powiększenie

sutków i produkcja mleka, a u kotek woka-

lizacja, tarzanie się po podłodze, ocieranie

oraz wyginanie grzbietu (7, 8, 11). Ost at-

nio został opisany przypadek nawykowe-

go wypadania pochwy jak o komplikacja

zespołu ORS (5).

Zespołu pozostałego jajnika nie uważa

się za chorobę, często jest on rozpozna-

wany przez lekarza, który wcześniej do-

konywał u dane j pacjentki zabiegu OH.

U zwierząt doświadczalnych odnotowa-

no znaczny odsetek przypadków, w któ-

rych obecność funk cjonalnej tkanki jaj-

nika w jamie br zusznej nie s kutkowała

zmianami w zacho waniu ani ob jawami

klinicznymi rui, a jedynym jej przejawem

były wysokie stężenia hormonów płcio-

wych (2, 6, 10, 12).

Wbrew powszechnej opinii nie zaob-

serwowano częstsz ego wyst ępowania

ORS u zwierząt, u których zabiegi OH były

trudne – suk z nadwagą, ropomacicz em

Zespół EPC ( endometritis pyometra com-

plex

) jest najczęstszą chorobą układu roz-

rodczego suk. N a zespół ten składają się

ostre zapalenie, tor bielowate zwyrodnie-

nie oraz ropne zapalenie błon y śluzowej

macicy, popularnie nazywane ropomaci-

czem. Obecnie uważa się, iż jest to choro-

ba spowodowana przez zaburzenia hormo-

nalne, wikłane zakażeniami bakteryjnymi.

Występuje najczęściej w pierwszej połowie

fazy porujowej, kiedy stężenie progestero-

nu jest wysokie, a st ężenie estradiolu ni-

skie. Zabieg usunięcia macicy i jajnik ów

jest najpopularniejszą metodą leczenia tej

choroby (4, 10). Zabieg chir urgiczny eli-

minuje ryzyko nawrotu, ale jednocz eśnie

powoduje tr wałą bezpłodność. Obecnie

opisano również sporo me tod zacho-

wawczego leczenia tej choroby. W pr ze-

szłości stosowano do lecz enia estrogeny,

androgeny oraz oksytocynę. Jednak ogra-

niczona skuteczność przy wtór nych ob-

jawach leczenia spowodowała wycofanie

się ze stosowania tych metod (2). Obec-

nie ropomacicze jest lecz one zachowaw-

czo z zastosowaniem antybiotyków o sze-

rokim spektrum działa antybakteryjnego,

prostaglandyny F

2

oraz antygestagenów

(10). Badania przeprowadzone in vitro oraz

potwierdzone w badaniach kliniczn ych

sugerują, iż amoksy cylina, amoksycylina

w połączeniu z kwasem kla wulonowym,

cefalosporyny oraz potencjonowane sulfo-

namidy są najlepszym wyborem w zacho-

wawczym leczeniu ropomacicza. Prost a-

glandyna F

2

(naturalna bądź syntetyczna)

poprzez działanie lut eolityczne na ciałk o

żółte obniża stężenie progesteronu we krwi

obwodowej, wywołując efekt r elaksacji

szyjki macicy, lecz powoduje liczne efek-

ty uboczne (4, 10). Po podaniu szczególnie

większych dawek prost aglandyny mogą

występować wymioty, biegunka, podwyż-

szenie temperatury, bezwolne oddawanie

moczu oraz inne (3, 4, 10). Liczne donie-

Ropomacicze

jako powikłanie zespołu

pozostałego jajnika u suki

PYOMETRA AS A COMPLICATION IN THE BITCH WITH
OVARIAN REMNANT SYNDROME

Abstract

The ovarian remnant syndrome (ORS) is
a condition that occurs when functional
ovarian tissue is lef t in an abdominal
cavity of the bitch or queen after ovario-
hysterectomy (OH). This may result in cli-
nical signs of estrus, pseudo-pregnancy
or high concentrations of progesterone
and estradiol in the blood serum without
any mention of clinicalsymptoms. This
syndrome has already been described
based on cases diagnosed no t only
among queensand bitches, but among
humans, too. The paper describes f or
the fi rst time the possibility of pyometra
occurance in this syndrome.

Key words

ovarian remnant syndrome, bitch,
pyometra

Streszczenie

Zespołem pozostałego jajnika (ORS
– ovarian remnant syndrome) określa się
obecność funkcjonalnie czynnej tkanki
jajnika w jamie brzusznej suki lub kotki
poddanej wcześniej zabiegowi usunię-
cia jajników i macicy (owariohisterekto-
mii, OH). Może to skutkować wystąpie-
niem klinicznych objawów rujki, cieczki,
ciąży urojonej lub wysokim st ężeniem
hormonów płciowych bez wymienionych
objawów klinicznych. Zespół ten opisano
u kotek, suk i k obiet. W pracy opisano
po raz pierwszy możliwość wystąpienia
ropomacicza przy tym zespole.

Słowa kluczowe

zespół poz ostałego jajnik a, suk a,
ropomacicze

GINEKOLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

22

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIEC-SIERPIEŃ • 7-8/2009

i ras o głębokiej klatce piersiowej. Wystą-

pienie ORS jak o powikłania OH zdar za

się często po rutynowo i bezproblemowo

przeprowadzonym zabiegu (8, 10). Stwier-

dzono częstsze występowanie zespołu po-

zostałego jajnika u kotek niż u suk (10). Ze-

spół pozostałego jajnika częściej dotyczy

jajnika prawego. Może to wynik ać z jego

bardziej przedniego położenia i związane-

go z tym trudniejszego dostępu chirurgicz-

nego. ORS moż e też wystąpić, gdy pod-

czas zabiegu fragment wyciętej już tkanki

jajnika wpadnie do jamy brzusznej. Może

wówczas dojść do je j zrostu z otr zew-

ną, powtórnego unaczynienia i po wrotu

funkcjonalności. W poz ostających w ja-

mie brzusznej jajnikach może dochodzić

do powstawania torbieli, a t akże guzów

z komórek ziarnistych (1, 2, 6, 9, 12).

Metody diagnost yczne stoso wane

do rozpoznawania z espołu pozostałego

jajnika to badanie cytologiczne wymazu

z pochwy, oznaczanie st ężeń hormonów

płciowych, badanie ultr asonograficzne

oraz laparotomia diagnost yczna. Zaletą

laparotomii jest możliwość jednoczesnego

usunięcia pozostających w jamie brzusznej

jajników. Postępowanie chirurgiczne pole-

gające na usunięciu jajników jest zalecaną

metodą postępowania po rozpoznaniu ze-

społu pozostałego jajnika (2, 8, 10).

Celem opracowania jest przedstawie-

nie pr zypadku wyst ępowania z espołu

EPC (endometritis pyometra complex) jako

powikłania zespołu pozostałego jajnika.

M

ATERIAŁY

I

METODY

Opis przypadku

Do naszej kliniki doprowadzono sukę rasy

czarny terier rosy jski w wiek u 1,5 rok u.

Pacjentka była poddana zabiego wi usu-

nięcia macicy i jajników (owariohisterek-

tomii) dwa miesiące wcz eśniej na ży cze-

nie właściciela. Dwa t ygodnie po zabiegu

z przedsionka pochwy suki rozpoczął się

intensywny wyciek śluzowo-ropnej wy-

dzieliny. Podczas wizyty w lecznicy, która

wykonywała zabieg, stwierdzono, iż jest to

wynik zaburzeń hormonalnych oraz zasto-

sowano, jako leczenie zachowawcze, pro-

ligeston (Delvosteron

®

) w iniek cji pod-

skórnej w dawce 4,5 ml/zwierzę. W ciągu

następnych 2 tygodni wypływ nie ustępo-

wał, a jedynie się nieznacznie zmnie jszył.

Właściciele ponownie zgłosili się do lecz-

nicy, która wykonała zabieg. P o zbada-

niu stwierdzono, iż wyciek jest wynikiem

przejęcia funkcji hormonalnych jajników

przez nadnercza i podano pac jentce po-

nownie w iniek cji podskórnej prolige-

ston (Delvosteron

®

) w dawce 3,5 ml/zwie-

rzę. Po tej wizycie wyciek stopniowo się

zmniejszał i przez okres około 1 miesiąca

był niewielki. Około 2 miesiące po zabiegu

z przedsionka pochwy zaczęła pono wnie

wypływać znaczna ilość śluz owo-ropnej

wydzieliny i w t ym momencie właściciel

pacjentki zgłosił się do naszej kliniki.

Badanie kliniczne

Zwierzę poddano ogólnemu badaniu kli-

nicznemu oraz badaniu szcz egółowemu

układu rozrodcz ego. Wykonano t akże

podstawowe badania kr wi (przed zabie-

giem laparotomii or az miesiąc po zabie-

gu) oraz oznaczono stężenie estradiolu

i progesteronu we krwi obwodowej. Wy-

niki wymienionych badań znajdu ją się

w tabelach 1 i 2.

USG

Wykonano badanie USG narządów jamy

brzusznej aparatem Honda 4000 z uży -

ciem głowicy 7,5 MHz. Pr zed badaniem

skórę ogolono, odk ażono oraz pokr yto

żelem do USG.

Profi l hormonalny

Pomiary stężeń progesteronu i estradiolu

wykonano przed oraz 4 tygodnie po za-

biegu

laparatomii. Zastosowano metodę

immunofl uorescencyjną z wyk orzysta-

niem komercyjnych testów immunoen-

zymatycznych do ilościo wego oznacza-

nia progest eronu (P

4

) i estr adiolu (E

2

),

po uprzedniej ekstrakcji octanem etylu.

Pomiar fl uorescencji wykonano w apa-

racie Pointe 2000. Wszystkie analizy

wykonano dwukrotnie w k ażdej serii.

Wydajność ekstr akcji dla obu hor mo-

nów wahała się od 92 do 99%, a czułość

oznaczeń i błąd wewnątrzseryjny wyno-

siły odpowiednio dla estr adiolu 10 pg/

ml (37 pmol/l) i 9,6%, a dla progesteronu

0,05 ng/ml (0,8 nmol/l) i 8,0%.

Laparotomia diagnostyczna

Zabieg przeprowadzono w pozycji grzbie-

towej. Cięcie powłok brzusznych wyko-

nano w linii pośrodkowej, rozpoczynając

na szerokość dłoni tylnie od pępka i koń-

cząc przy spojeniu łonowym. Po otwarciu

jamy br zusznej pr zeprowadzono oglę-

dziny nar ządów jamy br zucha. W ok o-

licy t ylno-górnego br zegu nerki pr awej

stwierdzono obecność o walnego two-

ru pr zypominającego wyglądem jajnik.

Jajnik usunięto. W ok olicy nerki le wej

nie stwierdzono obecności jajnik a. Na-

stępnie wykonano pr zedłużenie cięcia

w kier unku spojenia łono wego. Stwier-

dzono obecność pochwy , tr zonu maci-

cy, rozwidlenia rogów, 1/3 rogu prawego

oraz około 1/5 rogu le wego. Wewnątrz

znajdowała się znaczna ilość ropne j wy-

dzieliny, która wypełniała poz ostawione

części układu rozrodcz ego do śr ednicy

około 4-5 cm (ryc. 1). Znaczące przewę-

żenie opisywanego tworu znajdowało się

w okolicy ujścia zewnętrznego szyki ma-

cicy. Zdecydowano o usunięciu zmie-

nionych fragmentów macicy, zakładając

wcześniej dwie pr zewiązki tylnie od u j-

ścia z ewnętrznego szy jki macicy mat e-

riałem Dexon (Tyco) o grubości 1-0. Mię-

śnie brzucha zamknięto szwem ciągłym

na okrętkę, z wykorzystaniem nici Dexon

(Tyco) o gr ubości 2-0. Zabieg k ończyło

szycie na okr ętkę tkanki podskórnej ni-

cią Dexon (Tyco) o grubości 3-0 i skóry

nicią poliamidową (Amifi l, Sinpo) o gru-

bości 3-0.

Wyniki i omówienie

W badaniach kr wi obwodowej stwier-

dzono wzrost całk owitej liczby białych

krwinek (leukocytoza). Był on st aty-

stycznie istotny (p ≤ 0,05) w porównaniu

do wartości referencyjnych oraz do wy-

niku uzyskanego po zabiegu oper acyj-

nym, co może świadczyć o występowaniu

przewlekłego stanu zapalnego w organi-

zmie zwierzęcia. Był to wynik toczącego

się ropnego stanu zapalnego w pozosta-

wionych częściach układu rozrodcz ego.

Ryc. 1. Ropomacicze szyjki, trzonu i fragmentów rogów macicy przy zespole pozostałego jajnika – widok
śródoperacyjny

GINEKOLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

24

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIEC-SIERPIEŃ • 7-8/2009

Usunięcie na drodz e operacyjnej ropo-

macicza doprowadziło do powrotu liczby

leukocytów do war tości referencyjnych

dla suki (w .r.s.). Pozostałe par ametry

morfologiczne krwi pozostawały w gra-

nicach w.r.s. w obu badaniach.

W badaniach biochemicznych surowi-

cy nie stwierdzono występowania istot-

nych różnic w oznaczeniach wykonanych

przed i po zabiegu. Badane parametry nie

odbiegały znacząco od w.r.s.

W badaniu USG stwierdz ono pr zed-

nio od pęcherza moczowego owalny twór

z hypoechogeniczną zawartością we-

wnątrz o średnicy około 4,5 cm w ok o-

licy tylno-górnego bieguna nerki prawej

nieregularny konglomerat tkanek mięk-

kich, w okolicy nerki lewej nie stwierdzo-

no uchwytnych zmian.

Przed zabiegiem st ężenie estr adio-

lu w suro wicy wynosiło 43,5 pg/ml

(w.r.s. 15-60 pg/ml ). P o oper acji ule-

gło ono obniżeniu do 22,7 pg/ml. Stęże-

nie progesteronu wynosiło odpowiednio

17,4 ng/ml i 1,2 ng/ml (w .r.s.< 5 ng/ml

– faza międzyrujowa, faza przedrujowa,

ruja; 10-50 ng/ml – faza por ujowa, cią-

ża). Relatywnie podwyższ one st ężenie

estradiolu przy wysokim stężeniu proge-

steronu sugerowało występowanie w or-

ganizmie pacjenta czynnej tkanki jajnika.

Ocena makroskopowa jajnik a po jego

usunięciu potwierdziła obecność funk -

cjonalnej tkanki jajnika z kilkoma ciałka-

mi żółtymi oraz drobnymi pęcherzykami

jajnikowymi. Usunięcie jajnika spowodo-

wało zdecydowany spadek stężenia estra-

diolu i progesteronu po zabiegu. Wycięcie

pozostałych fragmentów macicy (z ropo-

maciczem) spowodowało ustanie wycie-

ków z pochwy.

W czasie 3 miesięcy po zabiegu nie

stwierdzono klinicznych objawów rui ani

wycieków z przedsionka pochwy. W do-

stępnym piśmiennictwie można znaleźć

doniesienia o wyst ępowaniu ropnego

zapalenia pochwy w mie jscu założ enia

przewiązek. Jest to często wynik odczy -

nu zapalnego na zastoso wany materiał.

W naszym przypadku mamy do czynie-

nia z pełnoob jawowym ropomacicz em

jako wynikiem oddziaływania hormonów

steroidowych na poz ostawione znaczne

odcinki macicy. Wysokie stężenie pro-

gesteronu we kr wi obwodowej pocho-

dziło z tkanki jajnika, a następnie z egzo-

gennego podania, dwukrotnie w krótkim

odstępie czasu, proligestonu. Wpływało

to na zamknięcie szyjki macicy, nadmier-

ną produkcję śluzowej wydzieliny przez

gruczoły podstawne i kr ypty błony ślu-

zowej, prowadząc do jej gromadzenia się

wewnątrz. W efekcie nagromadzenie wy-

dzieliny prowadziło do wzrostu ciśnienia

wewnątrz fragmentów macicy i ponow-

nego znacznego wypływu w 2. miesiącu

po przeprowadzeniu zabiegu.

Nietrzymanie moczu to najczęstsza

komplikacja po zabiegu usunięcia jaj-

ników i macicy . Wczesne nie trzymanie

moczu – do 6 miesięcy po zabiegu jest

najczęściej związane z rozwojem ziarni-

niaków na kikucie szyjki macicy, zrosta-

mi pęcherza moczowego i kikuta szyjki,

powstaniem pr zetoki pochwowo-mo-

czowodowej oraz zaburzeniami unerwie-

nia. Późniejsze wystąpienie nietrzymania

moczu wiązane jest głó wnie z obniż e-

niem st ężenia estr adiolu (E

2

). Estro-

geny zwiększają wr ażliwość na r eakcje

-symatykotoniczne, wpływają na to-

nus tkanki łącznej miednicy, a receptory

estrogenowe r egulują pr zepływ moczu

w cewce moczowej. Obniżenie stężenia

estradiolu prowadzi do osłabienia wię-

zadeł miednicy i niewydolności systemu

zamykającego pęcherz moczowy (1). Za-

bieg kastracji opisywanego pacjenta nie

wpłynął do chwili obecnej na wystąpie-

nie wymienionych zabur zeń, ale okr es

obserwacji wydaje się zbyt krótki na jed-

noznaczne stwierdzenie, iż takie zaburze-

nia nie wystąpią.

Parametr

Wartości referencyjne (12)

Przed zabiegiem

Po zabiegu

Leukocyty (WBC) (10

9

/l)

5,00-17,00

32,90

14,8

Erytrocyty (RBC) (10

12

/l)

5,50-8,50

7,31

7,42

Hemoglobina (HGB) (g/dl)

12,0-18,0

12,61

11,92

Hematokryt (Ht) (l/l)

0,37-0,55

0,52

0,50

Średnia objętość krwinki czerwonej (MCV) (fl )

60-77

65

69

Średnie stężenie hemoglobiny w krwince

czerwonej (MCHC)(g/dl)

32,0-37,0

34,7

32,4

Płytki krwi (PLT) (10

9

/l)

200-800

298,0

312,0

Eozynofi le (%)

2-10

4,0

3,0

Neutrofi le segmentowane (%)

60-77

76,0

81,0

Limfocyty (%)

12-30

20,0

16,0

Obraz krwinek czerwonych

bez zmian

bez zmian

bez zmian

Parametr

Wartości

referencyjne (12)

Przed zabiegiem

Po zabiegu

Aminotransferaza asparaginianowa (AST) (U/l)

1-37

39

25

Aminotransferaza alaninowa (ALT)

(U/l)

3-50

58

42

Fosfataza zasadowa (AP) (U/l)

20-155

192

71

Glukoza (mg/dl)

70-120

94

89,0

Kreatynina (mg/dl)

1,0-1,7

1,2

1,3

Mocznik (mg/dl)

20-45

38,4

38,9

Białko całkowite (g/l)

55-70

67,0

68,0

Tabela 1. Wyniki badań morfologicznych krwi obwodowej

Tabela 2. Wyniki badań biochemicznych surowicy

GINEKOLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

25

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIEC-SIERPIEŃ • 7-8/2009

Dokonując na ży czenie właścicie-

la zabiegu usunięcia macicy i jajni-

ków, powinno się wy eliminować r yzy-

ko wyst ąpienia niepożądanej ciąży lub

ropomacicza. Pozostawienie tak znacz-

nych odcinków macicy prowadzi jednak

do r yzyka ropomacicza, jak w opisy -

wanym przypadku. U naszego pacjenta

splot wydarzeń w postaci wykonania za-

biegu kastracji w fazie porujowej, pozo-

stawienie tkanki jajnika przy jednocze-

snym zostawieniu znacznych odcinków

macicy owocował klinicznymi objawami

ropomacicza. W omawianym przypad-

ku nie wystąpiły częste skutki uboczne

owariohisterektomii, t akie jak zmian y

w okr ywie włosowej, problemy s kór-

ne, skłonność do t ycia, zanik pochwy

z towarzyszącym pr zewlekłym zapale-

niem je j pr zedsionka or az wynik ająca

z niskiego stężenia estrogenów immu-

nodepresja (1).

Z danych znajdujących się w piśmien-

nictwie wiadomo, ż e usunięcie jajni-

ków pozwala na ogr aniczenie r yzyka

późniejszego wystąpienia u suki no wo-

tworów gr uczołów sutkowych. Wynosi

ono 0,05% u suk poddan ych zabiegowi

OH przed pierwszą rują, 8%, gdy opera-

cję przeprowadzono po pierwszej cieczce

i wzrasta do 26% u suk poddanych zabie-

gowi OH po drugiej cieczce (8). Do chwi-

li obecnej zmiany takie nie wystąpiły. 

Piśmiennictwo

1. Bostedt H., S tratmann N., Bor yczko Z .:

Następstwa k astracji u suk z e szczególnym

uwzględnieniem nietrzymania moczu.

Mat.

sesji nauk.: Chorob y układu mocz o-

wo-płciowego suk i k otek. Kr aków,

21.10.2006 r.

2. Bowen R., Olson P., Behrend M.: Effi cacy

and t oxicity of estr ogen commonly used t o

terminate canine pr egnancy.

„J. Amer . Vet.

Med. Assoc.”, 1985, 186, 783-788.

3. DeNardo G.A., Becker K., Bro wn N.O.,

Doboins S.: Ovarian Remnant Syndrome:

Revascularization of F ree-Floating Ovarian

Tissue in the Feline Abdominal Cavity.

„J. Am.

Anim. Hosp. Assoc.”, 2001, 37, 290-296.

4. Fieni F.: Clinical evaluation of the use of agle-

pristone, with or without cloprostenol, to treat-

ment cystic endometrial hyperplasia-pyometra

complex in bitches.

„Theriogenology”, 2006,

66, 1550-1556.

5. Jurka P., Hawryńska K.: Nawracające wypa-

danie pochwy u suki przy zespole pozostałego jaj-

nika.

„Med. Wet.”, 2008, 64, 8, 1043-1045.

6. Magtibay P.M., Magrina J.F.: Ovarian rem-

nant syndrome.

„Clin. Obst et. Gynecol.”,

2006, 49, 526-534.

7. Perkins N.R., Frazer G.S.: Ovarian Remnant

Syndrome in a T oy Poodle: A Case R eport.

„Theriogenology”, 1995, 44, 307-312.

8. Sangster C.: Ovarian Remnant Syndrome in

a 5-year-old bitch.

„Can. Vet. J.”, 2005, 46,

62-64.

9. Schneider R., Dorn C., Taulor D.: Factors

infl uencing canine mammary cancer develop-

ment and postsur gical sur vival.

„J. N atn.

Cancer Inst.”, 1969, 43, 1249.

10. Trasch K., Wehrend A., Bostedt H.: Follow-

up Examinations of Bitches after Conservative

Treatment of Pyometra with the Antigestagen

Aglepristone.

„J. V et. Med. A.”, 2003, 50,

375-379.

11. Wallace M.S.: The Ovarian Remnant Syn-

drome in the Bit ch and Queen.

„Vet. Clin.

North America: Small Anim. Pract.”, 1991,

21, 183-186.

12. Webb M.J.: Ovarian remnant syndrome.

„Aust. N. Z . J. Obst et. Gynaecol.”, 1989,

29, 433-435.

13. Winnicka A.: Wartości referencyjne podsta-

wowych badań laboratoryjnych w weterynarii.

Wyd. SGGW, Warszawa 2004.

dr n. wet. Piotr Jurka

Zakład Rozrodu, Andrologii i Biotech-

nologii Rozrodu Zwierząt

Katedra Nauk Klinicznych

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

SGGW

02-766 Warszawa

ul. Nowoursynowska 159C

e-mail: [e-mail].