ANTONI SŁONIMSKI
   
   
   
DWA KOŃCE ŚWIATA
   
1937

ROZDZIAŁ PIERWSZY
W KTÓRYM DOWIADUJEMY SIĘ, ŻE NIEJAKI PAN RETLICH UWAŻA POTOP BIBLIJNY ZA 
TANDETĘ
   
   W pierwszych dniach czerwca 1950 roku gazety całego świata podały krótką 
wiadomość, opatrzoną mniej lub bardziej ironicznymi komentarzami. Pewien właściciel 
wielkiej posiadłości ziemskiej w Danii, Hans Retlich, Niemiec z pochodzenia, rozesłał 
przez swoją własną stację radiową komunikat tej treści: „Dn. 30 czerwca br. wytracę 
ludzkość. Sprawy tego świata zabagniły się do tego stopnia, że nie pozostaje nic innego, 
jak zacząć wszystko jeszcze raz od początku. Już od kilkunastu lat jestem w posiadaniu 
wynalazku, który pozwoli mi w przeciągu paru sekund zabić każde zwierzę posiadające 
system nerwowy. Niebieskie Promienie oczyszczą świat znacznie dokładniej, niż to zrobił 
tandetnie urządzony przez żydowskiego boga legendarny potop. Moją dewizą jest 
dokładność i celowość. Zginie na Ziemi wszystko z wyjątkiem tego, co ja uważam za 
stosowne zachować. Nie ma środków obronnych przeciw Niebieskim Promieniom. 
Ludzkość całego świata proszona jest uprzejmie o przygotowanie dostatecznej ilości 
grobów. Nie będzie już więcej «R» i «S». Bóg i twórca nowej ludzkości. Hans Retlich”.
   Rzeczą zastanawiającą było, że stacja radiowa tajemniczego pana Retlicha była 
najpotężniejszą ze wszystkich stacyj nadawczych całego świata. Komunikat słyszano 
wszędzie. Zagłuszył on audycje miejscowe, ale przeważna część radiosłuchaczy uważała 
go jedynie za reklamę kinową lub zapowiedź słuchowiska. Sprawą zainteresowały się 
wyłącznie sfery radiowe. Pierwszy udał się samolotem do majątku Retlicha dziennikarz 
angielski, Browley. Celem jego było zwiedzenie i opisanie tej największej prywatnej 
stacji nadawczej. Aeroplan Browleya uległ katastrofie parę kilometrów przed 
miejscowością Ruben, której właścicielem był Retlich. Pisma podały o tym krótką 
wiadomość i w dalszym ciągu szydziły z „nowego Noego”, który — widać jak biblijny Noe 
— miał pociąg do alkoholu. Jedni twierdzili, że pan Retlich po pijanemu wygłosił swój 
wyrok śmierci na ludzkość, inni — że jest to człowiek chory umysłowo. Ale gdy po trzech 
dniach znowu odezwał się potężny, zagłuszający wszystko zachrypły głos „twórcy nowej 
ludzkości”, zaczęto poważnie atakować międzynarodową kontrolę radiową. Czyż jest do 
pomyślenia, aby prywatny człowiek bezprawnie budował sobie stację radiową o takiej 
sile i wygłupiał się przeszkadzając w odbiorze poważnych audycyj? Część publiczności 
sądziła, że jest to początek audycji powieści Karola Capka „Wojna z płazami” lub jakieś 
sensacyjne słuchowisko H.G. Wellsa, który po nowym małżeństwie właśnie wrócił z 
Hollywood do Europy. Sprawa przedstawiała się jednak groźniej.
   Dwaj dziennikarze duńscy, którzy udali się do Ruben, ulegli również katastrofie, zanim 
zdołali dotrzeć do osady Retlicha. Policja duńska zajęła się tym wypadkiem, i ton prasy 
zmienił się zasadniczo. „Wariat z Ruben” stał się pierwszorzędną sensacją. Pewien 
nauczyciel ludowy z Ostapen opublikował list, w którym opowiadał, że już od paru lat w 
Ruben dzieją się dość dziwne rzeczy. Miejscowość otoczona jest niezwykłą siecią drutów. 
Nikt nie może tam wejść bez specjalnej rewizji i pozwolenia. W Ruben są dość duże 
obszary i liczne zabudowania. Jednocześnie z tym sensacyjnym listem prasa podała 
wiadomość o odnalezieniu ciał dwóch dziennikarzy duńskich. Trupy były zwęglone i 
przedstawiały coś w rodzaju sypkiej masy niebieskawego koloru.

   Tego dnia o ósmej wieczorem znowu we wszystkich aparatach radiowych całego 
świata zabrzmiał z jeszcze większą siłą zachrypły głos „Noego”. Był to nowy komunikat. 
Teraz już przyjęto bez żartów i śmiechu słowa wariata z Ruben. Publiczność przerywała 
tańce na dancingach. Ludzie gromadzili się na placach publicznych słuchając 
niesamowitego ryku. Głos Retlicha był tak potężny, że ludzie, którzy w ogóle nie mieli 
radia, to znaczy cała inteligencja i elita umysłowa Europy, chcąc czy nie chcąc, musieli 
słyszeć głos przebijający się przez mury. Wrażenie tego naddźwięku było przejmujące. 
Wydawało się, że to ryczą niebiosa, że głos ten rozwali domy. Jakiś dowcipniś napisał, że 
pan Retlich najpierw udawał Noego, a teraz udaje trąbę jerychońską. Ale nikomu nie 
było do śmiechu. Premier angielski, który nie słuchał nigdy radia ani nie czytywał gazet, 
usłyszał przy partii golfa głos Retlicha i był może jedynym człowiekiem, który się 
roześmiał. „To musi być jakiś nowy śpiewak słowiańskiego pochodzenia — powiedział. — 
Tylko Słowianie mają takie potężne głosy”.
   Twórca nowej ludzkości zapowiadał pierwszy kataklizm w Europie. „Dn. 15 czerwca 
br., licząc według waszego idiotycznego kalendarza, zginie cała ludność w mieście 
Birmingham. Nie jestem żydowskim tandeciarzem. To nie będzie żaden głupi potop, ale 
czysta i solidna robota. Pokażę wam, jak się wytraca ludzkość. Wybrałem miasto 
Birmingham ze względu na to, że mieszka w nim pewien bydlak, nazwiskiem Denbry”.
   Jeszcze tego dnia wieczorem pisma podały sensacyjny wywiad z panem Denbry, 
właścicielem starej i znanej angielskiej firmy wydawniczej w Birmingham. Okazało się, 
że szef firmy „Denbry, Fogg i Syn”, Mr Samuel Denbry, zna nazwisko wariata z Ruben. W 
archiwach firmy odnaleziono kopię korespondencji między Retlichem a wydawnictwem 
Denbry. Korespondencja dotyczyła sprawy wydania zbiorku wierszy satyrycznych i 
poematów prozą Hansa Retlicha. Satyry nazywały się „Pręgierz słów”, a tomik prozy 
poetyckiej — „Seledyny”. Chodziło o wydanie tych dwu książeczek w przekładzie 
angielskim. Egzemplarze oryginalne, wydane w języku niemieckim, znajdowały się 
jeszcze w posiadaniu firmy Denbry. Już w porannych dziennikach pomieszczono wiele 
cytatów z utworów twórcy nowej ludzkości. Najcharakterystyczniejszy był prolog, w 
którym autor powiada, że po tym, co napisał, przyjdzie do niego ludzkość i zażąda, aby 
to cofnął, ale poeta kończy swój prolog odpowiedzią pod adresem ludzkości: „Ja nic nie 
wytrę, nic nie zmazę, bo z duszy każde słowo me”. Pismo młodych konserwatystów 
ostro zaatakowało firmę Denbry: „Jeśli istotnie Mr Retlich jest w posiadaniu straszliwego 
wynalazku, a to zdają się potwierdzać zwęglone ciała naszych bohaterskich lotników, 
firma Denbry poniesie wyłączną odpowiedzialność za całkowitą zagładę ludzkości. 
Niewątpliwie odmowa wydania poezji rozgoryczyła «tytana z Ruben». Jakim prawem 
odrzucono utwory tak wybitnego człowieka? Fakt ten nie jest odosobniony, gdyż jeden z 
naszych najbliższych współpracowników spotkał się przed paru miesiącami z równie 
niezrozumiałym oporem ze strony firmy «Denbry, Fogg i Syn». Chodziło również o 
poemat pt. «Szał» z cyklu «Dusze».
   Tylko mocna władza może ochronić nasz kraj przed podobną samowolą panów 
wydawców” — kończył swoje wywody organ młodych narodowych konserwatystów. W 
odpowiedzi na te zarzuty sam M r Samuel Denbry odpowiedział listem w „Timesie”. 
„Gdyby nawet — pisał Mr Denbry — ludzkość miała istotnie zginąć z rąk tego szaleńca, 
jakim jest niewątpliwie Mr Retlich, i gdybym wiedział, że ocalenie ludzkości zależne jest 
od wydania «Seledynów», musiałbym odmówić. Układ graficzny wierszy p. Retlicha, 
absolutny brak rymów i trudna do uchwycenia treść wierszy są w zbyt wielkiej 
sprzeczności z tradycjami domu wydawniczego «Denbry, Fogg i Syn», który —jak to 
powszechnie wiadomo — wydał pierwszy tom poezyj Kiplinga dla młodzieży szkolnej”.
   W tym samym numerze „Times” rozpoczął wielką ankietę na temat niebezpieczeństwa 
zagrażającego ludzkości ze strony szaleńca z Ruben. Bernard Shaw odpowiedział: „Nic 
się właściwie nie stało. Ogromna większość obywateli Anglii to ludzie wierzący. Powinni 
więc być przygotowani zarówno na to. że los ich znajduje się w ręku Pana, jak również 

że musi przyjść dzień Sadu Ostatecznego. Ludzie wierzący po raz pierwszy w dziejach 
maja nareszcie do czynienia z prawdziwym mściwym bogiem ze Starego Testamentu. 
Bóg ten objawił się w miejscowości Ruben. —i metody jego są starymi metodami 
Jehowy. Ludzie wierzący mają swoje sposoby. Powinni się modlić do pana Retlicha. 
Powinni czym prędzej poustawiać jego posagi na placach i palić przed nimi kadzidło. Co 
do ludzi niewierzących, ci oczywiście mogą się zająć swoimi sprawami, to znaczy 
inteligentna rozrywką. Polecam im w tym celu moją nową sztukę «Kupiec z Marsa». 
której prapremiera odbyła się w Warszawie. .Sztuka ta wyszła w wydaniu książkowym u 
Hamiltona i kosztuje trzy szylingi i dwa pensy”. Aldous Huxley odpowiedział: „Zdarzenia 
w Ruben przypominają mi ramy obrazów El Greca w pewnym kościółku hiszpańskim 
spalonym podczas ostatniej rewolucji. Ramy te zostały wiernie na straży nie istniejących 
już obrazów. Pan Retlich, być może, wytępi ludzkość, ale nie zniszczy całego 
wszechświata. Zostaną ramy. w których natura znowu odbuduje wszelkie swe błędy i 
uroki. Ramy muszą być wypełnione. Jest to sekret wszelkiej muzyki, a więc i cywilizacji”. 
Wypowiedź Huxleya uznana była przez wytworną publiczność europejską za żarcik i 
perełkę stylistyczną, ale szerokie masy nie były porwane wywodami subtelnego pisarza. 
Natomiast komisarz Litwinów udzielił wywiadu, który zyskał wielu zwolenników. 
Powiedział on. że Niebieskie Promienie szaleńca z Ruben są wytworem kultury 
mieszczańskiej, a wiemy wszyscy, że prawa rządzące ustrojem kapitalistycznym i 
kulturą mieszczańską nie istnieją w społeczeństwie bezklasowym. Wobec czego 
Niebieskie Promienie nic nie obchodzą Związku Sowieckiego. W pewnej sprzeczności ze 
zdaniem sędziwego dyplomaty była uchwała Komsomołu w mieście Kagangrad, który 
ogłosił następującą rezolucję: „Ponieważ burżuazyjny uczony Retlich wynalazł 
promienie, które mogą zniszczyć ludzkość w przeciągu czterdziestu minut, komsomolcy 
z Kagangradu postanowili stanąć do wyścigu pracy i wynaleźć promienie czerwone, 
które dokażą tego samego w czternaście minut”. Uchwała ta podana była przez 
„Timesa” osobno, gdyż przyszła z parodniowym opóźnieniem.
   Ankieta „Timesa” nie przyniosła jednak żadnych konkretnych sposobów ocalenia 
miasta Birmingham. Dnia 14 czerwca, w przeddzień dnia zagłady oznaczonego w 
ostatnim komunikacie z Ruben, panika ogarnęła ludzkość. Armia Zbawienia urządziła 
ogromny pochód przez miasto. Policja starała się utrzymać ład, ale mimo to część 
sklepów została rozgrabiona. Ofiarą tłumu padła również księgarnia firmy Denbry. Była 
to w ogóle pierwsza księgarnia od początku świata rozgrabiona przez tłum, gdyż znaną 
jest rzeczą, że w czasie rozruchów tłum rabuje wszystkie sklepy z wyjątkiem księgarń. 
Pewną sensację wywołał przyjazd do na wpół opustoszałego Birmingham lorda 
Swinbrought, który oświadczył dziennikarzom, że solidaryzuje się ze stanowiskiem 
wydawcy Denbry i postanowił wraz z żoną poddać się działaniu Niebieskich Promieni na 
znak protestu przeciw metodom uprawianym przez nie znanego mu zresztą osobnika, 
nazwiskiem Retlich. Pisma poranne podały fotografię lorda i jego żony. Fotografia 
przedstawiała moment przywitania na dworcu, gdzie burmistrz Birmingham wręczył 
kwiaty lady Swinbrought.
   W ogólnym zamieszaniu, które zapanowało w Anglii, zarówno kontynent jak i Ameryka 
zachowały względny spokój. Cała sprawa Niebieskich Promieni była traktowana jeszcze 
dość żartobliwie. Jedynie władze Danii i angielski Intelligence Service pracowały bez 
wytchnienia. Liczne samoloty wywiadowcze padły pastwą tajemniczych promieni. 
Wydawało się absolutną niemożliwością dotrzeć do miejscowości Ruben. Liga Narodów 
na interpelacje rządów Danii i Wielkiej Brytanii odpowiedziała, że musi ustalić, kto jest 
napastnikiem, i że rozpatrzy tę sprawę na przyspieszonym posiedzeniu nadzwyczajnym 
w październiku. Tymczasem, ignorując stanowisko Ligi, nadeszła już noc z dnia 14 na 
15. Sztab angielski, jak najbardziej zainteresowany w pierwszym ataku Niebieskich 
Promieni, powziął decyzję uprzedzenia ewentualnego zniszczenia miasta Birmingham. 
Ponieważ dotarcie eskadry samolotów do Ruben było absolutną niemożliwością i 

niepotrzebną stratą sprzętu wojennego i materiału ludzkiego, zaaprobowano plan dający 
poważną szansę zwyciężenia nowego twórcy ludzkości. W kręgu trzydziestu kilometrów 
od Ruben mogły się, jak dotąd, poruszać zupełnie swobodnie zarówno oddziały piechoty, 
jak i tanki czy samoloty. Sztab angielski łącznie ze sztabem armii duńskiej zmontował w 
wielkiej tajemnicy kilkadziesiąt dział ciężkiego kalibru, których zasięg wystarczał 
najzupełniej do obrócenia w perzynę całej posiadłości szaleńca z Ruben. Działa te były 
przewiezione na dwa dni przed ostatecznym terminem do różnych miejscowości 
otaczających niedostępne siedlisko Retlicha. Armaty, zamaskowane w laskach i 
sztucznych schronach, czekały tylko na komendę. Pierścień ognia artyleryjskiego był w 
stanie w przeciągu dwu godzin zgładzić z powierzchni świata wroga ludzkości wraz z 
całym jego laboratorium i sztabem, gdyż nie ulegało wątpliwości, że w Ruben 
znajdowało się co najmniej kilkadziesiąt osób.
   Sztab angielski i artylerzyści połączonych armij czekali jednak na odpowiedź z Oxfordu 
od prof. Sir Johna Cypkina, który na zlecenie rządu rozpoczął gorączkowe badania istoty 
Niebieskich Promieni i ewentualnych środków zabezpieczenia przed ich działaniem. 
Wieczorem dnia 14 czerwca prof. Cypkin nadesłał odpowiedź na ręce prezesa Rady 
Ministrów. Słynny uczony był zdania, że żadne Niebieskie Promienie, zabijające na 
odległość, nie istnieją. Gdyby zaś istniały, to zbadać ich właściwości i działanie można 
by tylko znając sposób wysyłania tych promieni. Prof. Cypkin zapytuje więc prezesa 
Rady Ministrów, czy może dostarczyć mu do laboratorium w Oxfordzie przyrządy 
wysyłające Niebieskie Promienie. Co do osoby niejakiego Retlicha, o nazwisku tym w 
świecie naukowym nikt nie wie, a wykluczone jest, aby ktoś nie posiadający dyplomu 
naukowego mógł wysyłać jakieś promienie nie znane nauce współczesnej.
   Mniej więcej w tym samym czasie radio nadało z Indii komunikat Gandhiego. Wielki 
prorok, który znajdował się właśnie na kuracji w jednym ze szpitali angielskich w 
Benares, gdzie leczył się po ostatniej głodówce, oświadczył wszystkim swym 
zwolennikom, co następuje:
   „Nie należy sprzeciwiać się działaniu Niebieskich Promieni. Jednocześnie ogłaszam 
bojkot wszelkich towarów sprowadzanych z Danii”. Pierwsza część zlecenia proroka z 
Benares była znacznie łatwiejsza do wykonania. Drugie zlecenie było dość 
bezprzedmiotowe, gdyż Indie brytyjskie nie sprowadzały żadnych towarów z Danii z 
wyjątkiem proszku przeciw owadom „Retex”, a — jak wiadomo — buddyzm nie pozwala 
na używanie takich proszków.
   Zarówno odpowiedź wielkiego uczonego, jak i wielkiego nauczyciela ludzkości 
wzbudziły rozgoryczenie w sztabie angielskim. Świat intelektualny i klerkowie zawiedli. 
Pozostawały jeszcze tylko armaty. Wieczorem 14 czerwca odbyły się w wielu miastach 
europejskich pochody młodzieży nacjonalistycznej i faszystowskiej. Obnoszono ogromne 
transparenty z napisami: „Precz z międzynarodowym żydostwem!” Tłum atakował 
przechodniów Żydów. Wszystko to wynikło z informacji pewnego pisma brukowego, 
które ogłosiło, że na Węgrzech istnieje żydowska rodzina nosząca nazwisko Rejbich, co 
pewnością jest nieco zniekształconym nazwiskiem Retlich. Młodzież narodowa w 
Warszawie pobiła pewnego arystokratę węgierskiego bawiącego w przejeździe do Rosji. 
Arystokrata ten był brunetem o wydatnym orlim nosie i nie władając językiem polskim 
nie mógł się wytłumaczyć młodzieży, że jest również antysemitą. W Bułgarii pobito 
rudawego blondyna, agenta szwedzkiego towarzystwa ubezpieczeniowego, którego 
wzięto za Żyda, gdyż — jak wiadomo — Bułgarzy są brunetami, a Żydzi bułgarscy są 
przeważnie rudzi. Pobito również kilkudziesięciu autentycznych Żydów.
   Wieczór 14 czerwca był bardzo pogodny i prawie we wszystkich miastach europejskich 
ludność tłumnie zalegała ulice, czekając na wiadomości z Anglii i Danii. Punkt o 
dwunastej radio nadało przemówienie Il Duce. Wielki włoski mąż stanu postawił sobie za 
ambicję przekrzyczeć szaleńca z Ruben. Istotnie, głos jego rozlegał się z wielką silą. 
Mussolini dowodził, że Niebieskie Promienie spadną przede wszystkim na Anglię jako 

kara za sankcje stosowane wobec Włoch od czasu nowej wojny kolonialnej w 
Transjordanii. Il Duce wołał, że te promienie rzuca Jowisz i gniewni bogowie rzymscy. 
Mussolini proklamował dawną religię rzymską, uznając chrześcijaństwo za wiarę 
sprzeczną z interesami imperium i partii faszystowskiej. Ten powrót do dawnych wierzeń 
wywołał pewne nieporozumienia między Watykanem i Kwirynałem, załagodzone dzięki 
niezwykłemu taktowi Ojca Świętego i króla Emanuela. Milczały tylko Niemcy. Jak dotąd, 
ani kanclerz Hitler, ani Goering nie wydali żadnego oświadczenia w sprawie zniszczenia 
kilkudziesięciu aeroplanów i gróźb zburzenia miasta Birmingham oraz reszty świata.
   Milczenie Niemiec i sprawdzona wiadomość o niemieckim pochodzeniu szaleńca z 
Ruben wywołały w prasie lewicowej liczne komentarze. „Za plecami szaleńca z Ruben 
stoi hitleryzm!” „Niemcy chcą zburzyć świat rękami Retlicha” — tak brzmiały tytuły 
artykułów w rządowej prasie francuskiej. A jednak to. co zaszło rankiem dnia 15 
czerwca, pokazało, że przewidywania te nie były słuszne. Sztab angielski wydał 
telefonicznie rozkaz rozpoczęcia ognia artyleryjskiego o siódmej rano. Intelligence 
Service na własną rękę wydał tajny rozkaz przyśpieszenia bombardowania i rozkazał 
otworzyć ogień na Ruben o piątej nad ranem. Rozporządzenie to było ściśle tajne i 
wynikało z obawy, aby rozkaz sztabu angielskiego nie został przejęty przez szaleńca z 
Ruben, który mógłby uprzedzić akcję wojsk duńsko–angielskich. Zegary wybiły czwartą 
nad ranem. Parę minut przed piątą Sir Oswald Fawley, szef Intelligence Service, połączył 
się telefonicznie z bateria artylerii umieszczoną w Kierge w odległości czterdziestu 
kilometrów od Ruben. Sir Oswald Fawley opowiadał potem, że usłyszał odpowiedź 
dyżurnego sierżanta: „Yes, Sir”. Potem zapanowało grobowe milczenie. Zdobyć nowe 
połączenie z baterią stało się niemożliwe. Nie odpowiadał żaden z posterunków 
zjednoczonych wojsk, nie było też połączenia z żadnym z miast duńskich z tej prostej 
przyczyny, że Dania nie istniała, a raczej, mówiąc ściślej, nie żył już nikt z łudzi 
zamieszkujących kawałek ziemi nazywany dotąd królestwem duńskim.
   O godzinie siódmej z rana można już było zrekonstruować obraz tego, co zaszło nocą z 
dnia 14 na 15. Wszyscy mieszkańcy Danii padli ofiarą tajemniczych Niebieskich 
Promieni. Zginęli także mieszkańcy Lund i Malmö na ziemi szwedzkiej. Zginęła ludność 
miast niemieckich Kiel, Altona, Hamburg, zginęła wyspa Helgoland. Zginęła północno–
wschodnia część Holandii. Wszystkie żywe istoty w promieniu dwustu kilometrów od 
Ruben wyginęły tej pierwszej straszliwej nocy panowania nowego twórcy ludzkości. 
Niebieskie Promienie zatoczyły krąg o promieniu dwustu kilometrów, po czym o piątej 
minut czterdzieści wystrzelił w stronę Anglii ogromny strumień błękitnego światła, który 
zniszczył Harwich, Northampton, Cambridge, Coventry i Birmingham. Zapowiedź 
Retlicha została zrealizowana. Jeśli jest mowa o zniszczeniu miast, zaznaczyć trzeba, że 
miasta te ani nie rozpadły się w gruzy, ani nie padły ofiarą ognia. Zginęły tylko żywe 
istoty. Ocalała nawet roślinność, choć większość drzew utraciła liście, i pozostałe resztki 
zieleni nabrały niebieskawego, metalicznego połysku. Retlich wydał na pastwę swych 
promieni śmierci wiele miast niemieckich. Koncepcja prasy lewicowej była fałszywa. Za 
szaleńcem z Ruben nie ukrywał się żaden rząd ani żadne państwo europejskie. Należało 
się liczyć z absolutnie indywidualną napaścią jednostki uzbrojonej w najstraszliwsze z 
dotychczas znanych narzędzi śmierci.
   Dzień 15 czerwca był pierwszym dniem paniki ogólnoświatowej. Nie ulegało 
wątpliwości, że ludzkość wydana jest na łaskę straszliwego szaleńca, i nic nie 
wskazywało na to, że Retlich cofnie się przed spełnieniem swej ponurej groźby 
wytracenia mieszkańców globu. Fakt ten spowodował przede wszystkim gwałtowny pęd 
do złota. Wszystkie banki europejskie oblężone były przez ludzi zamieniających 
banknoty na złoto. Wydawać by się mogło, że podrożeją rzeczy najpotrzebniejsze, a 
spadną walory umowne w rodzaju złota czy drogich kamieni, ale wobec tych paru dni, 
które jeszcze ludziom pozostawały do życia, złoto wydawało się ogromnej większości 
mieszkańców Europy rzeczą najpotrzebniejsza. Większość banków zawiesiła wypłaty.

   W tragiczną noc z 14 na 15 czerwca utraciło życie około ośmiu milionów ludzi. Z 
terenu objętego działaniem Niebieskich Promieni nikt nie wyszedł żywy. Ocaleli jedynie 
mieszkańcy Cambridge z tej prostej przyczyny, że w Cambridge nie było nikogo, gdyż 
cała ludność tego pięknego uniwersyteckiego miasta wyjechała wieczorem do Oxfordu 
na mecz rugby. Na tereny objęte zniszczeniem zjechały liczne komisje sanitarne i 
ratownicze. Pospieszne badania zmarłych wskazywały, że nie został uszkodzony żaden z 
głównych narządów. Niebieskie Promienie prócz metalicznego połysku na skórze nie 
zostawiały najmniejszego śladu. Działanie ich polegało wyłącznie na paraliżowaniu 
systemu nerwowego i czynności serca. Ciała ofiar po paru godzinach rozpadały się w 
bezwonny szary popiół. Drużyny ratownicze znalazły na przedmieściach Birmingham 
dwa motyle cytrynki. Być może, przyfrunęły one już po przejściu Niebieskich Promieni, 
aczkolwiek prof. MacDonney twierdził kategorycznie, ze motyle te nie mogły przelecieć 
kilkudziesięciu kilometrów w tak krótkim czasie. Była to sprawa sporna. Natomiast 
poważną nadzieją dla zagrożonej ludzkości było odkrycie studenta z Coventry, który 
wrócił do wymarłego miasta po kije do golfa. Student ten, nazwiskiem Gerby. odnalazł 
kije do golfa i ciała swej najbliższej rodziny i gdy krzątał się po opustoszałym domu, 
zauważył z najwyższym zdziwieniem, że w akwarium stojącym na oknie coś się porusza. 
Była to złota rybka, nazywana w domu profesorem Cambellem, gdyż miała, podobnie jak 
profesor Cambell, bardzo wypukłe oczy. Pisma popołudniowe z dnia 15 czerwca 
pomieściły ogromne artykuły na pierwszej stronie: „Ryby żyją!” ,.Woda złym 
przewodnikiem!” „Ludzkość ocali izolacja wodna!” Rządowa prasa polska umieściła 
artykuł pt. „Frontem do morza!” Pewien pastor anglikański w Brukseli wygłosił kazanie, 
zaczynające się od słów: ,.Złota rybka z Coventry wskazuje drogę ludzkości”. Okazało 
się, że istotnie nie poddały się działaniu śmiercionośnych fal ryby z rzek i stawów 
znajdujących się w polu działania Niebieskich Promieni. Czyżby więc wystarczyło po 
prostu dać nurka na parę minut pod wodę, aby ocaleć? Zaczęto na gwałt kupować rurki 
szklane, umożliwiające oddychanie pod wodą, a cena skafandra doszła do zawrotnej 
sumy piętnastu tysięcy funtów. Nieco pesymizmu wprowadził głos wybitnego fizjologa 
paryskiego, który twierdził, że od Niebieskich Promieni nie giną ryby, ale nie dlatego, że 
są w wodzie. Prof. Callier dowodził, że Niebieskie Promienie działają tylko na organizmy 
posiadające bogato rozbudowany system nerwowy. Ocalały, jak twierdził, nie tylko ryby, 
ale i owady, jamochłony i drobnoustroje. Ocalał cały niemal świat roślinny. Człowiek 
ukryty w wodzie zginie tak samo jak na powietrzu, czego dowodem jest choćby to, że w 
stu ośmiu łodziach podwodnych znajdujących się w porcie hamburskirn nie został przy 
życiu ani jeden z marynarzy. Znaczna część tych łodzi pogrążona była na głębokości 
dwunastu metrów. Po ogłoszeniu tej wiadomości prasa francuska podniosła gwałtowny 
protest przeciw potajemnym zbrojeniom niemieckim.
   Tak upłynęło pięć dni od zagłady miast niemieckich i angielskich, a szaleniec z Ruben 
nie dawał znaku życia. Optymiści zaczęli przypuszczać, że Retlich sam zginął od 
działania wynalezionych przez siebie promieni. Na ogół jednak przeważała opinia, że 
tylko woda może uratować ludzkość, i ogromne masy ludności miejskiej przenosiły się 
nad brzeg morski. Powstało parę sekt religijnych. Pewien uczony niemiecki z Wrocławia 
napisał rozprawę, w której udowadniał, że największym błędem ludzkości było to, że 
wyszła z wody morskiej na ląd i przetworzyła skrzela rybie w płuca. Początkowo życie 
organiczne trzymało się słonej wody morskiej. Otóż prof. Bibrich z Wrocławia dowodził, 
że rozkrzewienie się życia organicznego na lądzie było pierwszą intrygą żydowską. „To 
Żydzi — wołał prof. Bibrich — zwabili nas na ląd. Łatwowierne narody aryjskie uległy 
podszeptom międzynarodowego żydostwa i zaczęły oddychać płucami. Ale Żydzi 
zachowali do dziś dnia skrzela i gdy przyjdzie ostateczny moment, rzucą się do wody, 
skąd szydzić będą z zagłady rasy nordyckiej”. Aby dowieść słuszności swej tezy, prof. 
Bibrich wobec licznego audytorium dokonał operacji na paru Żydach schwytanych na 
ulicach Wrocławia. Po zajrzeniu do środka piersi żydowskich okazało się, że posiadają 

oni płuca zupełnie normalne, ale to, jak twierdził w swej mowie minister Goering, niczym 
obalić nie może teorii prof. Bibricha, gdyż żaden materialistyczny i empiryczny dowód 
nie może obalić teorii nadrzędnej, wywodzącej się nie z logiki żydowskiej, ale z 
mistycyzmu narodowego. Na ogół Niemcy zachowały względny spokój: wierzono, że 
kanclerz Hitler obroni naród przed promieniami śmierci. Tej wiary w siłę kierowników 
rządu nie było w Polsce, mimo że ludność Niebieskie Promienie uważała za bujdę.
   W większości krajów europejskich panowało rozprzężenie i władze nie mogły 
zapanować nad rosnącym chaosem. Potworzyły się liczne bandy napadające w biały 
dzień na przechodniów. Drogi pełne były uciekinierów zdążających do morza.
   Jeden z bohaterów naszego opowiadania, Henryk Szwalba, oparł się temu owczemu 
pędowi. Pozostał w mieście.

ROZDZIAŁ DRUGI
W KTÓRYM NOWY TWÓRCA LUDZKOŚCI OGŁASZA SWÓJ MANIFEST
   
   W tragicznych ostatnich dniach czerwca część ludzi zachowywała się jeszcze zupełnie 
normalnie. Kółka wielkiego mechanizmu szły siłą rozpędu. Wystarczy podać repertuar 
teatrów europejskich z tego czasu, aby zrozumieć, jak wciąż działały normalnie funkcje 
ludzkiej zbiorowości. W Paryżu odbyła się premiera „Penelopy” Giraudoux i próby 
„Telemaka” Gide’a dobiegały końca. W Londynie grano wielki balet „Ali Baba”. W 
Teatrze Narodowym w Warszawie wznowiono jakąś komedię węgierską. W New Yorku w 
Radio City Musie Hali pokazywał się niejaki Killing, dwukrotnie skazany za trucicielstwo i 
dwukrotnie ułaskawiony przez gubernatora Bostonu. Dnia 27 czerwca nastąpiło .nawet 
lekkie odprężenie i na ulicach zjawiły się posterunki policji. W Warszawie na rogu Alej 
Jerozolimskich i Nowego Światu policjant zaczął z powrotem regulować ruch, choć 
przyznać trzeba, że kilkanaście samochodów, które pozostało w mieście, nie wymagało 
specjalnej regulacji. Henryk Szwalba stał właśnie na rogu tych dwu ulic. Była godzina 
szósta po południu. Wtedy to rozległ się znowu potężny, wstrząsający murami miast głos 
nowego twórcy ludzkości. We wszystkich stolicach świata ludzie stali zamarli w 
bezruchu, słuchając słynnej wielkiej deklaracji Retlicha. Oto mniej więcej dokładna treść 
przemówienia nadanego potężnymi falami radiowymi:
   „Mówię do ludzi, którzy zginą. To znaczy do wszystkich ludzi świata. Od dziś za trzy 
dni, dn. 30 czerwca, licząc według waszego idiotycznego kalendarza, ludzkość 
przestanie istnieć. Bagno, które rodziło zgniliznę, zostanie osuszone. Na nowy i pusty 
glob ziemski wyprowadzę swoją nową ozdrowioną ludzkość. Pozostaną tylko ogrody 
mojej posiadłości w Ruben. które jak arka tego płaczliwego pijaka, nazwanego przez was 
Noem, przechowają to, co ja uważam za zdrowe dla przyszłej ludzkości, i to, co ja 
uważam za konieczne. Niech wam się nie wydaje, że zachowałem w mojej arce wasze 
kretyńskie książki lub dzieła tak zwanej sztuki, te stare kawałki płótna, na których durnie 
sprzed paruset lat starali się niedołężnie odtworzyć swoje kochanice. Nie będzie tam 
również żadnej kukły ulepionej z gliny albo wydrapanej w kamieniu i w obrażający 
sposób naśladującej ciało ludzkie. Nie przechowałem też ani jednej książki, której 
wartość polega na tym, że słowa mają identyczną ostatnią sylabę. Byle głupstwo 
napisane w ten sposób nabiera w waszych oczach autorytetu jakiegoś bydlęcego 
natchnienia, a utworów, które miały treść wyrażającą myśli naprawdę głębokie i 
wspaniałe uczucia, nigdy i tak nie umieliście ocenić. Takie utwory dla osłów, w rodzaju 
niejakiego Denbry’ego z nie istniejącego już miasta Birmingham, były «banalne». Ja 
wam dam banalne! Zobaczycie rzeczy zupełnie niebanalne. Tak niebanalne, że 
będziecie robili w portki ze wzruszenia, żaden teatr nie da wam takiego przedstawienia 
jak to, które teraz zobaczycie, bo panowie dyrektorzy teatrów umieją tylko żyć z 
aktorkami i wystawiać sztuki swoich kolegów po świństwie, jak ten parszywiec Herberg, 
który ludziom genialnym odsyła sztuki z napisem: «nie zakwalifikowano). Już ja was 

wszystkich zakwalifikuję, że nawet pisnąć nie zdążycie! Nowa ludzkość, którą ja tworzę, 
nawet z nazwy znać nie będzie tych dwu szerzących zgniliznę paskudztw. Litery «R» i 
«S» nie oznaczały tylko Rosji Sowieckiej. Oznaczały również religię i sztukę. Nie będzie 
więcej ani sztuki, ani religii. Sztuka i religia to były te dwa zatrute strumienie, które 
burzyły spokój, dobrobyt, ład i zdrowie ludzkości. Powiedziałem: ład. Jakże możecie 
wyobrazić sobie społeczność ujętą w karby ładu i zdrowej karności, gdy jakieś 
absurdalne siły nadprzyrodzone mogą w każdej chwili wsadzić swój nadziemski nos w 
nasze sprawy ludzkie. Ja przywrócę człowieka ziemi. Z ziemiś powstał i w ziemię się 
obrócisz. Jakże może panować ład i karność, gdy umysłami ludzi wstrząsają jakieś nie 
kontrolowane bzdurne dreszczyki, gdy uczucia obywateli są narażone na inwazję tonów, 
kolorów i słów. Byle dureń, obdarzony tak zwanym przez was talentem, miał prawo 
narzucać się ludziom, wciskać swoje parszywe freudowskie kompleksy w psychikę 
innych ludzi pod pozorem, że coś mu się tam, bydlakowi, rymuje. Od paru tysięcy lat 
ludzkość jest karmiona tymi strachami i błazeństwami.
   Wszyscy jesteśmy zarażeni, i dlatego wytracę was jak parszywe stado. W ogrodach 
moich w Ruben zebrałem gromadkę złożoną z młodzieńców i dziewcząt w wieku od 
dwunastu do piętnastu lat. Wychowują się oni w absolutnej izolacji od waszego 
zawszonego świata. Nie widzieli nigdy żadnych waszych zafajdanych dzieł sztuki. 
Zebrałem jak najstaranniej te kadry przyszłej zdrowej ludzkości. Są to dzieci ludzi 
absolutnie niemuzykalnych i wszystkie są daltonistami. Nie rozróżniają kolorów. Już 
teraz, po kilku latach wychowania, są najzupełniej niewrażliwe na to świństwo, które 
nazywacie sztuką. Ze słownika mowy ludzkiej wykreśliłem wyrażenia «piękny» i 
«brzydki». Mieszkańcy Ruben, czyli rubenici, zastępują je słowami «pożyteczny» lub 
«niepożyteczny». Po zgładzeniu ludzkości specjalna brygada niszczycieli zajmie się 
również uprzątnięciem świata z tego łajna artystycznego, które zostało po waszej 
świńskiej cywilizacji. Precz ze sztuką, precz z religią i precz z komunizmem! W Ruben nie 
wolno patrzeć na niebo. Podnoszenie głowy do góry karane jest rzuceniem tej głowy na 
ziemię. Patrzenie w niebo, zwłaszcza gdy świecą na nim nędzne światełka gwiazd, budzi 
niezdrowe instynkty. Od takiego gapienia się w niebo do marzeń prosta droga, a od 
marzeń do sztuki jeszcze prędsza. Ludzkość kiedyś była zdrowa, ale zaczęło się od 
wydrapywania w jaskiniach wizerunków jakichś mamutów czy bizonów, a od tego, 
proszę panów, już tylko jeden krok do komunizmu. Z ogrodów w Ruben, czyli z «Arki 
Retlicha», usunięte zostało wszystko, co może zdeprawować kadry przyszłych panów 
świata. Nie ma u nas miejsca ani na tańce, ani na elegancję ruchów, ani na dowcipy w 
mowie. Wszystko, co robi człowiek, musi być proste, celowe, surowe, karne i — o ile 
możliwe — ponure. Ludzkość wyzwolona będzie również z miłości. Nie będzie 
problemów, tragedyj, cierpień moralnych. Będzie wspaniałe zdrowie, higiena, siła 
fizyczna, rozkosz płciowa i żarcie. Ja dam ludzkości prawdziwe szczęście, szczęście nie 
zatrute niepokojami i smrodliwymi tęsknotami. Nie będzie żadnych wspólnych 
własności. Silniejszy rubenita będzie miał więcej, a słabszy będzie miał mniej albo w 
ogóle zdechnie. Oto jest mój dekalog. Słuchajcie, słuchajcie, powtarzam: za chwilę 
nadamy tekst dekalogu Retlicha”.
   „Hallo, hallo. Tu mówi Retlich, twórca nowej ludzkości. Oto dziesięć przykazań Noego z 
Ruben. Pierwsze: Nie będziesz miał bogów przede mną ani obecnie, ani po mnie. Drugie: 
Nie używaj imienia bożego nadaremno, bo mówienie o nie istniejącym jest daremne. 
Trzecie: Nie czyń sobie obrazu rytego ani żadnego podobieństwa rzeczy tych, które są 
na niebie w górze i które są na ziemi nisko. Czwarte: Nie będziesz świecił żadnego dnia. 
Albo będziesz musiał orać cały dzień, albo nic nie będziesz robił, jeśli zmusisz innych, 
aby robili za ciebie. Piąte: Nie czcij ani ojca, ani matki, bo sam możesz być ojcem, wiele 
razy zechcesz. Szóste: Zabijaj. Siódme: Kradnij. Ósme: Cudzołóż. Dziewiąte: Będziesz 
mówił przeciw bliźniemu twemu, co ci się wyda pożyteczne. Dziesiąte: Będziesz pożądał 
domu bliźniego twego, będziesz pożądał żony bliźniego twego, sługi jego (to oczywiście 

jeśli będziesz pederastą), dziewki jego, wołu i osła, i każdej innej rzeczy, która jego jest. 
Gdyż tylko pożądanie czyni człowieka silnym i zaspokojenie pożądania szczęśliwym. To 
mówię ja, twój twórca, Retlich. Ja wyprowadzę was z domu zgnilizny na wolny i zdrowy 
świat. Oczywiście, mówiąc «was», mam na myśli tylko moich wychowanków w Ruben, 
gdyż reszta świata jest już do chrzanu. Przez parę tysięcy lat. aż do powstania faszyzmu, 
ludzkość nawet nie widziała ohydy, w której żyje. I mnie początkowo wystarczał faszyzm 
i hitleryzm. Byłem gorącym zwolennikiem tego ruchu, ale przyszedłem do przekonania, 
że jest to kierunek połowiczny i niekonsekwentny . Ludzie obecnie żyjący nie dadzą się 
już uratować. Wystarczy zachować przy życiu jednego normalnego czytelnika gazet, aby 
przeniósł na nowy świat bakcyla świństw i laseczniki gangreny, którą zarażona jest 
ludzkość. Taki pan Hitler myślał, że jest mądrzejszy ode mnie. wyobrażał sobie, że 
wystarczy wprowadzić jakiś głupi paragraf aryjski, że wystarczy zdezynfekować jeden 
kraj. Nonsens. Nie pomogłoby nawet zamknięcie granic, wyplenienie religii żydowsko–
chrześcijańskiej. Ludzie sami w sobie noszą zarazki rozkładu. Nie jestem nikogo pewien. 
Najdzielniejszy faszysta, sam Hitler, może pewnego dnia zacząć się modlić, śpiewać 
francuskie piosenki, deklamować ohydne wierszydła i stać się komunistą. Kiedy 
zwróciłem się z tą sprawą do ministra Goebbelsa, wykpił mnie. Ale udało mi się w chytry 
sposób zdobyć najpotężniejszą broń, jaką kiedykolwiek człowiek na świecie 
rozporządzał. Wtedy przystąpiłem do zorganizowania największego czynu ludzkiego. 
Zebrałem przede wszystkim oddział niszczycieli. To są ci, którzy od dziś za trzy dni 
załatwią się z wami w przeciągu paru minut. Rekrutują się oni spośród nauczycieli szkół 
średnich. Dwóch jest jednocześnie nauczycielami i byłymi krytykami literackimi. Ci wam 
dadzą bobu. Niszczyciele zajmą się również uprzątnięciem globu z śmieci, które po was 
pozostaną. Rubenici bowiem nie wiedzą nawet o waszym istnieniu. Ale właściwie po co 
ja z wami gadam? Co przyjdzie wam z tego, że poznacie wasze błędy? Wam nic z tego 
nie przyjdzie, ale czemu ja mam sobie odmówić przyjemności pogawędki z dwoma 
miliardami trupów? Od dziś za trzy dni — uwaga, powtarzam — od dziś za trzy dni, tzn. 
30 czerwca, punktualnie o godzinie szóstej, przycisnę pewien metalowy guzik, guziczek 
guziczuszek w mojej pracowni i przestaniecie istnieć. Mogę wam zrobić jeszcze jedną 
rozsądną propozycję handlową. Daruję wam trzy dni extra, jeśli do godziny piątej w dn. 
30 czerwca w miejscowości Grenberg koło sklepu z rowerami zjawi się pewien 
parszywiec, nazwiskiem Herberg, i odda się w ręce moim ludziom. Na tym kończymy 
audycję dzisiejszą. Radzimy uziemić antenę. Ludzie rozsądniejsi powinni również 
uziemić siebie samych”.
   Ta chaotyczna i namiętna mowa wywołała początkowo leniwe przygnębienie, a potem 
desperacką wrzawę. Retlich mówił głosem władczym i pewnym siebie, tylko w 
niektórych momentach, gdy wspominał o swych artystycznych niepowodzeniach z pp. 
Denbrym i Herbergiem, głos wielkiego twórcy nowej ludzkości załamywał się i nabierał 
akcentów lirycznego rozżalenia. Mowa ta nie ukazała się w żadnym piśmie, gdyż prasa 
całego świata zobowiązała się solidarnie przemilczać wszelkie enuncjacje Retlicha, aby 
nie powiększać paniki. Nic na wiele się to przydało, gdyż siła audycji była tak potężna, 
że nawet łodzie rybackie o setki mil od brzegu słyszały ryk nowego twórcy ludzkości. 
Przemówienie było wygłoszone w języku angielskim, ale krótka wiadomość o terminie 
końca świata wygłoszona była w trzydziestu paru językach, nie wyłączając żargonu i 
esperanta. Zakaz pisania o tych straszliwych groźbach nie wytrzymał próby życia. Gdy 
pisemka brukowe złamały ogólną konwencję, również i prasa poważniejsza zabrała głos. 
O dziwo, znaczna część publicystów zaniechała kpin i urągań pod adresem Retlicha, a 
nawet zjawiło się parę entuzjastycznych artykułów o „największym reformatorze 
świata”.
   
   W paru pismach zjawiły się również listy otwarte do byłego dyrektora teatru, Maxa 
Herberga. Pewien publicysta angielski wzywał Herberga, aby w oznaczonym terminie 

stawił się i oddał do dyspozycji Retlichowi. „Taka odwaga zostanie z pewnością 
oceniona. Może pan ocalić nie tylko siebie, ale i całą ludzkość. Będzie pan pierwszym 
człowiekiem, któremu los pozwoli rozmawiać z twórcą nowej ludzkości. W najgorszym 
razie Mr Herberg będzie mógł podarować ludzkości trzy dni życia, trzy dni istnienia pod 
pięknym słońcem letnim. Jeśli Mr Herberg nie chce tego zrobić dla ludzkości, to jako 
gentleman powinien to zrobić dla kobiet całego świata. Być może, że Mr Herberg nie jest 
przyjacielem ludzi i nie uznaje kurtuazji w stosunku do kobiet, ale powinien pamiętać o 
zwierzętach. W pańskich rękach, Mr Herberg, znajduje się los naszych wiernych 
przyjaciół, psów, kotów i ptaków”. Te wszystkie apele nie wzruszyły jednak zupełnie 
Maxa Herberga, który zniknął najdokładniej. Wiadomo było, że w ostatnich czasach 
mieszkał w Tyrolu, ale od dnia wielkiej mowy Retlicha wszelki ślad po byłym dyrektorze 
teatru zaginął. Pisma zamieściły jego fotografię i ogłoszono wielkie nagrody za 
dostarczenie wiadomości o miejscu pobytu nieszczęsnego Herberga. Ale co znaczyć 
mogły nagrody pieniężne wobec tego, że pieniądz nie miał żadnej wartości i że świat 
miał istnieć jeszcze tylko trzy dni?
   Jeszcze dnia 28 czerwca wyszły gazety, choć na dobrą sprawę, po co się było męczyć 
przy maszynach drukarskich, gdy nie było już ani obowiązków, ani zapłaty? Co prawda, 
część ludzi nie zdawała sobie sprawy z realności niebezpieczeństwa. Zdarza się 
przecież, że podróżnik, który przyjechał do stolicy jakiegoś kraju 
południowoamerykańskiego, dopiero po wyjeździe dowiaduje się z gazet europejskich, 
że był tam w czasie krwawej rewolucji. Podobnie działo się w ostatnich dniach czerwca 
1950 roku. Piekarze piekli chleby, urzędnicy siedzieli przy biurkach, telefony działały. Ale 
już obok, w sąsiednim mieście, ulice zamieniły się w dzikie skaliste wąwozy, 
zamieszkane przez koty i szczury. Nagle przychodził podmuch paniki do spokojnego 
miasta. Ludzie rzucali domy i szli w kierunku morza. Ogromny tłum uciekający w panice 
spadał na jakieś miasteczko jak szarańcza. Były wciąż jeszcze miasteczka czy osady, 
gdzie w ogóle nie zwracano uwagi na całą historię Rellicha. Starosta urzędował. Rejent 
siedział w handelku na rynku i popijał piwko z kapitanem piechoty. I nagle ludzie 
zaczynali krzyczeć i wskazywać na gościniec pokryty tumanami kurzu. Pędziły 
samochody, motocykle, wreszcie ogromny tłum nieprzytomnych, obdartych ludzi spadał 
na miasteczko. Ludzie wciąż jeszcze wierzyli, że ocalenie jest w morzu.
   W tych dniach Ameryka i inne części świata, nie wyłączając Rosji Sowieckiej, żyły we 
względnym spokoju. Panowało ogólne przekonanie! ze Niebieskie Promienie nie mogą 
dojść tak daleko. Fachowcy amerykańscy uspokoili senat i opinię, twierdząc, że Atlantyk 
jest dostateczni zaporą dla promieni śmierci. Ale dnia 29 czerwca zupełny chaol 
opanował Europę. Kościoły były tak przepełnione, że wierzący którzy nie mógł, się 
dostać do świątyń katolickich, modlił, się w kościołach ewangelickich. cerkwiach i 
bóżnicach. Nie było czasu na wybierania sobie takiego czy innego Boga i trzeba było 
brać to, co było pod ręką.

ROZDZIAŁ TRZECI
W KTÓRYM SPOTYKAMY KILKUNASTU PANÓW HERBERGÓW
   
   Henryk Szwalba nie poszedł rano do księgarni. Nie było po co. Sklep był zamknięty, a 
szef pojechał do swojej willi nad Prypeć, gdzie miał nadzieję, że ocali życie siedząc z 
głową zanurzoną w wodzie. Miasto było na wpół opustoszałe. Władze bezpieczeństwa 
podawały jeszcze komunikaty informacyjne. Wojsko i policja obsługiwały koleje, i nowy 
rząd, który powołał prezydent, obiecywał ludności, że dostarczy wszystkim środków 
komunikacji umożliwiających spędzenie nad mordem czy nad rzekami fatalnego dnia 30 
czerwca. Wreszcie nadszedł dzień wyczekiwany i radio londyńskie podało wiadomość, że 
punktualnie o godzinie dziewiątej z rana od strony Ruben powoli zaczął się posuwać 
Niebieski Promień. Około południa zasięg Niebieskich Promieni doszedł do miasteczka 

Grenberg. Tu pochód promienia śmierci zatrzymał się. Widać zgodnie z obietnicą Retlich 
czekał do piątej na dostarczenie nieszczęsnego Maxa Herberga. Jak dotąd wszystkie 
zapowiedzi nowego twórcy ludzkości sprawdzały się z przerażającą dokładnością. W 
stolicach Europy wśród resztek na wpół obłąkanej ludności wybuchły masowe orgie 
pijackie i erotyczne. Tłum rozbijał sklepy pozostawione bez nadzoru. Pijane kobiety 
oddawały się na ulicach. Dzień był wyjątkowo upalny. W ogrodach miejskich leżały 
pokotem kobiety nagie i na wpół przytomne. Czyniło to wrażenie jakiejś pozornej arkadii. 
Były i nagie kobiety, i drzewa rozłożyste jak na obrazach starych mistrzów: tylko twarze 
tych kobiet nie były podobne do modelek Fragonarda i przypominały raczej rysunki Goi. 
W dzielnicy, którą zamieszkiwał Szwalba, rozpętała się walka dzika i chaotyczna. Ze 
wszystkich stron dochodziły odgłosy strzałów rewolwerowych. Na rogu Bielańskiej i 
placu Teatralnego stały dwa karabiny maszynowe. Nie wiadomo było, kto strzela i 
dlaczego. W Berlinie dowódca jakiegoś pułku piechoty posuwał się tyralierą przez 
miasto. Trzecia dywizja artylerii zaczęła bombardować dworce i wszystkie ważniejsze 
budynki. Na drodze do Gdyni oddział piechoty ostrzeliwał szosę z ciężkich karabinów 
maszynowych. Chociaż tysiące ludzi gnanych ku morzu ginęły, tłumy parły naprzód. 
Całą Europę ogarniał szał erotyzmu i morderstwa. Zabijaniem i zapładnianiem ludzie 
bronili się przed zagładą. W Londynie do godziny trzeciej tłum zachowywał się karnie. 
Grały orkiestry wojskowe i obywatele Wielkiej Brytanii stojąc z odkrytymi głowami 
śpiewali hymn narodowy.
   Jak spędzili ostatnie parę godzin życia wybitni Europejczycy, ci, którzy kierowali 
rządami państw czy też stali na najwyższych szczeblach nauki, sztuki i władzy? 
Przeważnie przy biurku. Prawie wszyscy wybitniejsi ludzie w Europie dnia 30 czerwca 
kończyli swoje pamiętniki. Ogarnięci niepokojem, że pewne drobne szczegóły ich życia 
mogą zaginąć, pisali w straszliwym pośpiechu lub mówili do dyktafonów. Bernard Shaw 
sfotografował się sam za pomocą „autokniksa” dwadzieścia pięć razy. Dbałość o 
potomnych była o tyle nie usprawiedliwiona, że potomnych w ogóle miało nie być. Ci, 
których Retlich postanowił zachować przy życiu, nie mieli najmniejszego kultu dla 
wielkości ginącego świata. Nie mieli nawet pojęcia o istnieniu jego najwybitniejszych 
przedstawicieli.
   Niektórzy władcy i wielcy kapitaliści urządzili schrony przeciw Niebieskim Promieniom. 
Oczywiście, było to możliwe przed ostatnim; dniami czerwca, to znaczy wtedy, gdy 
jeszcze istniała władza i siła pieniądza. Baron Rotschild zbudował dla siebie i całej 
rodziny coś w rodzaju kasy pancernej z ołowiu, do której — według zapewnieni 
specjalistów — nie mogły przeniknąć nawet promienie kosmiczne. Wielka ta kasa, a 
raczej rodzaj szafy pancernej, miała być spuszczona na dno stawu w majątku rodowym 
Rotschildów, Mouton Rotschild. Nie przewidziano tylko tej okoliczności, że dnia 30 
czerwca nie można już będzie nic zdobyć za pomocą pieniędzy i że robotnicy 
zakontraktowani do tej pracy po prostu nie stawią się pomimo umowy. Mussolini kończył 
swe pamiętniki w łodzi podwodnej. Stalin na wyraźne życzenie partii został spuszczony 
w szklanym pudle na dno rzeki Moskwy. Partia uznała za słuszne, aby wobec możliwości 
kataklizmu obronić i zachować najważniejsze i bezsporne wartości Związku Sowieckiego. 
Za taką wartość najwyższą i jedyną uznano Stalina. Niektórzy członkowie partii wyrazili 
obawy, że Niebieskie Promienie mogą nie tylko zabić genialnego wodza komunizmu, ale 
mogą również zniszczyć ciało. Wysunięto więc projekt, aby już teraz zabić i 
zabalsamować towarzysza Stalina i umieścić go możliwie najprędzej w mauzoleum na 
Kremlu. Ponieważ sam towarzysz Stalin oparł się temu, po parogodzinnej dyskusji 
postanowiono opuścić go w szklanym domku do rzeki. Tłumy .mieszkańców Moskwy 
przyglądały się z brzegu wielkiemu wodzowi, który jak rybka w akwarium raźnie i 
pogodnie rządził dalej za pomocą telefonu całym obszarem Związku Sowieckiego.
   Nie wszyscy jednak ulegali panice. Profesor Pankhurst z Edynburga przygotował w 
swoim laboratorium wszystkie przyrządy potrzebne do badania Niebieskich Promieni i 

jak uczeni, którzy czekają na zaćmienie słońca, aby dokonać pomiarów, stał w swoim 
laboratorium przy Princess Street gotowy do pracy. Około trzeciej po południu dnia 30 
czerwca profesor Pankhurst wpadł na pewien pomysł. Wydało mu się, że odgadł istotę 
śmiertelnych promieni, i przy pomocy swej asystentki miss Walker zaczął gorączkowo 
gromadzić możliwie największe ilości płyt azbestowych. Henryk Szwalba nie uległ 
również panice ani nie oddawał się orgiom pijackim czy erotycznym, jak większość 
mieszkańców jego miasta. Był to łagodny, spokojny człowiek o naturze kontemplacyjnej 
i w obliczu straszliwego chaosu zapadł w melancholijną bierność. Parokrotnie próbował 
odnaleźć niejaka pannę Szczypek, urzędniczkę z czytelni publicznej. We wszystkich 
ważniejszych chwilach życia zwykł on porozumiewać się z panią Szczypek. Niestety, nie 
zastał jej ani w mieszkaniu prywatnym, ani w jadłodajni „U Jarosza”. Lokal jadłodajni był 
zdemolowany, a mieszkanie prywatne rodziny Szczypek zamknięte na kłódkę. Stróż, 
który miał „dawać baczenie”, poinformował go. że cala rodzina wyjechała do 
Ciechocinka, gdzie mieli podobno obiecane miejsce w basenie. Z powodu nieustannej 
strzelaniny nie mógł się również Szwalba dostać do swego pokoiku, gdzie znalazłby 
niewątpliwie pocieszenie w swej „paczce ratowniczej”. Niejednokrotnie dowodził on 
pannie Szczypek, że w strasznych i niepewnych czasach współczesnych każdy rozsądny 
człowiek powinien mieć taką „paczkę ratowniczą”. Nie był to żaden pas ratunkowy. Był 
to spory pakiecik zawinięty w papier i obwiązany sznurkiem. Był to grosz na czarna 
godzinę, ale grosz człowieka przyzwyczajonego do obrony za pomocą marzenia. 
Gdybyśmy, narażając się na konflikt z panem Szwalbą, rozerwali sznurek i zajrzeli do 
środka paczki, znaleźlibyśmy tam pięć tomów Prousta, zachowanych specjalnie na ten 
cel i jeszcze nie rozciętych, paczkę proszków na ból głowy i dwanaście tabletek 
weronalu, zdolnych z siłą nierównie większą od Prousta oderwać myśli ludzkie od 
strapień, niepokojów czy cierpień, na które człowiek był narażony. Nie mogąc znaleźć 
paczki ratowniczej, Szwalba postanowił przynajmniej odnaleźć pannę Szczypek, aby w 
intymnym zaufaniu i głębokim wspólnym zrozumieniu podzielić się z nią swymi myślami, 
choćby to miało nawet nastąpić pod wodą w basenie w Ciechocinku.
   Ale wyjść z miasta nie było łatwo. Na rogatkach dwu wyrostków, którym udało się 
opanować karabin maszynowy, wypuściło w kierunku Szwalby grad kul. Szwalba w 
popłochu przełazi przez wysoki drewniany płot, na którym napisane było parę słów 
określających pewne części ciała i czynności związane z tymi częściami. Napisy były 
świeże i Szwalba, przełażąc przez parkan, nie mógł się oprzeć filozoficznej uwadze na 
temat tych ostatnich słów ginącej ludzkości. Trochę podrapany i zabrudzony literą D, 
którą rozmazał rękawem, znalazł się Szwalba przypadkowo na terenie fabryki azbestu 
braci Himpel.
   W tym czasie Herberg, schwytany w pewnej kawiarni wiedeńskiej przez swego 
rodzonego zięcia Paula Galzoniego i niejakiego Paluczka, czeskiego lotnika 
komunikacyjnego, znajdował się w samolocie sunącym całą siła swoich pięciu motorów 
w stronę Danii. W razie sprzyjających warunków atmosferycznych Galzoni miał nadzieję 
zdążyć przed naznaczonym terminem do Grenberg. Galzoni spostrzegł nieszczęsnego 
dyrektora teatru w małej kawiarence na przedmieściu Wiednia. Kawiarenka właściwie 
była zamknięta, to znaczy nie było ani właściciela, ani kelnerów. Herberg siedział na 
jakimś połamanym stołku i czytał starą gazetę sprzed dwu dni.
   Galzoni dostrzegł go przez okno. Szli razem z Paluczkiem, omawiając warunki spółki. 
Galzoni był w posiadaniu sporego zapasu benzyny. Paluczek miał samolot ukryty w 
szopie na przedmieściu. Umowa ich polegała na tym, że w zamian za benzynę Paluczek 
miał wywieźć Galzoniego możliwie jak najdalej od Ruben i od Europy. Nie przypuszczali 
jednak, że przyjdzie im lecieć właśnie w samą paszczę straszliwego lwa. Obaj wspólnicy 
śpieszyli się bardzo, gdyż zetknęli się i doszli do porozumienia dopiero rankiem dnia 30 
czerwca. Nie było chwili do stracenia, ale ciężka blaszanka z benzyną, którą nieśli na 
zmianę, zatrzymała ich koło tej właśnie opustoszałej kawiarni, gdzie schronił się 

Herberg. Galzoni poznał od razu swego teścia, mimo że teść przyprawił sobie bardzo 
efektowną rudą brodę i oczy zasłonił czarnymi okularami. Poznał sportowe ubranie i 
strzelecki kapelusik Herberga, który — jak większość ludzi ułomnych — miał 
zamiłowanie do krótkich spodni i piórek przy kapeluszu.
   — Oto wielka szansa, która nam wpadła w ręce — rzekł Galzoni.
   — Jeżeli uda się nam tego typka dowieźć przed piątą po południu do Grenberg, 
ofiarujemy ludzkości wspaniały upominek w postaci trzech dni życia, a dla nas może to 
oznaczać w ogóle ocalenie i zbawienie w lasce wszechpotężnego twórcy nowej 
ludzkości.
   — Trzeba go zajść niespodziewanie — rzeczowo zauważył Paluczek. — Bieda z tym, jak 
zaniesiemy i tego gościa, i benzynę. Co prawda nie jest już daleko, ale to będzie za 
ciężka robota.
   — Nie takie rzeczy się już widziało — odpowiedział Galzoni. — Daj mi pan benzynę. Ja 
nie umiem latać, więc nie ma obawy, że dam nura. Odniosę blaszankę do szopy, a pan 
tymczasem trzymaj faceta. Najlepiej daj mu pan porządnie po głowie, żeby się nie 
szarpał, i czekaj pan na mnie, aż wrócę.
   — Ponieważ to pański teść, może pan sam raczysz go bić po głowie, a ja zaniosę 
benzynę.
   — Nie, panie szanowny, nie takie rzeczy się już widziało. Pan możesz dać nura, a ja 
wrócę, choćbym miał flaki sobie wypruć.
   Obaj gentlemani doszli w końcu do porozumienia, i dawny dyrektor teatru Herberg w 
dwie godziny potem znajdował się już w samolocie. Nie na wiele się przydały błagania i 
odwoływania się do pokrewieństwa.
   — Pan mi swoją córeczką głowy nie zawracaj, bo ją jeszcze dodałbym w charakterze 
premii za taką szansę jak wyświadczenie przysługi najpotężniejszej istocie. Trzeba było 
wystawić sztukę Retlicha, a nie byłoby tej całej biedy, i teraz nie siedziałbyś w 
postronkach jak cielę, które się wiezie do szlachtuza.
   — Co on ze mną zrobi? —jęczał Herberg. — Musicie mu powiedzieć, że to nie moja 
wina, że to aktor Jedliczek nie chciał grać roli arlekina, bo twierdził, że się przeziębią w 
trykotach. A może zaproponować mu, żeby mnie puścił i pozwolił zorganizować wielką 
trupę teatralną do zagrania tej jego szmatławej sztuki? Teraz to będą grali we 
wszystkich teatrach na całym świecie. Po takiej reklamie można by na tym kokosy 
zrobić.
   Monolog Herberga ginął w szumie samolotu. Znajdowali się już o kilkadziesiąt 
kilometrów od Grenberg. Po paru minutach oczom ich przedstawił się dość niezwykły 
widok. Dokoła miasteczka Grenberg we wszystkich okolicznych krzakach i rowach leżeli 
ukryci ludzie z bronią w ręku. Były tam nawet armatki i karabiny maszynowe. W samym 
miasteczku na rynku stał wielki tłum ludzi. Wszystkie oczy skierowane były na szosę, 
która prowadziła przez Hedungen do Ruben. Po wylądowaniu okazało się, że sprawa nie 
jest taka prosta, bo przed sklepem z rowerami i przed wieloma innymi sklepami stały 
gromadki ludzi, a każda z tych gromadek składała się z jednego rzekomego Herberga i 
grupy ludzi pilnujących. Autentyczny Herberg nie miał żadnych szans. Mógł liczyć 
zaledwie na miejsce w jakiejś bocznej uliczce. Schwytano wielu różnych Herbergów oraz 
wielu ludzi innego nazwiska podobnych do fotografij, które pomieściła prasa. Było też 
dwu Herbergów ochotników i samozwańców. Jeden z nich, starszy mężczyzna w 
damskim perkalowym szlafroku, z głową owiniętą ręcznikiem, przemawiał właśnie do 
tłumu.
   — Przynoszę wam wybawienie — krzyczał gentleman w damskim negliżu. — Trzy dni 
zdrowia, szczęścia i wszelkiej pomyślności postanowiłem ofiarować światu i dlatego 
oddaję się sam w ręce Straszliwego! Imię moje przejdzie do potomności! Nie ulęknę się 
mąk najokropniejszych dla wybawienia was, bracia moi! Śpiewajcie wraz ze mną!
   Była to oczywiście typowa mania religijna. Konkurent gentlemana w szlafroku 

przemawiał do innej grupy. Był to chudy i wysoki Grek o czarnych palących oczach.
   — Do mnie! Tylko tutaj, za jedne dwa funty szterlingi, każdy może się wybawić od 
śmierci w męczarniach. Dzieci płacą połowę. Kto złoży dwa funty szterlingi, zostanie 
wpisany na listę ułaskawionych. Okazja! Tylko u mnie, gdzie indziej dwa razy drożej. 
Zaraz zamykamy listę, jeszcze tylko dziesięć ostatnich miejsc na liście ocalenia! Do 
mnie, panowie i panie! Wpisujący się zbiorowo korzystają z rabatu!
   Ten drugi Herberg samozwaniec był ogarnięty szałem finansowym. Obłęd na tle 
pieniędzy nie udzielał się jednak słuchaczom i mało było takich, którzy wpisywali się na 
listę tego szaleńca.
   Na parę minut przed ostatecznym terminem na pustej, wymarłej drodze, wiodącej z 
tajemniczego Ruben, zjawił się samochód. Tłum zamarł w bezruchu. Wtedy zaczął się 
początek końca. Z obu stron drogi wybiegli jacyś ludzie i poczęli gwałtownie ostrzeliwać 
samochód przybyły z Ruben. Z pobliskich krzaków zarechotał karabin maszynowy. Była 
to ostatnia próba ludzkości odpowiedzenia na siłę siłą. Policja angielska wraz z policją 
duńską postanowiły dokonać zamachu na Retlicha. Wyobrażano sobie, że sam twórca 
nowej ludzkości przybędzie, aby rozpoznać i przejąć swego znienawidzonego wroga, 
Herberga. Łudzono się, że gdy Retlich zginie od kul, ludzkość będzie ocalona. Istotnie, 
podstęp udał się, ale dość połowicznie. Retlich nie przypuszczał, że ktokolwiek w tak 
sterroryzowanym świecie odważy się na akcję zaczepną. Posłał samochód, i obaj jego 
wysłannicy po krótkiej obustronnej strzelaninie zostali zabici na szosie pod 
miasteczkiem Grenberg około godziny piątej po południu. Widocznie w czasie 
strzelaniny zdołali się jeszcze połączyć za pomocą radia z centralą w Ruben, gdyż 
zaledwie w parę minut po wypadku, gdy tłum tratował się i tłoczył, aby zobaczyć zwłoki 
„straszliwych ludzi z Ruben” — rozległ się głos Retlicha. Ostatnie przemówienie nowego 
Noego było surowe a krótkie:
   „Ludzie moi zostali przez was napadnięci. Nie spodziewałem się, że jesteście jeszcze 
zdolni do prawdziwego czynu. Był to ostatni męski odruch zdychającej ludzkości. 
Słuchajcie mego rozkazu! Punktualnie z wybiciem szóstej wszyscy ludzie całego świata 
muszą podnieść prawą nogę do góry i krzyczeć: „Hip, hip, Retlich!” Musicie tak ryczeć 
możliwie najgłośniej do godziny siódmej. Wtedy zdechniecie. Rozkaz mój jest nagrodą za 
męskość, jaką wykazaliście atakując moich ludzi pod Grenberg. Pozwalam wam zginąć w 
sposób dla was honorowy. Żydzi, pacyfiści, pastorzy angielscy i członkowie Armii 
Zbawienia nie mają przywileju podniesienia nogi do góry. Słyszałem, że część ludzkości 
zamierza schronić się pod wodą. Proszę bardzo. I ci mają prawo wysunąć z wody prawą 
nogę. Jeśli potrafią krzyczeć pod wodą, proszę bardzo, niech krzyczą. O godzinie 
siódmej, według waszego idiotycznego zegara, szanowna ludzkość zechce łaskawie 
kucnąć. Świat przeszłości powinien zginąć właśnie w tej pozycji. Taki jest mój kaprys i 
taka wola. Wybiła ostatnia godzina życia dawnych ludzi. Zaczyna się pierwsza godzina 
nowej ery świata”.
   Takie były ostatnie słowa, które dotarły do uszu ginącego rodzaju ludzkiego. Mimo 
absurdalności tego „rozkazu” musimy przyznać ze wstydem, że znaczna część ludzkości 
wykonała ściśle wskazania Retlicha. Ogromne tłumy ludzi, zebrane nad brzegami mórz, 
rzek i strumieni, ryczały z całych sił od godziny piątej do siódmej, podnosząc 
jednocześnie prawą nogę do góry.
   Punktualnie o godzinie siódmej ze środka Europy zaczęła się rozchodzić zorza 
Niebieskich Promieni. W ciągu czterdziestu minut rozlało się po całym świecie 
błękitnosine mordercze światło. Ginęli ogarnięci panicznym lękiem mieszkańcy Europy, 
ginęli zaskoczeni nagłym promieniem śmierci ludzie Ameryki i Azji. Chińczycy pracujący 
na polach ryżowych padali w gliniaste kałuże wody, robotnicy japońscy przewracali się 
na kolorowe maty jak kręgle zdmuchnięte błękitną kulą ognistą, w amerykańskich 
klubach padali panowie w smokingach na dywany tureckie, które wyszły spod rąk 
japońskich robotników, ginęli Eskimosi w skórzanych łodziach poławiający między krami 

na morzach północnych, ginęli wartownicy strzegący bezsilnych i absurdalnych armat 
angielskich w Gibraltarze, na Malcie czy w Szanghaju. Zginęły wszystkie okazowe 
postacie rodzaju ludzkiego z ilustracyj w książkach dziecinnych i encyklopediach. 
Murzyni z wełniastymi włosami, Indianie z łukami, Arabowie na wielbłądach. Zginął 
chłopiec z piekarni biegnący ulicą z koszem na głowie, zginął kominiarczyk, tancerka w 
zwiewnej spódniczce. Zginął poeta w aksamitnej kurtce, bankier z cygarem i 
uśmiechnięty kołchoźnik sowiecki. Wraz z ludźmi zginęły ich sny zawiłe i duszne, majaki 
niewyżytych pragnień. Ziemia stała się w jednej chwili straszliwie pusta. Glob ziemski 
stał się planetą krążącą wśród wrogiej życiu przestrzeni niebios. Przerwana została 
burzycielską siłą jednego człowieka długa historia wieków. Instynkty i wierzenia, impulsy 
podświadome i mozolne wznoszenie się świadomości zostały zakończone w jednej chwili 
dnia 30 czerwca 1950 roku. Wszystko, co narastało, wydźwigało się, to znów dławiło i 
pętało psychikę ludzką od czasów Hammurabiego, Mojżesza, Sargona, Psametycha, 
Cyrusa, Leonidasa, Buddy, Konfucjusza, Cezara, Attyli, Justyniana, Solimana, Karola 
Wielkiego, Dżyngis–Chana, św. Franciszka, Bacona, Husa, Kolumba. Kopernika, Piotra 
Wielkiego, Napoleona, Darwina, Marxa, Freuda, Lenina, Einsteina, Gandhiego i Kiepury 
— wszystko to zostało przerwane i zburzone na zawsze. Tajemnicza siła przeznaczeń, 
mozolnie pchająca rodzaj ludzki, uległa katastrofie. Wymarła Ziemia, jak przed 
milionami lat, krąży wokół wciąż jednako płonącego słońca. Wschodzą te same gwiazdy i 
ten sam płonie księżyc, ale nie jest to już świat ludzki, tylko upiorna gra świateł i barw, 
nie potwierdzona, nie harmonizowana ludzkim uczuciem i zrozumieniem.
   A jednak zginęli nie wszyscy. Została w małym zakątku Europy nikła gromadka ludzi. 
Został Retlich i jego kilkudziesięciu rubenitów.

ROZDZIAŁ CZWARTY
W KTÓRYM PAN SZWALBA ZOSTAJE ROBINSONEM WARSZAWSKIM
   
   Osada w Ruben powstała mniej więcej na początku 1940 roku. Retlich nabył tę 
rozległą i pięknie położoną posiadłość już po wystąpieniu z drugiego oddziału sztabu 
niemieckiego. Aby zrozumieć ideologię twórcy nowej ludzkości, musimy choć w 
najpobieżniejszy sposób zapoznać się z historią jego życia.
   Hans Retlich urodził się w końcu XIX wieku w Monachium. Ojciec jego był dozorcą 
więzienia. Hans był jako chłopiec uczniem celującym i po ukończeniu szkół otrzymał 
stypendium państwowe na dalsze studia uniwersyteckie. Wybiera filozofię. Jest heglistą i 
gorącym wielbicielem literatury pięknej. Zwłaszcza z zapałem studiuje Nietzschego. 
Wojnę odbywa początkowo w randze podporucznika, później, po odznaczeniu się we 
Flandrii, awansuje na kapitana. Ranny dwukrotnie, po wyzdrowieniu wraca na front. Po 
wojnie przechodzi Retlich okres neurasteniczny. Jest narkomanem, nałogowym 
kokainistą; po wyleczeniu się w sanatorium w Grafenbergu zaczyna działalność 
polityczną. Początkowo jest wierzącym katolikiem, praktykuje i wygłasza odczyty, 
których podstawową tezą jest asceza i powrót do męczeństwa. W tych czasach poznaje 
się z Martą Hübner. Jest to stara panna, bigotka, którą łączy z Retlichem przyjaźń 
oczywiście najzupełniej platoniczna. W małym pokoiku przy Wittelsbacherstrasse w 
Berlinie Retlich jest gościem codziennym. Siedząc obok siebie na pluszowej kanapce, ci 
dwoje w długich rozmowach dzielą się swymi myślami, biadając nad zepsuciem i 
zgnilizną moralną. Każdy nowy fakcik, zasłyszany czy przeczytany w gazecie, był jak 
smakołyk zawinięty w bibułkę, który przynosi się do zjedzenia w domu, w ciepłym łóżku 
pod kołdrą. Jakżeż smakowite było samo powolne rozwijanie bibułki. W tych czasach 
Retlich występuje z namiętną akcją przeciw nagości w sztuce. W protokołach policyjnych 
jego nazwisko figuruje niejednokrotnie w związku ze zrzucaniem obrazów ze ścian 
wystaw malarskich. W kabarecie „Puppchen” występuje z namiętną mową do 
publiczności, gromiąc rozwiązłość tancerek i aktoreczek zbyt mało ubranych. Przy tej 

okazji zostaje uderzony butelką w głowę przez jakiegoś marynarza i odtąd cierpi na 
przewlekłe migreny. Zawsze czarno ubrany, krąży po publicznych lokalach, wywołując 
awantury, niejednokrotnie zyskuje aplauz zebranej publiczności. Na rewii „Nimfa u 
gorseciarki” tak wzruszył swoją przemową nie tylko publiczność, ale i główną 
wykonawczynię, że przedstawienia przerwano na przeciąg czterech dni. O tych swoich 
sukcesach i o przeczytanych w gazecie wykroczeniach przeciw moralności opowiada 
potem pannie Hübner na pluszowej kanapce w pokoiku na Wittelsbacherstrasse. W tych 
czasach nawiedzają go sny. Dawne sny wojenne. W marzeniach sennych przeżywa 
zawsze ten sam moment z drobnymi wariacjami. Śni mu się, że rzuca granat ręczny w 
grupę żołnierzy. Śni mu się, że fruwa nad ogromną armią i z lotu ciska pełnymi 
garściami matę metalowe kulki, które wybuchają, rozszarpując setki ludzi. Aż nagle 
zaczyna spadać i wtedy budzi się z silnym biciem serca. Czasem zdarza się odmiana w 
obrazach sennego widzenia. Śni mu się, że strzela z karabinu maszynowego, strzela 
coraz prędzej, aż wreszcie karabin zacina się. i wtedy budzi się zlany potem.
   Pewnego dnia zastaje Retlich Martę Hübner leżącą na pluszowej kanapce. Jest to atak 
wyrostka robaczkowego. Marta Hübner zostaje zoperowana i powraca do zdrowia. Przed 
operacją wypija parę kropel wody z Lourdes i temu przypisuje swe wyzdrowienie. 
Pomieszcza potem relację w katolickim pisemku ludowym: „Byłam chora na ślepą 
kiszkę. Przed operacją wypiłam trochę wody z Lourdes. Obecnie jestem zdrowa, za co 
składam dzięki mej patronce”. Niestety, okazało się, że wycięcie ślepej kiszki było 
niepotrzebne, gdyż Marta Hübner chora była na raka żołądka. Wróciła na swoją 
pluszową kanapkę, skąd mimo wielkiej ilości wody z Lourdes wywieziona została na 
cmentarz do grobu rodzinnego. Osamotniony Retlich traci całą radość z piętnowania 
zepsucia moralnego. Widuje się go potem często w małej knajpce dla pederastów. 
Retlich w sukni i w damskim negliżu oddaje się rozpuście z młodymi chłopcami.
   W dalszej swojej ewolucji wstępuje do partii hitlerowskiej. Jest bardzo czynnym 
członkiem Sturm–Abteilung i sam własnoręcznie zabija pod Berlinem dwu 
przejeżdżających Żydów, podejrzanych przez niego o komunizm. Zostaje komendantem 
jednego z brunatnych domów, potem awansuje na komendanta obozu koncentracyjnego 
w Osnabrück. Ulubioną jego rozrywką jest zmuszanie więźniów za pomocą bicia do 
chóralnego śpiewu. Jego pomysłem było również samoośmieszanie, tak szeroko 
stosowane wobec wrogów ruchu narodowego. Jednocześnie pisze swoje pierwsze 
„poematy prozą”, które wychodzą nakładem wydawnictwa państwowego. Przesyła te 
utwory w przekładach francuskim i angielskim za granicę. Niestety, firma Denbry 
odmawia mu wydania jego poezyj. Dawniej już napisany dramat, odrzucony przez 
dyrektora Herberga, mimo wielkich wpływów Retlicha i znaczenia w partii nie dostaje się 
na żadną ze scen teatrów narodowosocjalistycznych. Wtedy po raz pierwszy wchodzi w 
konflikt z władzą wyższą i ze stanowiska komendanta obozu przeniesiony zostaje do 
oddziału drugiego.
   Przez tę właśnie niełaskę zdobywa szczególnym zbiegiem okoliczności najstraszliwszą 
broń, jaką kiedykolwiek człowiek rozporządzał. Wywiad niemiecki został poinformowany, 
że na terenie Szwajcarii, o parę kilometrów od granicy, w laboratorium pewnego 
włoskiego emigranta odbywają się tajemnicze doświadczenia. Uczony, nazwiskiem 
Chiappo, ma zademonstrować swój wynalazek promieni wysadzających amunicję na 
odległość. Retlich zostaje mianowany dowódcą bojówki, która ma dokonać wypadu na 
terytorium szwajcarskie w celu porwania wszystkich aparatów, papierów oraz samego 
wynalazcy. Retlich jako były oficer frontowy przygotowuje wszystko najdokładniej, 
przychodzi jednak do utarczki z policją szwajcarską. W czasie strzelaniny ginie uczony 
włoski Chiappo i obaj towarzysze Retlicha. Sam Retlich, ranny, ucieka wraz z wszystkimi 
dokumentami i planami. Laboratorium Chiappa było pilnie strzeżone. Retlich jest 
ścigany przez prywatnych agentów angielskich, którzy pilnowali laboratorium wraz z 
policją szwajcarską. Mając odciętą drogę powrotną do granicy niemieckiej, chroni się w 

jakiejś małej osadzie górskiej, skąd przekrada się na terytorium francuskie. Komunikaty 
oficjalne podają nazwisko Retlicha jako zabitego. Oddział drugi, przekonany, że Retlich 
zginął i że plany wynalazku pozostały w rękach angielskich, wypiera się wszelkiego 
udziału w napadzie na słynną willę pod Chemitz. Wynalazek nawet dla laika jest łatwy 
do odcyfrowania. We Francji Retlich zastał czwarty gabinet Bluma. Uzyskuje od rządu 
lewicowego znaczne sumy na budowę laboratorium. Działa na terenie Francji pod 
nazwiskiem Henzel. Polak, niejaki Dunikowski, jako ekspert rządu francuskiego zakupuje 
od domniemanego Henzla jego wynalazek za cenę dwu milionów franków szwajcarskich. 
Retlich zajmuje się potem naftą syntetyczną, gazami wojennymi i nabywa najelegantszy 
burdel paryski. Ale prac w laboratorium nie przerywa. Przez całoroczną pracę w 
laboratorium nabywa sporo praktycznej wiedzy w dziedzinie fal elektromagnetycznych. 
W papierach pozostałych po Chiappie są pierwsze zarysy straszliwego wynalazku fal 
śmiercionośnych. Fale wysadzające amunicję na odległość po licznych próbach okazują 
się niepraktyczne. Aby osiągnąć pożądany skutek, trzeba zbyt wielu okoliczności 
sprzyjających. Okazuje się, że niezmiernie łatwo zabezpieczyć amunicję przed 
działaniem promieni Chiappa. Retlich ma być aresztowany. Ostrzeżony przez dyrektorkę 
naczelną jego paryskiego domu publicznego, ucieka do Belgii, skąd przenosi się już na 
stałe do Ruben. Tu wraz ze swoim asystentem, nałogowym alkoholikiem, byłym 
profesorem Hansem von Steinitzem, po licznych pracach laboratoryjnych, idąc po 
wytkniętej przez Chiappa drodze, osiąga władzę nad światem. Niebieskie Promienie 
stają się faktem. Von Steinitz ginie od zatrucia gazem świetlnym. Protokół policyjny 
stwierdza, że wrócił do domu w stanie nietrzeźwym. Jest to pierwsze cywilne 
morderstwo Retlicha od czasu zastrzelenia dwu komunistów na szosie pod Berlinem. 
Retlich zakupuje posiadłości dokoła Ruben i zaczyna realizować swój gigantyczny plan 
wytracenia ludzkości.
   Retlich wyjeżdża często. Angażuje wielu pomocników, buduje baraki, zakłada ogrody i 
hodowle zwierząt. Cała posiadłość w Ruben, otoczona wysokimi parkanami i drutami, 
przez które przebiega prąd o wysokim napięciu, jest przedmiotem ciekawości wszystkich 
osad okolicznych, ale Retlich zarówno dzięki swym wpływom, jak pieniądzom potrafi 
przeprowadzić całą robotę w zupełnej izolacji i dyskrecji. Uchodzi za nieszkodliwego 
dziwaka, który pracuje nad wynalazkami mającymi przynieść wszelkie dobrodziejstwo 
światu. Tak piszą o nim gazety duńskie. Po dwu, trzech latach cała jego działalność 
przestaje interesować prasę i nawet ludność okoliczną. Retlich werbuje pomocniczą 
„brygadę niszczycieli”. Są to przeważnie fachowcy w różnych dziedzinach techniki, 
medycyny, botaniki, chemii i lotnictwa. Gromadzi dwudziestu specjalistów. Wybór jest 
bardzo dokładny. Z setek ofert wybiera tylko tych, którzy mają prócz wiadomości 
fachowych instynkt niszczycielski. Metoda badania jest w swojej prostocie niezwykła. 
Specjalista zgłaszający się do pracy w laboratorium w Ruben musi podpisać kontrakt 
trzyletni. Nie wolno mu opuszczać ani na chwilę posiadłości Retlicha, nie wolno 
korespondować. Są to przeważnie ludzie o zawiedzionych ambicjach. Pierwszeństwo 
mają astenicy z lekkim przerostem gruczołu tarczykowego. Ta kombinacja daje w 
dziewięćdziesięciu procentach typ najbardziej odpowiedni do współpracy z Retlichem. 
Wszyscy ci pomocnicy z wyjątkiem trzech zostają zamordowani na parę tygodni przed 
oznaczonym terminem zagłady świata. Arka w Ruben mieści wszystkie ważniejsze okazy 
fauny. W specjalnie ogrzewanych klatkach gromadzi Retlich zwierzęta tropikalne, małpy 
człekokształtne, bawoły, słonie, lwy, pantery i tygrysy. „Świat nie może być sielanką”, 
„świat to nie bułeczka z masłem” — te dewizy, często powtarzane przez Retlicha, każą 
mu konsekwentnie gromadzić w ogrodach Ruben wszystkie rodzaje pasożytów, węże 
jadowite i anakondy. Wielki ten pensjonat dla ludzi i zwierząt prowadzony jest wzorowo.
   W wyborze ludzi, którzy mają stanowić zaczątek przyszłej ludzkości, wyszukując 
chłopców i dziewczęta na przyszłe kadry nowego rodzaju ludzkiego, Retlich kieruje się 
przede wszystkim kryteriami rasowymi. Rasa nordycka wydaje mu się nie dość 

odpowiednia przez sporą domieszkę poczucia humoru, tego humoru, który był jedną z 
najniebezpieczniejszych sił anarchicznych starego świata. Indywidualność Retlicha 
cechuje to, że idzie dalej niż jego poprzednicy. Jeśli faszyzm był cofaniem się do 
ustępujących form życia, wyrzeczeniem się humanitaryzmu osłabiającego zdobywczość i 
siłę, Retlich śmielej jeszcze sięga do źródeł zwierzęcych, biologicznych gatunku 
ludzkiego. Zapoznawszy się z pracami etnologa Hugona Bernatzika, postanawia oprzeć 
przyszłą ludzkość nie na elementach nordyckich, ale jeszcze głębiej północnych. Wybór 
jego pada na Lapończyków, których Bernatzik nazywa „najsmutniejszym narodem 
Ziemi”. Wyjątkowo ostry klimat, zaledwie dwa miesiące w roku przypominające lato, i 
prymitywny tryb życia uczyniły z tych plemion rodzaj ponurych, ale niezwykle 
odpornych i wytrzymałych zwierząt. Sekta laostodianów, zabraniająca wszystkiego, co 
mogłoby uchodzić za rozrywkę, zabaw, tańców i uroczystości rodzinnych, była jakby 
przedszkolem dla wyższego wykształcenia, które zamierzał dać im Retlich. Kryzys i zły 
okres w polowaniu na foki pozwolił mu łatwo kupić za cenę trzech stalowych haczyków 
do wędki większą liczbę młodych samców i samiczek tego plemienia.
   Retlich rozumował, że jeśli szczęście ludzkości ma być oparte na cofnięciu się do 
pierwotniejszych form bytu, należy człowieka upodobnić genetycznie do najbliższych 
krewnych w świecie zwierzęcym, to znaczy do małp. Pozornie wydawać by się mogło, że 
wobec tego Retlich powinien szukać swych wychowanków wśród Murzynów afrykańskich 
lub mieszkańców Gwinei. Jeśli jednak chodzi o kryteria antropologiczne, Murzyn mało 
jest zbliżony do małpy człekokształtnej. Małpa nie ma warg wydatnych, które są cechą 
murzyńską. Na ten rzeczywiście genialny pomysł wpadł Retlich najzupełniej 
samodzielnie. Małpa ma usta podobne raczej do Eskimosa niż do Negra. Również jeśli 
chodzi o włosy, zauważył Retlich ze zwykłą mu spostrzegawczością, że małpy nigdy 
prawie nie mają włosów kręconych. Najzupełniej osobistym odkryciem Retlicha był także 
fakt historyczny o niezmiernej doniosłości. Żydzi łączyli się z wszystkimi narodami 
świata. Istnieją Żydzi o wybitnych cechach negroidalnych, a więc — rozumując 
konsekwentnie — muszą być na zasadzie wzajemności typy Murzynów o cechach 
semickich. Żyd–Murzyn jest zjawiskiem dość częstym, natomiast nikt jeszcze nie widział 
Żyda–Lapończyka. Lapończycy odznaczają się również, jak to stwierdził profesor Gubner, 
absolutną niezdolnością do kojarzenia kształtów umieszczonych na płaszczyźnie. 
Lapończyk nie umie odtworzyć trzeciego wymiaru, i dlatego fotografia jest dla niego 
nieczytelnym zbiorowiskiem nic nie znaczących linij i plam. Lapończycy z sekty 
laostodianów odznaczają się niemuzykalnością. Odporność fizyczna, siła woli, instynkt 
walki i odwaga — oto cechy, na których przede wszystkim opierać się miała przyszła 
ludzkość. Wszystkie te wspaniałe cechy nie znajdowały jeszcze pełnego wyrazu u 
zebranych przez Retlicha młodych Lapończyków. Na razie, nie przyzwyczajeni do 
klimatu, pocili się i męczyli w barakach rubenickich, czyniąc wrażenie fok leżących na 
piasku w skwarny dzień letni. Retlich pocieszał się, że po paru pokoleniach przystosują 
się do nowych warunków bytu. Część ich powróci do wiecznych śniegów północy, a 
reszta, która się przystosuje, będzie zdrową, potężną, nową ludzkością, wybawioną z 
bagna mistyki, sztuki, humoru i wszelkich deprawujących psychikę „miazmatów”. 
Marząc przed zaśnięciem w swej willi w Ruben widział Retlich oczami wyobraźni postacie 
wspaniałych i potężnych rubenitów zaludniających wielkie puszcze Ziemi, przywróconej 
swej pierwotnej urodzie. Znikną miasta, porty i okręty. Świat nie pójdzie po drodze 
sztuki, nauki i wygody, odbierającej człowiekowi naturalną i przyrodzoną mu wspaniałą 
zwier.ęcość. Początkowo Retlich zamierzał pozostawić w arce rubenickiej wszelkie 
zdobycze techniki współczesnej i medycyny. W tym celu nawet rekrutując niszczycieli 
wybierał fachowców z tych dziedzin, które mogłyby dać rubenitom siłę i zdolność 
panowania nad światem. Ale potem, już w czasie ostatecznych prób przed czerwcem 
1950 roku, pewnej nocy przyszedł Retlich do przekonania, że pozostawienie wynalazków 
technicznych wymagałoby kontynuowania nauki, gdyż inaczej przyszli potomkowie 

rubenitów nie umieliby się posługiwać odziedziczonymi przyrządami. Ten obraz spędził 
sen z oczu Retlicha. Dojrzał wszystkie niebezpieczeństwa czyhające na losy przyszłych 
panów świata. Cóż bowiem łatwiejszego, niż przez laką naukę zarazić psychikę czystą i 
prawą miazmatami wierzeń i pragnień i pchnąć ten nie zmącony niczym potok krwi w 
obłęd sztuki i komunizmu. Znowu mogły się powtórzyć wszystkie zbrodnie przeciw 
naturze ludzkiej, narzucone przez Żydów zdeprawowanej ludzkości. Retlich rozmyślał 
długo nad wskrzeszeniem kultury pasterskiej, ale zraził go do tej formy życia brak 
pierwiastka niebezpieczeństwa. Nie, ludzkość będzie musiała walczyć pazurami o swe 
życie. Wtedy to plan Retlicha skrystalizował się ostatecznie. Niszczyciele po spełnieniu 
swej roli giną. Broń palna, tanki i elektryczność zostaną tylko dopóki on, Retlich, żyć 
będzie. Nie wtajemniczył żadnego rubenity w sposoby posługiwania się promieniami 
śmierci. Gdy zginą niepotrzebni już niszczyciele, zostanie tylko on, bóg i wódz 
rubenitów. Legenda o nim będzie jedyną legendą ludzkości, przykazania, które 
pozostawi, będą jedynymi przykazaniami. Czytelnik może oczywiście uważać te rojenia 
Retlicha za naiwne, nie zmieni to w niczym faktu, że te marzenia dawały mu bardzo 
dużo satysfakcji i że fakt posiadania promieni śmierci pozwalał nowemu Noemu na 
zrealizowanie jego ambitnych planów. Tak stać się mogło i tak się stało. 
Niewspółmierność między siłą wynalazków technicznych a pierwotnością instynktów 
ludzi, którzy tymi wynalazkami rozporządzali, była w ostatnich latach trwania starego 
świata tak wielka, że jak słusznie pisał o sprawie Retlicha profesor Camille, „dziwne, że 
dotąd jeszcze nie znalazł się jaskiniowiec, który mechaniczną maczugą ni rozwalił łba 
głupiej ludzkości”.
   Dnia 30 czerwca w Ruben brygada rubenitów została zamknięta w specjalnym 
pawilonie. W laboratorium pracował sam Retlich przy pomocy Emericha i dwu 
Lapończyków. Byli to nr 17 i nr 13. Dynamo poruszające główną maszynę wysyłającą 
Niebieskie Promienie przestało dudnić. Cisza panowała w całym Ruben. Retlich wstał od 
umilkłej aparatury, otworzył okno laboratorium i dysząc ciężko patrzał na szeroko 
rozciągający się przed nim pejzaż. Były to znajome drzewa i znajome zabudowania. 
Pozornie nic się nie zmieniło. Ale były to przecież jedyne osiedla ludzkie na całym 
świecie. Odgłosy ludzkie dobiegające z baraków były jedynymi głosami ludzkimi na 
opustoszałym globie ziemskim.
   Retlich nie miał w tym momencie poczucia spełnionej zbrodni. Było to morderstwo 
podobne do morderstw wojny współczesnej. Wojownik rzymski zabijający wroga widział 
śmiertelną bladość twarzy konającego przeciwnika. Widział oczy rozszerzone lękiem i 
bólem. Wyjmował z rany miecz i ocierał go ze krwi. Artylerzysta XX wieku lub lotnik 
rzucający bombę na miasto spełnia tylko pewien mniej czy bardziej precyzyjny zabieg 
techniczny, niekoniecznie łączący się z dokładnym wyobrażeniem o skutkach tej 
czynności. Rozkazy wojskowe nie przemawiają do wyobraźni.
   „Celownik osiem jedna trzecia, pal!” to nie to samo co: „Rozbij jedenaście czaszek 
ludzkich, rozwal brzuch dwudziestu dwu ludziom o nie znanych ci nazwiskach, zabij 
czterdziestu młodych chłopców, okalecz piętnastu, a dwu oślep”. Retlich nie widział w 
tej chwili twarzy ludzi pomordowanych, nie widział oczu obłąkanych lękiem. Nie myślał o 
milionach młodych dziewcząt i chłopców kochających życie, pełnych świeżości i 
pragnień. Świat był dla niego czymś starczym i zużytym. Dokonał wielkiego 
przedsięwzięcia, i rozkosz, której doznał, nie była tą krwistą, niemal zmysłową rozkoszą, 
z jaką strzelał do dwu Żydów na szosie pod Berlinem. Trzymając się ręką parapetu i 
patrząc daleko przed siebie, doznawał teraz rozkoszy spełnionego czynu. Pragnienie 
władzy i poczucie własnej siły były zaspokojone i utwierdzone. Uczucia jego były 
prawdopodobnie dość podobne do tej satysfakcji, którą ma wielki potentat przemysłowy, 
gdy kładzie podpis pod dokumentem rujnującym jego największego konkurenta, i do 
bydlęcego zadowolenia, jakie ma komendant łodzi podwodnej posyłający na dno wielki 
parowiec pasażerski. Podniecony i rozgorączkowany podszedł do mikrofonu, włączył 

prąd i krzyczał:
   — Hallo, hallo! To ja mówię! Nikt na całym wielkim globie ziemskim nie słyszy mojego 
głosu! Nie ma was. Ja zostałem! Władam całym światem i ode mnie tylko zależy, jaką 
drogą pójdzie ludzkość. Nie zapomnijcie uziemić anteny, wy uziemieni przeze mnie.
   A jednak było inaczej.
   Promienie śmierci zabiły prawie wszystkich ludzi na Ziemi poza mieszkańcami Ruben, 
które było zabezpieczone specjalną i dość skomplikowaną izolacją. Zabiły prawie 
wszystkich, ale nie wszystkich. Ilość kombinacyj przypadkowych w naturze jest taka 
wielka, że to, co Retlich zrobił świadomie, aby izolować osadę w Ruben, przez przypadek 
powtórzyło się w paru miejscach świata. Jedyną zaporą izolacyjną dla Niebieskich 
Promieni była pewna kombinacja talu i azbestu. Jak woda rozlana na szybie, Niebieskie 
Promienie pozostawiły w paru miejscach Ziemi małe wysepki nie zalane śmiercionośnym 
światłem. Ta właśnie kombinacja talu i azbestu przy silnej jonizacji powietrza powstała 
przypadkiem w pewnej szopie fabrycznej na przedmieściach Warszawy. Przez teren tej 
szopy fabrycznej Niebieskie Promienie w swym błyskawicznym biegu przeskoczyły, i 
pozostała kilkunastometrowa plamka na zalanej śmiercią powierzchni Ziemi. Woda nie 
uchroniła ludzi, gdyż Niebieskie Promienie traciły swą siłę dopiero na głębokości dwu 
tysięcy metrów. Nie uchroniły specjalne schrony pancerne, ale dwa worki azbestowe i 
kilkanaście worków rudy talowej, porzucone w opustoszałej fabryce, uchroniły od śmierci 
tych, którzy się dnia 30 czerwca znaleźli w głębi ciemnego i dusznego budynku. 
Szwalba, który znużony śmiertelnie chroniąc się przed strzelaniną wlazł do tej szopy, 
zasnął ciężkim i głębokim snem człowieka, który nie spał dwie noce i przeżył wiele 
emocyj. Szwalba obudził się około ósmej rano. Nie obudziły go żadne odgłosy ani hałas 
ulicy, ani głosy ludzkie, bo już nie było ani odgłosów, ani życia ulicznego, ani głosów 
ludzkich. Pamiętał o tym, że ma iść do Ciechocinka. Bardzo był spragniony rozmowy z 
panną Szczypek i zmartwiony, że już nie zdąży przed terminem naznaczonym przez 
Retlicha dotrzeć do bliskiej jego sercu urzędniczki czytelni publicznej. Jak wielu ludzi nie 
wierzył w samym najgłębszym zakątku serca, że zginie. Miał nieśmiałą nadzieję, że cała 
ta historia z Niebieskimi Promieniami okaże się bluffem, a jeśli okaże się prawdą; on 
właśnie, Henryk Szwalba, jako osoba wyjątkowa, oprze się działami straszliwego światła. 
Ludzie młodzi nigdy właściwie nie wierzą, że śmierć istnieje naprawdę, a jeśli chodzi o 
doświadczenie, to doświadczenie właśnie wskazuje, że zawsze umiera ktoś inny.
   Szwalba spojrzał na zegarek i stwierdził, że jest parę minut po ósmej.] Był ranek 
piękny i słoneczny. Nie ulegało wątpliwości, że promienie Retlicha okazały się bujdą albo 
też że wielki szaleniec z Ruben przełożył termin zagłady ludzkości na inną okazję. 
Szwalba był głodny. Wyszedł z szopy fabrycznej na podwórze. Wydało mu się, że gdzieś 
za rogiem budynku z czerwonej cegły mignął jakiś cień. Nie było to nic nienaturalnego, i 
zdarzenie, które parę godzin później wstrząsnęłoby nim do głębi, przeszło bez 
najmniejszego wrażenia. Wyszedł na ulicę Puławską i powoli szedł w kierunku placu Unii. 
Na rogu koło Bagateli zobaczył; dwa ciała ludzkie leżące na trotuarze. W ostatnim dniu 
życia ludzkości bardzo wielu ludzi zostało zabitych przez innych ludzi, i ten widok nie 
zadziwił specjalnie Szwalby. Zastanowiło go tylko, że oba trupy mają metaliczny, 
niebieski kolor twarzy i rąk. W opustoszałym ogródku cukierni w Bagateli leżało również 
kilkanaście trupów. Wszystkie miały ten okropny sinoniebieski kolor. Tak wyglądały 
ofiary Niebieskich Promieni fotografowane i opisywane po pierwszym ataku Retlicha na 
Birmingham. Szwalba nagle poczuł paniczny strach. Wybiegł z ogródka cukierni. Wiatr 
powiewał na wpół oddartym afiszem teatralnym, ogłaszającym nieodwołalnie ostatni 
pożegnalny występ Ordonki przed wyjazdem do Hollywood. Przybita zardzewiałym 
gwoździem do pnia starego kasztana tabliczka z napisem „Lody” spadła na ziemię. 
Szwalba przestraszył się szelestu tego spadłego na ziemię kartonu. Biegnąc w kierunku 
Alej zaczął krzyczeć:
   — Hop, hop! Jest tam kto?

   Zorientował się w beznadziejności tego okrzyku. Tak kiedyś krzyczał, gdy na 
wycieczce szkolnej w Czarnej Strudze zabłąkał się w lesie, krążąc po cienistym 
sosnowym lesie z zieloną metalową botanierką i siatką na motyle. Ten obraz 
przypomniał mu dzieciństwo, co zwykle wywołuje pewnego rodzaju rozrzewnienie 
własną osobą, dość zresztą w wyjątkowej sytuacji Szwalby usprawiedliwione. W Alejach 
na ławkach poskręcane w przypadkowych i dziwacznych pozach leżały, siedziały i 
zwisały trupy ludzkie. Szwalba, biegnąc prawie przez całą długość Alej. zdyszany, stanął 
wreszcie na rogu Koszykowej, gdzie rozkopano niedawno ulicę dla zamierzonej nowej 
arterii. Na zaśmieconym terenie dawnej „Łobzowianki”, obok słupa z ogłoszeniem o 
zbiórce na pomnik marszałka Piłsudskiego, Szwalba ledwie dysząc usiadł na ławce. Nie 
ulegało wątpliwości, że miasto było wymarłe. Wszystko, co zapowiadał ponury wariat z 
Ruben, spełniło się rzeczywiście. Nie było ludzi na świecie. Nie tylko tu, w tych pustych 
Alejach, nie tylko w domach na Nowym Świecie czy na Koszykowej. Po pierwszym 
panicznym strachu przyszło zmęczenie. Szwalba jednak ostatkiem sił ruszył w kierunku 
Senatorskiej. Przede wszystkim należało dotrzeć do pewnego małego pokoiku na 
trzecim piętrze i odnaleźć paczkę ratowniczą. Trzeba czym prędzej wybawić się od 
widoku tych opustoszałych ulic, od tych ciał ludzkich, które jak wykopaliska z Pompei 
zastygły w najdziwaczniejszych pozach. Ludzie o niebieskich twarzach, podobni do 
ołowianych żołnierzy, przewróconych przez jakieś znudzone dziecko, leżeli na jezdniach i 
chodnikach. W jakiejś kawiarni na trzcinowych fotelach siedziało całe towarzystwo. 
Swobodna pozycja ciał czyniła wrażenie, jakby to towarzystwo wsłuchiwało się w 
martwą, śmiertelną ciszę panującą w mieście. Teraz dopiero Szwalba zauważył, jak 
strasznie cicho jest w Warszawie. Aż do bólu, do rozpaczy zatęsknił za zgrzytem i jękiem 
tramwajów, za trąbkami samochodów, za poczciwym kłapaniem dorożkarskich koni. 
Chwycił się na śmiesznym odruchu sprawdzania jezdni przed przejściem na drugą stronę 
ulicy. Na Brackiej koło sklepu Pakulskich ogarnęła naszego bohatera nagła obawa. 
Czyżby miał umrzeć z głodu? Ocalił się jakimś dziwacznym kaprysem losu od 
Niebieskich Promieni, ale jak potrafi zdobyć pożywienie? Prawdopodobnie cały świat 
zwierzęcy zginął wraz z ludźmi. Nie wiedział, czy rośliny oparły się działaniu promieni 
śmierci. Myśli te nasunął mu widok zabitych deskami okien sklepu Pakulskich. Nie miał 
jednak dość energii, aby włamać się do sklepu i sprawdzić, czy nie zostały tam jakieś 
konserwy lub inne produkty zdatne do jedzenia. Szedł niespokojny i spocony od gorąca, 
bo ranek był parny i zwiastował dzień wyjątkowo upalny. Na rogu placu Napoleona 
zauważył rower leżący przy skwerku. Rower ten, jak i samochody na rogach ulic nie 
należały do nikogo, a raczej należały tylko do niego, jeśli naprawdę był jedynym 
człowiekiem na świecie. Był jeszcze ten straszliwy Retlich, jeśli nie zginął wraz ze swoją 
arką, ale Szwalba słusznie mógł liczyć na to, że nietrudno będzie się ukryć przed tym 
tajemniczym i dalekim nieprzyjacielem. Szwalba wsiadł na rower i pojechał w kierunku 
Senatorskiej. Jechał dość niezręcznie, bo chyba już od dwudziestu lat nie siedział na 
rowerze. Ta jazda, jak okrzyk, który wydał na widok pustych ulic rodzinnego miasta, 
przypomniała mu dzieciństwo.
   Znalazł klucz w kieszeni. Klucz został mimo wszystko. Bezsensowny dzisiaj swym 
kształtem niewyszukanym, głupkowaty symbol nieufności wobec nie istniejących już 
bliźnich. Szwalba zdziwił się, że wśród przygód ostatnich paru dni jakimś instynktem 
mieszczańskiego i lokatorskiego przywiązania zachował ten kawałek żelaza. Roleta w 
pokoju była zasłonięta jeszcze z nocy poprzedniej. Może dzięki temu mały ten pokoik, 
wychodzący na brudne podwórko, zachował nieco chłodu. Na łóżku, które już od paru 
dni stało nie posłane, położył się zmęczony Szwalba i rozpakował swą paczkę 
ratowniczą. Tak, był to niewątpliwie moment godny chwycenia się tak ostatecznego 
środka. Teraz dopiero przypomniał sobie, że w paczce było więcej książek. Prócz 
umyślnie nie przeczytanych dotąd paru tomów Prousta była jeszcze ulubiona „Lalka” 
Prusa i jeszcze jedna niespodzianka: paczka papierosów Chesterfield. Szwalba palił 

najtańsze krajowe gatunki, i ten skromny papieros amerykański był rzadką 
przyjemnością i luksusem niecodziennym.
   Gdy leżąc w łóżku zapalił papierosa, znowu, po raz trzeci, przypomniało mu się 
dzieciństwo, a raczej wczesna młodość. Jechał na furze siana ze wsi do miasta odległego 
o kilkadziesiąt kilometrów. Było to w czasie wojny. Wiózł jako sanitariusz, bo Szwalba był 
na pierwszym roku medycyny, rannego oficera. Oficer poczęstował go papierosem. 
Niezwykłe te papierosy nazywały się Sweet Caporal. Szwalba mało wtedy jeszcze palił, i 
był to pierwszy papieros, który go upoił. Noc była gwiaździsta i ciepła. Leżał na wznak na 
wielkiej furze pachnącego siana. Miodowy smak tytoniu zlewał się z wonią koniczyny. Od 
tego czasu już nigdy papieros nie dał mu tej rozkoszy. Znał nieznośne uczucie braku 
papierosa i obrzydliwe uczucie przepalenia, jak wszyscy palacze, którzy palą za dużo. 
Raz jeszcze kiedyś, w czasie deszczu, po chorobie, gdy pierwszy raz wracał z księgarni, 
doznał podobnego uczucia. Ale przeważnie palenie było, jak stosunek płciowy, 
łudzeniem się i poszukiwaniem jakichś niezwykłych i większych niż wszystkie dotąd 
emocje rozkoszy, po których przychodzi zawsze to samo zasmucenie. Leżąc teraz na 
brudnej pościeli, głodny i pewnie dlatego tak pijany
   tytoniem, rozmarzył się, i samotność na świecie wydała mu się nie taka straszna. 
Przyszły mu na myśl wszystkie dodatnie strony jego niezwykłej sytuacji. Wszystkie 
przedmioty, książki, mieszkania, samochody należą tylko i wyłącznie do niego. Poderwał 
go nagły przypływ energii. Jak nowy Robinson postanowił wyruszyć po skarby, jakie 
zostały na zatopionym w samotności okręcie wymarłej Warszawy. Szwalba nie należał 
do ludzi energicznych i praktycznych. Po krótkim zrywie energii następowała reakcja. 
Pierwszym zwiastunem tego załamania było zwykle westchnienie i retoryczne pytanie: 
„A ja wiem?” Przede wszystkim należało odpocząć i zapomnieć. Ten projekt wydał mu 
się bliższy od wyprawy w straszną warszawską pustynię. Ale paczka ratownicza nie 
działała. Szwalba nie umiał się pogrążyć w pełnym uroków świecie fikcji. Przeczytał parę 
stron „La prisonniere” i nie bez zgorszenia zauważył, że przepuszcza bardzo smakowite 
szczegóły, że czyta nieuważnie. Otworzył ulubioną „Lalkę”, jak ktoś, kto nie mogąc 
zasnąć wraca do ulubionych i łagodnych marzeń. Trafił na miejsce, w którym była mowa 
o tym, jak pan Rzecki wstępuje do jakiegoś ogródka na porcję pieczeni i kufel piwa. 
Najskromniejsze określenia kulinarne działają najpotężniej na imaginację. Żaden opis 
wyszukanych uczt i wspaniałych potraw nigdy nie wstrząsnął tak nikim jak te dwa słowa: 
„porcja pieczeni”. Nadmierna ilość szczegółów w opisie potraw zawsze pokłóci się w 
jakimś momencie z wymaganiami czytelnika. Ale potęga i prostota „porcji pieczeni” 
poderwały biednego Szwalbę z łóżka.
   Czemuż miał mieszkać w tym brudnym i dusznym pokoiku? Zabrał parę książek i 
najpotrzebniejszych rzeczy i wyszedł na ulicę. W sklepie Neumana na Bielańskiej 
zamienił swą starą walizkę na elegancki neseser. Sklep nie był splądrowany, i właściciel 
siedział umarły i siny na twarzy za kasą. Szwalba chwycił się na nierozsądnej chętce 
zajrzenia do kasy strzeżonej przez umarłego kapłana własności prywatnej. Pieniądze 
były najmniej pożyteczną rzeczą, jaką mógł sobie zabrać z tego sklepu. Szwalba 
postanowił zamieszkać w Hotelu Europejskim. Wyszukał na tablicy portiera parę kluczy, 
wybrał pokój na pierwszym piętrze. Teraz miał już punkt oparcia i miejsce, gdzie 
należało zgromadzić zapasy potrzebne do życia. Szwalba z pustą walizką wyszedł na 
miasto, i przyznać trzeba, że znajdował niemałą satysfakcję w zagarnianiu 
najrozmaitszych przedmiotów. Mógł wejść wszędzie, do każdego sklepu i do każdego 
mieszkania prywatnego, ale głód, który mu coraz bardziej dokuczał, skierował go w 
stronę magazynu braci Pakulskich. Wydawało mu się, że ten sklep o zabitych deskami 
oknach musiał uniknąć powszechnej grabieży. Istotnie, tylko część sklepów 
warszawskich uległa rozgromieniu w ostatnim, strasznym dniu ludzkości. Szwalba, 
nabrał całą walizkę konserw, sardynek, suchych kiełbas, chleba, owoców i parę butelek 
wina. Z powierzchownego przeglądu pobliskich; sklepów zorientował się, że konserw 

starczy mu na długie lata. Gorzej było z chlebem, mięsem czy owocami. Po kilku dniach 
zapasy zgniją i spleśnieją. Postanowił jednak przetransportować któregoś dnia do hotelu 
osiem worków mąki i dwanaście worków cukru, które znalazł w piwnicy Pakulskich. 
Zabrał też spory zapas świec z jakiejś mydłami, lampę naftową z jakiegoś mieszkania 
parterowego na Chmielnej i wreszcie wracając włamał się do sklepu Warszawskiej Spółki 
Myśliwskiej i zaopatrzył się w sztucer, rewolwer i paręset naboi. Tak obładowany, 
podobny do Robinsona z dziecinnych ilustracyj, szedł do swego Hotelu Europejskiego. 
Do zupełnego podobieństwa brakowało mu tylko parasola, papugi na ramieniu i 
Piętaszka. Niestety, trudno było marzyć o Piętaszku, bo Szwalba pogodził się już z 
myślą, że jest jedynym człowiekiem na pustym globie ziemskim. Po cóż więc ten 
łagodny młody człowiek zaopatrzył się w sztucer i rewolwer? Być może, 
nieuświadomiona obawa przed żyjącymi gdzieś rubenitami kazała mu się uzbroić. Gdy 
znalazł się już w hotelu, zamknął drzwi na klucz. Nie był to czyn wynikający z rozmysłu, 
ale czysto uczuciowe pragnienie oddzielenia się od miasta ludzi umarłych. Po 
zaspokojeniu głodu Szwalba zdecydował się znowu na małą wyprawę. Okazało się, że 
zupełnie niepotrzebnie sprowadzał tak wiele zapasów, gdyż restauracja hotelowa i 
ogromne lodownie pełne były produktów. Wielki kataklizm pozornie nie zmienił w 
niczym obrazu miasta. Szwalba stanął na balkonie swego pięknego reprezentacyjnego 
apartamentu, który mimo wielkiej tłustej plamy na środku dywanu i nieco odrapanych 
drzwi i okien wydawał mu się szczytem komfortu. Gdy spojrzał na plac Marszałka, 
pomyślał, że za chwilę zza rogu Królewskiej wyjedzie czerwona „trójka”. (W tym miejscu 
ewentualnych tłumaczy tego opowiadania na języki obce uprzedzam, że „czerwona 
trójka” to tramwaj, a nie, jak by może woleli, rosyjska „trojka”). Przygnębiająca była 
tylko cisza, która spadła na miasto. Cisza i ciemność. Zapadał już zmrok. Nad piękną 
kolumnadą, oddzielającą plac od Ogrodu Saskiego, wisiały atramentowe chmury. 
Pomnik Poniatowskiego tonął już w mroku. Szwalba pomyślał, że ten metalowy nagi 
człowiek upodobnił się do wszystkich ludzi w jego ojczyźnie, a raczej że teraz każdy 
Polak jest prawie takim pomnikiem połyskującym w mroku wieczornym błękitem metalu. 
Tak, to było jego rodzinne miasto, w którym znał każdy profil kościoła, każdą witrynę 
sklepu. Gdyby go kto mógł wtedy zapytać, czy bardzo cierpi będąc tak sam w mieście 
swojej młodości, Szwalba niełatwo zdobyłby się na konkretną odpowiedź. Stojąc na 
balkoniku hotelowym w letni i parny wieczór, myślał o tym wszystkim, co zaszło, 
poddając czoło porywom zrywającego się wiatru, miotany sprzecznymi i burzliwymi 
uczuciami. Szwalba nie interesował się sensacjami gazetowymi, i cała afera Retlicha 
była mu prawie nie znana. Wiedział, że gdzieś daleko są jacyś rubenici, ale raczej 
skłonny był przypuszczać, że i oni zginęli. Dokonano jakiegoś straszliwego 
eksperymentu, i katastrofa, która zniszczyła świat, mogła również zniszczyć tych, którzy 
ją spowodowali. Czemu on właśnie ocalał? Taka już jest natura ludzka, że nie wydawało 
mu się to dziwniejsze, niż gdyby miało się stać odwrotnie, to znaczy, gdyby świat miał 
dalej istnieć, a on jeden miał zginąć. Prawdopodobnie był to przypadek, możliwe, że 
podobny przypadek ocalił i innych ludzi. Takie wnioski dyktował rozum, ale instynkt 
mówił mu, że jest zupełnie i beznadziejnie osamotniony. W Warszawie nie pozostał przy 
życiu ani jeden człowiek, przez cały ten długi dzień nie przefrunął nad miastem żaden 
samolot ani żaden ptak. Świat miał być zniszczony dnia 30 czerwca, i tak się stało. Jeśli 
zostali gdzieś rubenici, zwiększało to tylko tragizm jego sytuacji. Odkryty przez nowych 
władców Ziemi, zginąłby, usunięto by go jak drobny błąd w rachunku, sprzątnięto jak 
zapomnianą w kącie pokoju starą pajęczynę. Przeznaczeniem jego było życie w ruinach 
powoli zapadających się domów, żerowanie na śmietniskach zaginionego świata. Nigdy 
już nie dozna radości rozmowy z przyjacielem, nigdy już usta jego nie zetkną się z 
gorącymi ustami kobiety.
   Ale to jeszcze nie wszystko. Czuł teraz, patrząc na gromadzące się nad miastem 
chmury, upokorzenie i gniew. Biedny subiekt księgarski był przez całe swe szare i 

ubogie życie optymistą. Wierzył w ludzkość. Wierzył w przyrodzony człowiekowi głód 
doskonałości. Wierzył, że mimo wszystko człowiek jest sprawiedliwy, wierzył, że 
zwycięży na świecie socjalizm, i to socjalizm, który wyrzeknie się przemocy i terroru.
   Wierzył, że trzeba tylko, aby ludzie wiedzieli, aby zrozumieli, a życie stanie się prostą i 
piękną powieścią dla młodzieży. Człowiek wśród tajemnic natury krążyć będzie jak Alicja 
w krainie czarów. Wierzył, że nienawiść, bijąca z każdych spotkanych oczu, jest tylko 
chorobą łatwą do wyleczenia. Gdy mówiono przy nim o okrucieństwach, o fanatyzmie, o 
zbrodniach, gdy opowiadano o nędzy i niesprawiedliwości, skromny Szwalba opuszczał 
swe poczciwe, trochę mętne oczy krótkowidza i mruczał zażenowany: „No tak, ale 
przecież ci ludzie nie wiedzą, przecież ludzkość jest jeszcze bardzo młoda, z pewnością 
będzie lepiej, już przecież tak dużo ludzie umieją i tak wiele rzeczy zrozumieli”. 
Wprawdzie nie bardzo wierzył, że jeszcze za jego życia przyjdzie nowa epoka w świetle 
sprawiedliwości, wolności i zgody, tę niewiarę zachowywał jednak na własny użytek. W 
dyskusjach operował znacznie większymi porcjami optymizmu i chętnie wspominał o 
tym, że epoka mezozoiczna trwała około pięćdziesięciu milionów lat. Przez te 
pięćdziesiąt milionów lat na świecie panowały gady. Czymże są wobec tego drobne 
błędy młodego gatunku ludzkiego? Ten jego optymizm życie podważało z pracowitością i 
dokuczliwością niezmordowaną, aż oto stało się, i znowu światem rządzą gady czy 
gadoptaki. Jeden straszliwie uzbrojony szaleniec zwalił całą konstrukcję tej Wieży Babel, 
dźwigającej się do nieba. Na świecie ma pozostać jakaś nowa, wyjałowiona ludzkość, 
poddana mściwym i pierwotnym prawom bytu zwierzęcego.
   Za długo opierał się już przez ostatnie lata rosnącej fali zwątpienia. Myśli tych nawet 
nie dopuszczał do swej świadomości. Bronił się heroicznie. Ale teraz, gdy już nic nie 
było, tylko on i jego myśli, wybuchły wszystkie tajone bóle, urazy i rozpacze. Czegóż to 
miał żałować? Nad czym rozpaczać? Szwalba z energią, która go samego wprawiła w 
zdumienie, rozbił szyjkę butelki o parapet balkonu i łyknął jednym tchem solidną porcję 
wina. Objął wzrokiem ciemny już plac i zarysy domów zatarte kłębiącymi się nisko nad 
miastem chmurami. Czegóż to żałować?
   Czyż warto żałować tego świata, który podeptał godność człowieka, świata, który palił 
zboże i mleko wlewał do rzek, gdy miliony ludzi zdychało z głodu, a dzieci z braku 
tłuszczów i zdrowego pokarmu podobne były do larw o wykrzywionych nogach i 
świecących baniach zamiast głowy? Świata, który tolerował jawne i cyniczne koncerny 
40 handlarzy śmiercią, świata nabrzmiałego egoizmem i nienawiścią.
   Czegóż to miał żałować? Czy tej egzystencji niepewnej, marnego wegetowania, czy 
może strachu, który był wszędzie, strachu przed wojną, przed utratą posady, przed 
donosem, przed pałką ulicznego zbawcy ojczyzny? Czyż miał żałować tych bogaczy 
opancerzonych samochodami, owiniętych w banknoty jak w watę, podejrzliwych, 
przejętych strachem i nienawiścią, trzęsących się z obawy o swoje wkłady bankowe, 
waluty, akcje? Czy może tych mieszkańców trzeciego piętra od podwórza, którzy 
zatłukliby siekierą każdego, co ręką sięgnąłby po szaflik, starą portierę lub garnek z 
kapustą? Czy może żałować miał tych kolorowych Żydówek o twarzach starych 
wyszminkowanych górali, tych umundurowanych żołnierzy niezmordowanej armii plotki, 
zawiści i pogardy dla wszystkiego, co nie jest pieniądzem? Czyż miał żałować świata, 
którego jedyną troską i jedyną naprawdę konstrukcyjną pracą było gromadzenie 
potwornych zapasów pocisków armatnich i gazów trujących, świata, który każdą zmianę 
społeczną zaczynał od przeobrażenia ludzi w szczury tępione i w szczury zwycięskie? 
Czyż miał żałować świata, który za zbrodnie jednego szaleńca karał całe miasta, który 
uczynił z jednego narodu ofiarę, świata, który łagodność nazywał tchórzostwem, a 
okrucieństwo — odwagą, świata, który życiem nazywał pasożytowanie na pracy innych, 
lekturą — opisy morderstw, a próbą siły i rozumu — przerzucanie się kolorowymi 
obrazkami wyobrażającymi króle, królowe i walety? Czyż miał żałować świata, który 
wspomagał lizusów i pieczeniarzy, donosicieli i służalców, świata, który z polityki zrobił 

giełdę, a z trybunału sprawiedliwości międzynarodowej kantor wymiany, gdzie pod 
zastaw fałszywych słów wyłudzano wszystko, co można było wyłudzić od słabszych i 
bezbronnych?
   Szwalba spojrzał dokoła wzrokiem gniewnym i zbuntowanym. Kiedyż mają z człowieka 
opaść wszelkie drobne zakłamania, te laseczki, kule drewniane pomagające chodzić, 
szkła pomagające patrzeć, te wszystkie przyrządziki potrzebne do obcowania z ludźmi, 
jeśli nie teraz właśnie, gdy ostatni człowiek na świecie został sam na sam ze swymi 
myślami? „No tak — pomyślał Szwalba — co tu gadać, po raz pierwszy w życiu czuję się 
we własnym mieście rodzinnym bezpieczny, po raz pierwszy nie lękam się, że człowiek, 
którego spotkam, uderzy mnie w twarz, moralnie czy po prostu zwyczajną i bardzo 
realną pięścią. Po raz pierwszy mogę patrzeć na chmury przewalające się po 
wieczornym niebie i myśleć o tych chmurach bez ciągłej utkwionej w kąciku mózgi 
czujności, ostrożności i lęku. Czegóż się teraz bać, gdy nie ma ludzi? A przecież czyż 
można nie płakać, myśląc o tych młodych chłopcach, o tysiącach, setkach milionów 
dziewcząt i mężczyzn, którzy nie zdążyli nawet zaznać prawdziwej radości życia, smaku 
dojrzałych owoców, woni wiatrów morskich, siły odkrywczej pierwszych myśli o świecie, 
bólów i rozkoszy miłości. Nie poznają nigdy, czym jest wiedza, czym jest l radość 
badacza, czym jest piękna muzyka, woń kwiatów i pogodny zachód słońca”. W tym 
wyliczeniu była jeszcze jedna pozycja, którą Szwalba przemilczał przed samym sobą. Żal 
mu było świata, który zginął nie zdążywszy zapoznać się z treścią pewnego brulionu w 
ceratowej oprawie, w którym na czerwonych kratkach, przeznaczonych do wypisywania 
cyfr, umieszczał Szwalba już od kilkunastu lat swe poglądy na naturę i związane z tym 
intymne szczegóły swej duchowej przyjaźni z panną Szczypek. Patrząc na niebo, 
ciemniejące od chmur gnanych wiatrem czy znów rozjaśniające się czerwienią zachodu, 
pogrążał się to w demonicznych tryumfach nad ukaranym światem, to znów w lirycznej 
tkliwości nad rajem utraconym.

ROZDZIAŁ PIĄTY
W KTÓRYM POZNAJEMY TRZECH NISZCZYCIELI I WSZYSTKIE UROKI ŻYCIA RUBENITÓW
   
   Tymczasem w Ruben zaczynało się kształtować nowe życie panów globu ziemskiego. 
Retlich dokonał dopiero pierwszej połowy swego dzieła. Zginęła ludzkość, ale pozostały 
pamiątki, książki, obrazy, pomniki na placach. Pozostały bakterie, zarazki, jak kolonie 
mikrobów, kolory rozsiadłe na witrażach kościelnych. Należało to wszystko zniszczyć. 
Należało zniszczyć również wszelkie zdobycze techniki, aby nie wpadły w rękę 
potomkom wzorowej brygady „przedstawicieli tężyzny”. Do tego celu użyć zamierzał 
Retlich trzech swych pomocników — „niszczycieli”, z którymi już współpracował od 
dawna. Potem oczywiście należało się pozbyć również i tych trzech panów, bo gdyby 
udało im się rozmnożyć i zaszczepić na którejś z Laponek swe niepewne „geny rasowe”, 
mógłby znowu wystrzelić kiedyś, w dalekiej przyszłości, jakiś rewolucjonista w rodzaju 
Marksa, Freuda czy Einsteina albo jakiś inny kapłan, czarodziej, znachor, wróżbita, 
artysta czy komunista. Natura ma swe figliki, i z najzdrowszego tęgiego i energicznego 
byka może wyleźć niemrawa larwa marzyciela, osłabiającego impet zdobywczy rasy 
ludzkiej. Oczywiście współpracownicy Retlicha nie przypuszczali, że rola ich niebawem 
zostanie skończona, i każdy na swój sposób snuł plany władzy absolutnej nad nową 
ludzkością. Nim rozstaniemy się z tymi okazami dawnego świata, warto nieco uważniej 
im się przyjrzeć.
   Zacznijmy od majora Emericha. Był to rudawy blondyn, krótkowzroczny, kulawy na 
lewą nogę. Przeszedł całą wojnę światową. Miał lat pięćdziesiąt dziewięć. Odznaczył się 
specjalnym okrucieństwem w Belgii. Namiętny gracz. W czasie przewrotu hitlerowskiego 
podwładny Retlicha w obozie koncentracyjnym dla więźniów politycznych. Wydalony z 
partii narodowosocjalistycznej za parokrotne gwałcenie nieletnich. Zaczęło się od 

zgwałcenia nieletniej Niemki. Czyn ten został napiętnowany w poufnej naganie, ale 
Emerich coraz częściej dopuszczał się gwałtów nad dziećmi obojga płci. Wszystko to nie 
doprowadziłoby jednak do usunięcia z partii, gdyby nie fatalny przypadek, że jedna ze 
zgwałconych dziewczynek miała babkę Żydówkę. Ujawnienie tego faktu stało się 
końcem kariery Emericha. Od tego czasu Emerich znika z widowni życia politycznego i 
zajmuje się wyłącznie grą w karty. Znany jest jako wielki przyjaciel zwierząt i członek 
towarzystwa hodowli bażantów. Jako wiceprezes towarzystwa opieki nad zwierzętami, 
odznaczony srebrnym medalem za rekord w strzelaniu do bażantów. Trochę mistyk i 
namiętny czytelnik dzieł Hamsuna.
   Drugim z niszczycieli był profesor Keremesz, nauczyciel gimnazjalny i były krytyk 
literacki, wydawca mało znanego miesięcznika „Hołd”, w którym nikomu nie oddawano 
hołdów, a wprost przeciwnie, zajmowano się wyłącznie negowaniem wszelkich wartości 
literackich. Profesor Keremesz był bohaterem słynnego procesu. Jedenastu jego uczniów 
w gimnazjum państwowym odebrało sobie życie przy egzaminach maturalnych. 
Usunięty ze szkolnictwa, przeszedł do szkodnictwa literackiego. Niestety, na tym polu 
nie zyskał rozgłosu i nie osiągnął zaszczytu stawania przed sądem w obronie swych 
poglądów. Współpracownik Retlicha jeszcze z oddziału drugiego, gdzie również był 
osobą dość podrzędną i używaną do mniej ważnych prowokacyj. Członek chóru „Lutnia” 
w Budapeszcie.
   Trzecim z niszczycieli był inżynier Ostiejenko, były członek czerezwyczajki w Tomsku, 
później radca handlowy misji sowieckiej w Paryżu, skąd po zdefraudowaniu dwudziestu 
tysięcy dolarów uciekł do Ameryki Południowej. Agent naftowy, współpracownik 
gestapo, konfident rządu włoskiego, bookmaker wyścigowy, impresario wielkiego 
turnieju walk francuskich w Buenos Aires.
   Ci trzej panowie już w pierwszych dniach po wymordowaniu dotychczasowych 
mieszkańców globu ziemskiego zostali delegowani do niszczenia głównych miast 
europejskich. Zajęcie to było nie pracą, ale rozkoszną zabawą. Po wymarłej ludzkości 
zostały ogromne, niewyczerpane zapasy środków niszczycielskich. Retlich wyznaczył 
Emericha, aby zrzucał co dzień na wymarły Paryż parę ton bomb zapalających.
   Wycieczka taka trwała zaledwie parę godzin, Emerich brał ze sobą drugie śniadanie 
zawinięte w papier, termos z białą kawą, i leciał. Po paru dniach zajęcie to zaczęło go 
nudzić, i nawet raz po podpaleniu katedry Notre Dame zasnął w aeroplanie i omal nie 
spadł razem z samolotem w płonące wnętrze katedry. Na jego szczęście dym gryzący 
obudził go w ostatniej chwili.
   Trzeciego dnia po wytraceniu ludzkości zdarzył się wypadek z profesorem 
Keremeszem. Ten pełen temperamentu Węgier nie umiał zapanować nad szałem 
zniszczenia, który go ogarnął. Brał ze sobą zbyt wielkie zapasy bomb samozapalnych, 
przemęczał się ustawicznymi lotami i wreszcie spadł wraz z samolotem na plac Świętego 
Marka w Wenecji, gdzie ciało jego, rozerwane na jedenaście części przez wybuch, 
porozrzucane zostało malowniczo między stolikami byłej kawiarni Floriana. Od tego 
wypadku Retlich wprowadził surową kontrolę lotów i opracował regularny plan 
pięcioletni zniszczenia miast europejskich. Nie wszyscy mieli zapał Keremesza. Emerich 
niechętnie podpalał i bombardował miasta, wiedząc, że nie ma tam nie tylko ludzi, ale 
nawet bażantów. Ostiejenko pracował bez pośpiechu i systematycznie. Ten ambitny 
Rosjanin knuł ponure i szeroko zakrojone plany. Czekał na odpowiednią okazję, aby 
wyrzucić cały ładunek bomb na Ruben i po zniszczeniu arki Retlicha stać się 
niepodzielnym panem świata. Marnował sporo czasu na dość głupią zabawę, o czym 
zresztą trudno się było Retlichowi dowiedzieć. W czasie każdej wycieczki do Londynu, 
gdyż miał w przeciągu dwu miesięcy zlikwidować stolicę Wielkiej Brytanii, Ostiejenko za 
każdym razem lądował w Hyde Parku, buszował po Londynie i zabierał z banków akcje 
Kanału Sueskiego, akcje „Standard Oil” i „Royal Dutch Company”. Ukrywał je starannie 
w samolocie i chował do swego materaca w Ruben. Materac ten był już tak wypchany, 

że Ostiejenko musiał sypiać na podłodze. Obliczał, że za parę miesięcy będzie posiadał 
największy portfel akcyj naftowych na świecie, i nadzieja ta podniecała go do bardzo 
skomplikowanych marzeń i obliczeń, nic wspólnego nie mających z rzeczywistością.
   Dzień za dniem płynął w monotonnej pracy. Niszczono za pomocą wypadów lotniczych 
Niemcy, Francję i północne Włochy. Po każdym locie niszczyciel miał dzień odpoczynku. 
Ani Ostiejenko, ani Emerich nie mieli kontaktu z rubenitami. W specjalnych pawilonach, 
w zupełnej izolacji żyli młodzi Lapończycy, dozorowani osobiście przez Retlicha. Chodził 
do nich, jak Fryderyk Wielki do koszar swej gwardii, i cieszył się karną ponurością swych 
wychowanków. Obowiązywał tam surowy regulamin. Nie wolno było wychodzić po 
zachodzie słońca, i kara śmierci groziła za wpatrywanie się w gwiaździste niebo. Jednym 
z genialnych odkryć Retlicha było ustalenie roli nieba, zwłaszcza nieba usianego 
gwiazdami, w historii degeneracji rodu ludzkiego. Maiłpy człekokształtne mają tak 
zbudowane kręgi, że pozycją naturalną je głowa opuszczona do ziemi. Człowiek przez 
lekkomyślne łażenie na kończynach tylnych i przez zarozumiałe zadzieranie głowy do 
góry zaraził się strasznym cierpieniem mistycznym. Widok gwiazd i zjawisk niebieskich 
był początkiem marzenia i artyzmu. Retlich zastanawiał się, czy nie udałoby się za 
pomocą operacji chirurgicznej skorygować tęgo błędu w budowie ludzkiej, ale lękał się, 
że cechy nabyte nawet w jego świecie nie muszą być dziedziczne. Przyszłe pokolenie 
zacznie znów zadzierać głowę do góry, i wszystko może być stracone. Lepiej więc było 
wpoić w umysły nowej ludzkości strach przed niebem. Ostatecznie jeśli ludzkość 
potrafiła wyrobić w sporej liczbie ludzi zabobonny lęk przed wszelką reformą społeczną, 
czemuż w znacznie lepszej organizacji nie można by przekazywać z pokolenia na 
pokolenie wstrętu i niechęci do patrzenia w niebo gwiaździste. W pawilonach 
wychowawczych panował system wzajemnego szpiegowania i donosicielstwa. Rubenita, 
który wyśledził jakieś wykroczenie regulaminu, dostawał w nagrodę największy 
przysmak lapoński: mydło toaletowe Palmolive. Nagrodzony zjadał mydło wobec 
wszystkich rubenitów, aby wzbudzić naturalną i zrozumiałą zazdrość tych, którzy nic 
wykryć nie umieli.
   Dzień rubenitów zaczynał się od gwizdka. Po gwizdku rubenita musiał natychmiast 
wyskoczyć z legowiska. Przebywanie w stanie półsennym i w pozycji poziomej było 
ciężkim wykroczeniem, gdyż, jak wiadomo, taka pozycja sprzyja najrozmaitszym 
głupkowatym skojarzeniom myślowym. „Leżeć i nie spać to obniżać swą wartość 
bojową” — tak brzmiało jedno z przykazań Retlicha. Po zimnej kąpieli następowały 
ćwiczenia zbiorowe, polegające przeważnie na drużynowym włażeniu na drzewa. 
Następne ćwiczenie miało na celu wyrabianie charakteru. Połączone było z głównym 
pokarmem dziennym. Rubenita dostawał puszkę konserw lub orzech kokosowy i musiał 
gołymi rękami dobrać się do środka. Używanie noży czy jakichkolwiek narzędzi, 
oczywiście prócz kamieni, było wzbronione i podpadało pod paragraf „Życie ułatwione”. 
W ćwiczeniach tych nie brały udziału dziewczęta, które gimnastykowały się tylko w celu 
wyrobienia elastyczności potrzebnej do łatwiejszego rodzenia. Rubenici byli zawsze 
razem. Samotność uważana była za przestępstwo. Nawet korzystanie z klozetów było 
kolektywne.
   Rubenici podzieleni byli na kategorie. Retlich był zwolennikiem hierarchii, i każde 
zwycięstwo w walce na pięści posuwało rubenitę wyżej po szczeblach hierarchicznych. 
Po głównym posiłku rubenici pracowali przy budowie szałasów lub drewnianych mostów 
na rzeczce. Budowanie było pierwszą częścią ćwiczeń; druga polegała na możliwie 
szybkim i dokładnym niszczeniu wzniesionych budowli. Oczywiście, prócz tych zajęć 
rubenici zaprawiali się również we władaniu bronią, ale bronią białą, gdyż Retlich 
zabijanie za pomocą przyrządów zarezerwował wyłącznie dla siebie.
   Społeczeństwo rubenitów było skoszarowane, karne jak mrówki i przepojone uczuciem 
entuzjazmu wobec swego wodza, Retlicha. Wymawiając słowo „Retlich”, rubenita 
uderzał obu pięściami w pierś na znak czci. Jedna tylko sprawa gnębiła wodza 

rubenitów. Przeciw komu tak zbroją się w tężyznę moralną ci przyszli władcy świata? 
Przeciw komu skierować w przyszłości te wspaniałe kadry? Kogo mieli nienawidzić 
rubenici, gdy nikt prócz nich nie pozostał na Ziemi? Tak, to był błąd — myślał Retlich. 
Trzeba było zachować paru Żydów. Pozostawała jeszcze jedna nadzieja. Możliwe było, że 
po paru pokoleniach część rubenitów zaaklimatyzuje się w Europie Środkowej, a część 
wróci na północ. Wtedy świat nabrałby z powrotem zdrowego sensu, bo istniałaby 
możliwość mordowania, bez którego życie jest zwykłym świństwem. Retlich już teraz 
przemyśliwał nad rozdzieleniem swych wychowanków. Zwierzęta drapieżne, które 
zachował nowy Noe przed zagładą, mogły być w ostateczności pewnym surogatem. W 
każdym razie trzeba było te zwierzęta możliwie szybko porozmieszczać parami po 
Europie, aby się jak najprędzej rozmnożyły. W tych strapieniach nowego twórcy i 
opiekuna ludzkości niemałą ulgą była wiadomość, którą pewnego dnia przywiózł z 
dalszej wycieczki samolotowej Emerich. Ale nie uprzedzajmy wypadków.

ROZDZIAŁ SZÓSTY
W KTÓRYM BOHATER NASZEGO OPOWIADANIA ULEGA MODNEJ CHOROBIE WSPOMNIEŃ 
DZIECINNYCH
   
   Szwalba po długich nocnych monologowaniach na balkoniku swego apartamentu w 
Hotelu Europejskim zasnął snem ciężkim, zmęczony dość niezwykłymi przeżyciami dnia 
minionego. Rankiem, gdy wyszedł na plac Marszałka, omijając kałuże, które pozostawiła 
burza, pogrążył się w rozmyślaniach dość gorzkich. Czymże był teraz? Więźniem 
własnego miasta rodzinnego, z którego los zrobił jakąś wyspę diabelską. Trzeba było 
mieć sporo hartu wewnętrznego, aby nie poddać się zgubnej melancholii. Przechodząc 
Mazowiecką wstąpił do fryzjera Ulińskiego, wyszukał jakąś brzytwę, ogolił się, skropił 
wodą kolońską i postanowił skompletować swe ubranie. Nie bez trudu włamał się do 
zamkniętego sklepu „Old England” na Krakowskim i zmienił bieliznę. Dość trudna 
również była sprawa z butami. Musiał wybić szybę wystawową u Hiszpańskiego, żeby 
zmienić swe stare popękane pantofle na przyzwoite obuwie. Należało wprowadzić jakiś 
regulamin życiowy, trzeba było zająć się jakąś pracą metodyczną, jak Robinson. To 
jedno mogło wybawić od strasznego, dławiącego uczucia osamotnienia. Błądząc ulicami 
rozglądał się wciąż niespokojnie, wciąż miał nadzieję, że kaprys, który zachował go przy 
życiu, ocalił jeszcze jakąś żywą istotę. Robinson był szczęśliwszy, bo miał wokół siebie 
zwierzęta.
   Miasto było beznadziejnie puste. Po nocnej burzy znów nastała słoneczna pogoda, i 
upał dawał się we znaki. Szwalba postanowił nauczyć się prowadzić samochód. Z 
ogólnej ilości samochodów, którymi rozporządzała Warszawa w 1950 roku, pozostała 
przynajmniej połowa. Z tych paruset samochodów porzuconych na ulicy Szwalba wybrał 
jakiś czysty niewielki samochodzik. Jechać nie było trudno, bo nie istniały żadne przepisy 
ruchu kołowego. Nie trzeba było uważać, aby nie przejechać przechodnia, nie trzeba 
było nawet trzymać się tylko jezdni. Mimo to Szwalba pierwszy swój samochód już po 
paru minutach rozbił o latarnię na rogu Nowego Światu i ulicy Świtalskiego (dawnej 
Wareckiej). Wybrał sobie w paru księgarniach trochę książek, wrócił do hotelu z 
podręcznikiem prowadzenia samochodu i pogrążył się w lekturze. Benzyny było w 
mieście dosyć na paręset lat. Umiejąc prowadzić samochód mógł Szwalba zwiedzić 
choćby całą Europę w poszukiwaniu człowieka.
   Nie bez tremy wyszukał i uniósł pod pachą z biblioteki uniwersyteckiej parę książek od 
dawna wymarzonych. Jako miłośnik książki i biblioteki czuł się przestępcą, zabierając te 
książki bez odnotowania. Dzień, wypełniony lekturą i przygotowaniem jedzenia, mijał 
szybko. Najsmutniej było wieczorami. Elektrownia oczywiście nie działała, i miasto 
pogrążone było w ciemności. Prócz światła świec rozporządzał teraz Szwalba jeszcze 
lampami samochodowymi. Ale było coś zbyt brutalnego w takich jazdach 

samochodowych w ciemnościach opuszczonego miasta. Wolał już raczej włóczyć się na 
piechotę chłodnymi wieczorami po mieście. Stawał zapatrzony w jakąś grupę drzew w 
Ogrodzie Saskim, oświetlonych blaskiem księżycowym. Niebieskie Promienie 
pozostawiły błękitnawy nalot na liściach, jak gdyby odbarwiły kolorowy dawniej obraz 
Warszawy, zmieniając pejzaże miejskie w jednobarwne stare sztychy. Miasto 
odmłodniało, jak twarze ludzkie uszlachetnione cierpieniami i wysubtelnione śmiercią. 
Ciemność, cisza, brak samochodów — wszystko to wydobyło znajome z dzieciństwa rysy 
dawnej młodzieńczej Warszawy z czasów ogródków, Bolesława Prusa i loteryj fantowych 
w Ogrodzie Saskim.
   W tej ciszy i martwocie odżyła dawna Warszawa jego ojca, doktora Szwalby, ubogiego 
lekarza, wolnomyśliciela i patrioty. Pewnego popołudnia wybrał się Szwalba, aby 
odwiedzić stare mieszkanie rodziców na ulicy Niecałej. Dawna to była już ta młodość. 
Szwalba nie był młodzieniaszkiem, cóż tu ukrywać, liczył już lat czterdzieści osiem. 
Brodził się w 1902 roku i miał dwanaście lat, gdy wybuchła wojna europejska. Pamiętał 
jednak czasy przedwojenne i teraz, gdy pękiem wytrychów, bo i tego musiał się 
nauczyć, otwierał drzwi skromnego mieszkanka na trzecim piętrze, żywo wspominał 
wszystkie drobne zdarzenia, wszystkie błahe udręki i wielkie radości dzieciństwa. 
Ostatni lokatorzy mieszkania musieli dość nagle uciec z miasta. Pozostały meble, 
sprzęty i drobiazgi gospodarskie. Na drzwiach była tabliczka z nazwiskiem ostatniego 
dziedzica tych skarbów dzieciństwa: „Stanisław Muchalski, inżynier elektrowni 
miejskiej”. Obok tej tabliczki ścianie ktoś napisał ołówkiem: „Józiek Muchalski świnia”. 
Nieco niż ten sam dość niewyrobiony charakter pisma dodał w formie komentarza: „Nie 
Muchalski, ale Buchalski, bo mi buchnął scyzoryk. Szwalba, chodząc po mieszkaniu, 
poznawał je z proporcji pokoi, starał się odczytać dawną, zatartą prawdę, patrząc na 
kraty w niskim oknie ostatniego pokoju, tropił obrazy przeszłości w rozłożeniu świateł w 
rysunku drzwi i w znajomych starych piecach. Piec w jadalni miał wciąż jeszcze dwa 
kafle wyszczerbione. Długie lata trwała walka z właścicielem domu o naprawę pieca. 
Widać, że inżynier Muchalski który przejął tę walkę, musiał ją prowadzić tak samo bez 
należytej energii. Ostatni pokój był pokojem młodego chłopca. Zostały tu podręczniki 
szkolne, zarysowane ciągle tym samym profilem pana z bródką. Na oknie leżała rakieta 
tenisowa z popękanymi strunami. N; zeszytach szkolnych wykaligrafowane było 
nazwisko: „Józef Muchalski, uczeń klasy drugiej”. Szwalba przypomniał sobie, że jak 
dawniej w tym samym miejscu w jadalni stał ich kredens, okupowany przez niego i brata 
Michała na zbiory przyrodnicze. Na wewnętrznej stroni drzwiczek od kredensu napisane 
było: „Zbiory profesora doktora M.Szwalby”. Brat Michał miał od wczesnego dzieciństwa 
snobizm na temat tytułów naukowych. Po wielkich awanturach, uciekając się do groźby 
wycofania ze zbiorów „zęba mamuta”, wymógł Szwalba, dopisane zostało ołówkiem „i H. 
Szwalby”. Jedyny człowiek, kto pozostał w mieście, otworzył ze wzruszeniem drzwiczki 
kredens i o dziwo, znalazł tam te pamiętne słowa już trochę zamazane, ale jeszcze 
czytelne. No tak. Teraz przypomniał sobie, że likwidując po śmierci ojca mieszkanie, 
odprzedał kredens nowemu lokatorowi. Widocznie ta wielka budowla, ozdobiona 
wieżyczkami, gryfami, łańcuchami wyrzeźbionymi w drzewie i twarzyczkami amorków, 
którym z ust wyrastały jakieś kwiatojaszczurki, widocznie ten kolos, który należało 
rozbierać na części wnosząc do mieszkania, niewart był kosztów transportu i pozostawał 
w spadku po każdym lokatorze. 
   W tych samych murach, w tych samych pokojach rozegrały się inne, ale jakże 
podobne historie ludzkiej młodości. Szwalba przesunął starą ceratową kanapę, ustawił ją 
tak, jak stało kiedyś jego łóżko dziecinne, położył się, wyciągnął z trzcinowej etażerki 
powieść Przyborowskiego w okładce zawalanej atramentem i pogrążył się w lekturze, 
wciągnął się w wir naiwnych przygód paru chłopców walczących z Prusakami. „Na co ci 
przyszło, stary wałkoniu” — pomyślał, ale po chwili wspomniał, że nie ma już rzeczy 
rozsądnych i nierozsądnych, że nie ma już ani pracy, ani obowiązków. Cóż zresztą 

osiągnął pracą całego życia? Z górnych ambicyj, bo marzyło się i o tym, i owym, został 
subiektem księgarskim z nędzną pensją dwustu złotych. Z naukowych ambicyj jego 
brata Michała został tytuł uniwersytecki, jakże mało potrzebny w pracy korektora 
drukarni Wierzbickiego. Wspomniał teraz, że tam właśnie na oknie, gdzie leżała stara 
rakieta tenisowa, stało ich akwarium. W akwarium tym były żaby. Gdy brat Michał 
wyjechał do Lwowa po maturze, żaby zostały, ale nikt nie wiedział, co im dawać do 
jedzenia. Ojciec zadepeszował do brata: „Co jedzą żaby?” Michał oddepeszował: „Nic”. 
Być może, istotnie żaby zimą nic nie jedzą, ale nie w ciepłym pokoju. Faktem było, że 
żaby robiły się z każdym dniem bardziej przezroczyste i ledwo się poruszały, żałośnie 
przyklejone do szybek akwarium. Skończyło się na tym, że doktor Szwalba zaniedbywał 
pacjentów i łapał muchy w kuchni. Dowiadywał się od pacjentów, czy nie mają 
przypadkiem much w kuchni, i raz nawet pojechali dokądś z ojcem po muchy. Gdy 
muchy skończyły się bezapelacyjnie, kupowało się po prostu pokarm dla żab w sklepie 
Peszla, co można zresztą było zrobić od razu. Szwalba w tej chwili uświadomił sobie, że i 
much już nie ma na świecie, i bliski był płaczu. Każde spojrzenie przynosiło jakąś 
asocjację i nowe wspomnienie. Do tej karty przywiązane były kiedyś dwa baloniki, które 
dostali w prezencie. Baloniki wywieszało się za okno, aby dłużej zachowały swą 
młodzieńczą krągłość. Przyjemność zabawy zastąpić musiał abstrakcyjny fakt istnienia 
niedosięgalnych baloników. Oba baloniki były czerwone, oba miały już powierzchnie 
pomarszczone jak twarze najstarszych ludzi na świecie. Jeden z tych baloników oderwał 
się, pofrunął, i wtedy Szwalba powiedział do swego brata: „Patrz, twój balonik uciekł”. W 
domu bawiono się bardzo tą przytomnością umysłu, ale dla Szwalby to wspomnienie nie 
było specjalnie przyjemne. Starsi wcale go nie zrozumieli. Nie chciał nikogo oszukać, ale 
rzeczywiście uważał za swój ten właśnie balonik przyczepiony bliżej do lufcika. 
Spojrzenie, które rzucił na niskie dachy przylegające do okna, przywiodło mu 
wspomnienie o wężach zaskrońcach, które wylazły z akwarium na dach. Kuchta od 
Bednarskich zobaczyła takiego węża na dachu, i w całej kamienicy powstały plotki i 
legendy o tym, że „moja pani, taka tu wilgoć, że żmije się zalęgły i po rynnach chodzą”. 
I żmij już nie było, i kucht nie było.
   Szwalba, obładowany książkami dla młodzieży, które zabrał „Jurkowi Buchalskiemu”, 
wrócił do siebie do hotelu.
   Od pewnego czasu trapiła go ciągle ta sama myśl. Jeśli swe ocalenie zawdzięczał 
przypadkowi, przypadek ten mógł ocalić nie tylko jego. Nie ulegało wątpliwości, że szopa 
fabryczna, w której się schronił, musiała posiadać jakieś właściwości specjalne, 
niwelujące działanie Niebieskich Promieni. Nie trzeba było na to wybitnie wynalazczego 
umysłu, a odkryć związek przyczynowy z fabryką azbestu, w której schronił Szwalba 
przypadkowo. Wracał parę razy na to podwórze fabryczne. Może jeszcze ktoś wraz z nim 
tę fatalną noc 30 czerwca spędził na terenie fabryki? Gdyby tak było, ten ktoś 
prawdopodobnie rankiem uciekł z tego miejsca ocalenia. Równie prawdopodobne, a 
może prawdopodobniejsze było, że Szwalba był jedynym człowiekiem, który z zupełną 
rezygnacją przespał zagładę ludzkości. Wyobraźmy sobie — rozumowa Szwalba — że był 
tam jeszcze ktoś inny i ten ktoś, jak ja, tuła się mieście. Prawdopodobieństwo spotkania 
było niewielkie. Mogli się mijać całe miesiące. Warto było więc pomyśleć o sygnałach, o 
wywieszeniu szeregu napisów na widocznych miejscach czy może, jak to czynią 
rozbitkowie, o rozpaleniu wielkiego ogniska. Tego dnia wieczorem Szwalba powyciągał z 
kawiarni Ips krzesełka, ułożył wcale spory stos oblał benzyną i podpalił. Powtarzał te 
próby przez parę wieczorów. Po spaleniu całego umeblowania kawiarni przyszła kolej na 
stare numery „Wiadomości Literackich”. Wyciągał stosy pism z lokalu administracji 
zwłaszcza roczniki „Przyjaciela Psa”, i podpalał je nie bez satysfakcji. W końcu po paru 
dniach znudziła go ta beznadziejna zabawa, wreszcie pewnego ranka natknął się na coś, 
co wzbudziło w nim nowe nadzieje.
   Mijając wędliniarnię Herbsta na ulicy Moniuszki zauważył, że okno wystawowe jest 

rozbite. Wydawało mu się, że okno to poprzednio byk całe, przechodził przecież tędy 
setki razy. Na wystawie leżała pusta butelka wódki i kawał nie dojedzonej kiełbasy. Znać 
było wyraźnie ślady zębów na porzuconym kawałku. Czyżby to była ta stopa odciśnięta 
na piasku, która tak wzruszyła Robinsona? W każdym razie nie był to ludożerca, ale 
kiełbasożerca. Niestety, Szwalba nie miał pewności, czy nie ulega złudzeniu. Bardzo 
łatwo mógł się pomylić co do wybitego okna w wędliniarni, a ślad na kiełbasie mógł mieć 
równie dobrze trzy dni jak piętnaście. Niemniej wypadek ten pobudził jego fantazję. Od 
razu i bez sprzeciwu zgodził się, że tajemniczym gościem w wędliniarni Herbsta była 
młoda kobieta o błękitnych oczach, bardzo inteligentna dziewczyna, oczytana i wrażliwa 
na piękno literatury. Oczywiście, spotkają się prędzej czy później, pokochają, i powstanie 
w ten sposób nowa ludzkość, której ojcem będzie on, Szwalba. To, że ta piękna i 
uduchowiona dziewczyna pija wódkę i je kiełbasę, ani na chwilę nie mąciło tych 
pięknych marzeń ostatniego człowieka. Mimo wszelkich wygód i dostatków samotność 
ciążyła mu coraz bardziej. Poszukiwanie człowieka stało się już prawie manią i obłędem. 
Szwalba wyjeżdżał daleko za miasto, penetrował wsie, osady i miasta okoliczne. 
Zapędził się nawet aż do Radomia. Wszędzie była ta sama straszliwa cisza i pustka. Ani 
ludzi, ani zwierząt. Roślinność wszędzie miała ten sam błękitnawy połysk, ale młode 
pędy traw i ziół polnych jaśniały świeżą, radosną zielenią. Wegetacja wytrzymała 
straszliwą próbę Niebieskich Promieni. Przypomniało mu się teraz, że te promienie 
zabijały tylko zwierzęta o rozbudowanym systemie nerwowym, że ryby, płazy i owady 
mogły, jak przypuszczano, ocaleć. Tak, to była prawda. Jadąc jakimś drewnianym 
mostkiem w okolicach Płocka przez rzeczkę Skrwę, zobaczył w płytkiej wodzie, 
rozjaśnionej promieniami słońca, małą rybkę. Stał długo na mostku, zapatrzony w ten 
radosny fenomen. Gdyby wiedział, jak woła się na ryby, zawołałby na tę płotkę czy 
uklejkę. Wydobywał nawet z siebie jakieś mętne odgłosy w rodzaju „pst” i „cip cip”. 
Zapisał sobie nazwę miejscowości, majątek Sikorz pod Płockiem, jakby chciał mieć adres 
na wypadek, gdyby mu przyszła ochota do korespondencji z tą rybą. Często teraz na 
łąkach spotykał motyle, żółte cytrynki i białe kapustniki. Po powrocie z jednej takiej 
eskapady nabrał całą walizę książek przyrodniczych od Gebethnera i studiował atlasy 
roślinne i barwne tablice z motylami jak fotografie dalekich krewnych i portrety 
odległych przodków.
   Dawno już nie miał żalu i urazy do wymarłej ludzkości. Każdy ślad życia go 
rozrzewniał. Najprostszy napis w oknie knajpy, na przykład: „Dziś flaki”, albo: „Piwo 
Haberbuscha”, budził rozpaczliwa tęsknota do ludzi. Marzył sobie Szwalba, że właśnie z 
takiej knajpki na rogu nagle dolecą go dźwięki radia, że zapłonie mały szyld neonowy, że 
wejdzie do środka i powie spokojnie przy bufecie: „Proszę małe jasne”. Oddawał się 
dziecinnym zabawom: w barze na rogu Marszałkowskiej i placu Unii zapalił lampę 
naftową, puścił specjalnie przyniesiony gramofon i przechadzał się pod oknami baru 
rozkoszując się tą złudą życia. Wszedł wreszcie i usiadł przy stoliku. Gramofon skończył 
grać, i nagle zapadła znowu straszliwa cisza śmierci, która gnębiła biedne serce Szwalby 
jak zmora senna. Lampa wypaliła się, wybuchły ostatnie płomienie podobne do zjawiska 
protuberancyj przy zaćmieniu słońca, i zapadła druga klęska życia samotnego, 
ciemność, czarna siostra ciszy. W świetle gwiazd pusty bar wyglądał upiornie. Szwalba 
drżącymi rękami otwórzył drzwi i wybiegł na ulicę. Nie mógł teraz spać w ciszy. Ostatnią 
jego namiętnością były gramofony i zegary. Gramofony grały w jego pokoju dzień cały, 
w nocy tykały zegary i dzwoniły kuranty. Kilkadziesiąt zegarów, które zgromadził w 
pokoju, ponastawiał na najrozmaitsze godziny, aby nie biły razem, aby możliwie 
najczęściej ciszę nocną przerywały uderzenia, melodie i dzwonki budzików.

ROZDZIAŁ SIÓDMY
W KTÓRYM ROBINSON WARSZAWSKI ZNAJDUJE SWOJEGO PIĘTASZKA
   

   Dwudziestego dnia samotności zdarzył się wypadek o niezwykłej doniosłości. Szwalba 
przez całe swe życie przyzwyczajony był do czytania rano „Kuriera Porannego”. Czemuż 
miał teraz wyrzec się tego przyzwyczajenia? Jedynym następstwem, na jakie się zdobył, 
była tylko zmiana pisma. Czyż miało sens czytać rzeczy już kiedyś przeczytane? 
Ponieważ nigdy nie czytywał „Kuriera Warszawskiego”, sprowadził sobie komplet tego 
pisma z 1938 roku i co rano przy śniadaniu czytał jeden numer. Nic się już nie miało 
zdarzyć na świecie, więc czy nie wszystko jedno, o jakich zdarzeniach czytać rano leżąc 
w łóżku? Właśnie przeczytał o tym, że Liga Narodów groziła wprowadzeniem sankcyj 
przeciw Włochom z powodu ich agresji w Palestynie, gdy nagle wyostrzony słuch 
pochwycił najwyraźniej melodię. Ktoś gwizdał. Nie ulegało wątpliwości, była to melodia: 
„Do ciebie płyną te rzewne tony, o wymarzony, cudny śnie…” Gwizd ten, dość zresztą 
fałszywy, przebijał się przez tykanie osiemnastu zegarów, przebijał się przez nastawioną 
przed chwilą płytę amerykańskiego jazzbandu. Szwalba zerwał się ‘i łóżka i wyjrzał na 
plac Marszałka. Nie było nikogo. Ubrał się czym prędzej w byle co, a właściwie 
niezupełnie w byle co, bo w swoją najładniejszą angielską pyjamę. Choć wiedział, że 
panna Szczypek nie umiała gwizdać, chwycił się przecież za serce, szepnął: „Czyżby to 
ona?” — i wybiegł na ulicę. Gwizd powtórzył się. Teraz anonimowy amator muzyki 
gwizdał najwyraźniej: „Czy pani mieszka sama?…” Melodia ta, którą później nieraz 
jeszcze w życiu przeklinał, wydała mu się graniem anielskich lutni. Artur Rubinstein i 
Huberman ze skrzydełkami, unosząc się wśród obłoków niebieskich, nie mogli bardziej 
czarować melodią. Szwalba zamarł w bezruchu. Od strony Krakowskiego szedł człowiek. 
Szedł prosto w jego stronę. Właściwie szedł niezupełnie prosto i jeśli mamy być ściśli, z 
lekka się zataczał.
   — Człowiek! — krzyknął Szwalba.
   — Człowiek! — odkrzyknął nieznajomy.
   Szwalba z bijącym sercem, ciężko chwytając oddech, patrzał na idącego. Nieznajomy 
był niskiego wzrostu, miał dość czerwony nos, małe, z lekka zamglone oczki. Ubrany był 
dość dziwnie. Miał na sobie perkalowy damski szlafrok, na nogach drewniane trepki i 
melon na głowie. Gdy zbliżył się już na odległość paru kroków, przystanął, zdjął melon i 
powiedział po prostu:
   — Chomiak jestem.
   Szwalba wymienił swoje nazwisko. Patrzyli przez chwilę jeden na drugiego w zupełnym 
ogłupieniu, ale już po chwili zaczęli bełkotać z pomieszania i radości.
   — Niech ja skonam — krzyknął Chomiak — żywy facet, na rany boskie, pieska twoja 
niebieska, skądżeś się tu wziął, frajerze?
   — Bracie, braciszku, mój kochany panie, to pan też żyje! — wykrzykiwał Szwalba.
   Klepali się po ramionach, dotykali, jakby chcieli sprawdzić, czy to nie przywidzenie, 
wreszcie siedli na brzegu trotuaru, zmęczeni z emocji. Ani śmieszny ubiór, ani wyraźny 
zapach piwa, bijący od tego odnalezionego w pustce świata bliźniego, nie odstraszały 
Szwalby. Chomiak patrzył z równą radością na Szwalbę. Po chwili jednak wzrok jego 
nabrał pewnej nieufności.
   — Wszystko to cacy, ale zdaje się, że szanowny pan jest mojżeszowy?
   Zapanowało kłopotliwe milczenie. Po chwili Chomiak rozpogodził się znowu.
   — Mniejsza z tym, jak innego nie ma, niech będzie i mojżeszowy. Daj bracie pyska i 
napijmy się.
   Wyjął z kieszeni szlafroka butelkę gorzkiej angielskiej i podał ją Szwalbie.
   Z długiej rozmowy, która odbyła się już na górze w apartamentach Szwalby, okazało 
się, że Chomiak istotnie nocował dnia 30 czerwca w tej samej szopie na podwórzu 
fabrycznym.
   — Zaczęło się od tego — opowiadał Chomiak — żeśmy rozbili ze szwagrem sklep 
kolonialny na Koszykowej. Doplątało się jeszcze paru facetów i popijawa była, za 
przeproszeniem, odpowiedzialna, bo co oblewać, ja się pytam, jak nie koniec świata? 

Opowiadali, że Żydzi mają w nocy wytruć cały naród. Naród był bardzo zgorszony, więc 
wytrąbiliśmy po dwie butelki czystej. Mnie osobiście, proszę pana szanownego, zgubiła 
jakaś nalewka porzeczkowa, co ją ten kupiec musiał robić na denaturacie. Wzięliśmy 
spory ładunek różnych wódek, ale nam jakieś cwaniaki chciały wszystko odebrać. 
Szwagier dał dęba, przeleźliśmy przez płot, i tam mnie, cholera, zamroczyło. Jak się 
kropnąłem na jakieś worki z cementem czy z inną produkcją, tom się zbudził rano, kiedy 
już było po wszystkim. A rano było w całym mieście jak, za przeproszeniem, na pustyni. 
Taka mnie żałość wzięła, że chodziłem tylko od kupca do baru i z powrotem i zalewałem 
robaka.
   — Ale co pan robił tak sam jeden, czy nie myślał pan o tym, co się stało, czy nie 
przerażała was myśl, że jesteście jedynym człowiekiem na całym globie?
   Szwalba, jak widzimy, przeszedł z „pan” na „wy”, ale mimo to dość trudno mu było 
nawiązać kontakt z odrębną i bardzo indywidualną osobowością Chomiaka.
   — Zainteresowanie też miałem — tłumaczył Chomiak. — Najwięcej mnie ciekawiło, co 
jest w różnych mieszkaniach. Wprowadziłem się nawet na stałe do mieszkania radcy 
Rygiela na Senatorską. Chodziłem tam, jak pracowałem na budowie, bo jestem 
pracownik budowlany, za przeproszeniem, z fachu. Bardzo mi się tam podobało. I 
pluszowe meble, i obrazy olejne. Tylko pluskwy są. Na pluskwy rady nie ma. Mówili, że 
wszystko wyzdycha od tych pieskich Niebieskich Promieni, a pluskwom rady nie dało. Od 
razu tak sobie pomyślałem, jak tylko zaczęli gadać, że wszystko na świecie zginie. 
Wielką też ciekawość miałem co do jednej broszki z turkusem, co ją niby pracownica 
domowa miała ukraść u szwagra, a ja podejrzenie miałem, że ją sam wyniósł do jednej, 
co mieszka na Bednarskiej. Rewizję tam zrobiłem i broszka się znalazła. Wierz tu 
ludziom.
   Mimo wszystko Chomiak nie chciał się pogodzić z faktem, że cała ludzkość wyginęła. Z 
uporem trzymał się swej wiary, że to jedynie jakaś rewolucja i „ewakuacja”, że ludzie są, 
tylko pouciekali, a ci, co nie zdążyli, zginęli od gazów niemieckich czy bolszewickich, 
czego dokładnie Chomiak nie precyzował. Wspominał również o tym, że radio mogło 
odegrać niebagatelną rolę w tej zagładzie rodzaju ludzkiego. Rozmowa nie kleiła się 
jakoś, może z tej przyczyny, że kleiły się oczy pana Chomiaka, który po wypiciu dwu 
butelek czerwonego rozwalił się łóżku Szwalby i zachrapał potężnie.
   Szwalba siedział przy nim jak pielęgniarka przy chorym, a raczej ja młoda matka przy 
nowo narodzonym dziecku. „Na mnie ciąży teraz obowiązek opiekowania się tym oto 
towarzyszem niedoli. Muszę zwalczyć nałóg pijaństwa, muszę go wykształcić i 
wprowadzić w świat piękna” — tak dumał ambitnie Robinson, wsłuchany w potężne 
chrapanie swego Piętaszka. Pierwsze dni współżycia zatrute były oparami alkoholu. 
Szwalba w żaden sposób nie mógł nadążyć, wytrzymywał tempa tej pijatyki, 
przerywanej snem i jedzeniem. Okazało się, że Chomiak ma jeszcze jedną namiętność 
prócz alkoholu i śpiewu. Tą pasją była wędlina. Chomiak wybadał już wszystkie masarnie 
warszawskie i wiedział, która mniej, a która więcej ucierpiała w czasie masowej ucieczki 
ludności. Wyruszał rano, już z lekka podpity i wracał z zapasami „mortadeli”, „szynki w 
pęcherzu” i najrozmaitszych kiełbas. Każda taka porcyjka wędliny powinna była, według 
podstawowych zasad medycznych, zabić Chomiaka, bo z wyjątkiem suchej kiełbasy 
wszystkie te mięsiwa cuchnęły padliną. Być może, że wielkie ilość alkoholu niwelowały 
trujące właściwości zepsutego mięsa, dość że pan Chomiak nie tylko nie podupadł na 
zdrowiu, ale okazywał coraz większą żywotność i energię. W tym stanie ducha nie 
wystarczała mi sentymentalna melodia: „Do ciebie płyną te rzewne tony…”, i przerzucił 
się na: „Wołga, Wołga, mat’ radnaja…”
   Na skutek upałów panujących już od paru tygodni Szwalba postanowił wyjechać w 
góry albo nad morze. Długo tłumaczył Chomiakowi, że musi zmienić tryb życia, że 
wódka go zabije i że w ten sposób zginiie połowa ludzkości, na którą składało się 
przecież tylko ich dwu. Istotniej pewnego dnia rano Chomiak zachorował. Objawiło się to 

w sposób niewątpliwy. Chomiak nie wypił rano tradycyjnych dwu większych i poprosił o 
szklankę herbaty. Szwalba, obładowany podręcznikami lekarskimi, czuwał przy łożu 
swego przyjaciela. Zaryzykował nawet przyrządzenie lekarstwa. Przesiedział parę godzin 
w aptece na Mazowieckiej i gdy wrócił, przeraził się stanem Chomiaka. Tętno było słabe 
i szybkie. Biedny pracownik murarski walczył ze śmiercią. Silna natura przetrzymała 
jednak tę próbę, i po paru ciężkich dniach, w czasie których Chomiak doznał porażenia 
mięśni ocznych i wszystkich klasycznych objawów „botylismus”, pacjent wstał o 
własnych siłach i po raz pierwszy poprosił o kieliszek wódki. Prośba była nieśmiała, a 
wychudzona i blada twarz Chomiaka wzbudziła tkliwość w sercu Szwalby. Od tej choroby 
stosunek ich uległ zmianie. Dotąd Szwalba był manekinem do przepijania, koniecznym 
elementem pijaństwa, gdyż nie było jeszcze na świecie pijaka, który wolał pić sam niż w 
towarzystwie. Szwalba musiał wysłuchiwać monologów Chomiaka i relacyj z jego wizyj, 
które były dla niego zdecydowanie niepochlebne. Zaczynało się to zwykle od słów: 
„Widzę cię w dole, a ja ptak nad tobą w górze”… Najbardziej męcząca była w tym 
pijaństwie ciągła niepewność nastroju Chomiaka, coś w rodzaju huśtawki uczuciowej. 
Raz biedny Szwalba znajdował się nadspodziewanie wysoko, to znów zjeżdżał w dół. W 
rozmowach z pijanymi niezmiernie trudno jest utrafić we właściwy ton, a raczej dość 
szybko zająć stanowisko zgodne z podrażnioną i zmienną ambicją pijanego. Chodziło na 
przykład o zegary.
   — Teraz będziemy rozbijać zegary — zapowiada Chomiak i patrzy prowokacyjnie w 
oczy Szwalbie.
   Szwalba wie, że na nic by się przydały wszelkie perswazje, godzi się więc i powiada:
   — Czemu nie, jak masz ochotę, to rozbij sobie, Romek, ze dwa, trzy, bo i tak dosyć 
tego na świecie, setki tysięcy tego jest w Warszawie, a my tylko dwaj.
   — Dlaczego dwa albo trzy? Wszystkie zegary! Rozumiesz pan, panie Szwalba? U mnie 
albo wszystkie, albo żadnego nie dotknę.
   Teraz Szwalba nie wie, czy powiedzieć, żeby rozbił wszystkie, czy żeby w ogóle nie 
rozbijał. Decyduje się na pierwszą myśl i powiada:
   — Wal wszystkie, nic się nie krępuj, mogę się obyć bez nich. Szwalba sądzi, że w ten 
sposób uzyska aplauz i ułagodzi sytuację. Nic podobnego.
   — Pan mi pozwalasz, panie Szwalba? A kto pan jesteś, że pan mi możesz tu pozwalać 
albo zabraniać, ja się pytam? Za takie rzeczy to ja w mordę biję, ale nie ciebie, Heniek, 
bo jesteś mój brat, bo ty mnie rozumiesz. Ty jeden.
   I oto w najmniej oczekiwanym momencie Szwalba zostaje przywrócony do 
człowieczeństwa, awansuje błyskawicznie, staje się najbliższą, serdeczną istotą. Teraz 
stosunki się unormowały. Od czasu wyzdrowienia Chomiak stał się nieśmiały i 
małomówny. Nie chodził już po wędliniarniach, ale przecież co rano, po wypiciu do 
niedawna znienawidzonej herbaty („szczyny reemigranta”), Chomiak znikał gdzieś na 
dobrych parę godzin. Szwalba, zaciekawiony tymi tajemniczymi wędrówkami, poszedł 
kiedyś niepostrzeżenie za swym przyjacielem: Chomiak wszedł do gmachu Towarzystwa 
Zachęty Sztuk Pięknych…
   Wieczorami dwaj przyjaciele na wyciągniętych przed kawiarnię Ips kanapach leżeli pod 
gołym niebem i w ciepłe wieczory letnie prowadzili długie dyskusje na temat sztuki 
minionego świata.
   Chomiak w chorobie nabrał mistycznego stosunku do życia, zwierzył się Szwalbie, że 
ma poważne wątpliwości religijne.
   — Pierwszy raz, uważasz, przyszło mi do głowy, że coś jest nie w porządku po 
wypadku jednego mojego znajomego, co był za szofera przy taksówce. Ślisko było, i 
jechał powoli. Na placu Trzech Krzyży rękę odjął od kierownicy, żeby czapkę zdjąć przed 
kościołem i akurat wtedy zarzuciło go na inny wóz, rękę za przeproszeniem złamał i 
szkody sobie zrobił na trzysta złotych. Jaka to sprawiedliwość, żeby właśnie w taką 
chwilę go zarzuciło? Ten szofer nazywał się Jakubiak i od tego czasu więcej przed 

kościołem czapki nie zdejmował. I co pan myślisz, z nim było? Wygrał dwa tysiące 
złotych na loterii. To już prędzej wierzę w metampsychozę czy jak tam. Pewna żona 
dyrektora teatru we Lwowie, gdzie miałem robotę przy przerabianiu Wielkiego Teatru na 
Mały, opowiadała, że pod ziemią jest dwadzieścia milionów ludzi.
   — Umarłych? — spytał Szwalba, aby podtrzymać rozmowę.
   — Nie, oni żyją. Krasnoludki je nazywają czy jak ich tam. Każdy człowiek zmienia się w 
takiego krasnotypka, a potem przechodzi w innych facetów czy nawet w kobitę albo 
zwierzę. Znałem jednego szewca na Oboźnej, który musiał być kiedyś niedźwiedź 
lodowaty, bo ryby jadł, świnia, z przeproszeniem, na surowo. Jakoś mi się nie wydaje, 
żeby mogło być wszystko jak na kazaniu w kościele, bo przecież po końcu świata miał 
być Sąd Ostateczny. Jeżeli teraz wszyscy ludzie wyginęli, to chyba już się ten sąd odbył, 
za przeproszeniem, a o nas zapomnieli. Przecież drugi raz dla nas dwóch nie będą 
specjalnie w trąby grać i całą awanturę robić na nowo. Chociaż zdarza się, że sąd 
czasem o kimś zapomni. Niedaleko szukając, ze mną raz się to wydarzyło.
   W tym miejscu Chomiak nagle zamilkł, uważając widać, że mimo absolutnego braku 
władz i organów policyjnych lepiej o takich sprawach nie wspominać.
   — Ciotkę miałem religijną bardzo i u niej byłem na wychowaniu, jak ją kiedyś okradli, 
to tak opowiadała: „Już koło Świętego Jana zauważyłam, że się jakiś koło mnie kręci. 
Przy Wizytkach to mnie nawet potrącił. Dochodzę — opowiada — do fary i widzę, że ten, 
co za mną szedł, do tramwaju skoczył. Coś mnie tknęło i przy Karmelitach sięgnęłam się 
za kieszeń, a tu portmonetki nie ma. Dopiero na Trzy Króle zauważyłam, że całą 
spódnicę mi, łachudra jeden, żyletką rozpruł”. Bardzo była nabożna ta ciotka, ale nic ja 
dobrego w życiu nie spotkało. Ciągle ja okradali. Co poszła do kościoła, to złodzieje jej 
wszystkie meble wynosili. Aż jej się kupować naprzykrzyło.
   W kawiarni Ips był spory zapas lodu i różnych butelek z lemoniadami, wiec gwarząc 
tak. dwaj przyjaciele popijali napoje chłodzące, ale Szwalba uważał pilnie, czy 
nawrócony alkoholik nie dolewa sobie mocniejszych trunków. Chomiak chodził na 
wystawę do Zachęty i bardzo się przejmował malarstwem. Szwalba starał się kształcić 
smak artystyczny swego przyjaciela i zaprowadził go do mieszkania pewnego adwokata 
warszawskiego, który miał obrazy „kapistów”. W tym mieszkaniu nocowali nawet przez 
cały tydzień, bo było chłodno i łóżka były wygodne. Po tygodniu Chomiak powiedział, że 
dłużej nie wytrzyma, możliwe, że kolory są i że faktura, i że plener, ale czuje, że jak 
dłużej będzie się na te czerwone nosy patrzył, to mu wróci gust do alkoholu.
   Nie bardzo się również powiodły próby zaznajomienia Chomiaka z problematyką 
rzeźby współczesnej. Chomiak zgadzał się ze wszystkim, potakiwał, ale pewnego razu 
wziął ze składu aptecznego na Mazowieckiej pudełko kremu „Nivea” i posmarował nim 
ciało leżącego bojownika za wolność na pomniku Wittiga przed Zachętą.
   — Leży tak, jakby się opalał — powiedział Chomiak — to niech się przynajmniej 
kremem posmaruje.
   Nie lepiej było z literaturą. Kiedyś Chomiak wziął z pokoju Szwalby tom pewnego 
głośnego powieściopisarza. Nazajutrz wrócił z książka w ręku bardzo podniecony i 
niezbyt dobrze się trzymając na nogach.
   — Przeczytaj sam, jakżeś taki mądry: „Po wytłamszonej grudzie jesiennego błocka, jak 
po wyciurach i wysmarkach, ciapał drobnymi kroczkami, mlaskał w tym zupsku ckliwym 
i rozpamiętywał, jak to mu Koźlak tę rękę mokrą wcisnął niby jałmużnę, jak mu obleśnie 
mrugał prosto w mózg kaprawymi oczkami”. No i co? Można taką rzecz bez trunku, bez 
pomocy mamy wódzi wytrzymać? Święty by, za przeproszeniem, nie wytrzymał.
   Jak widzimy, trudno było nawiązać Szwalbie głębszy kontakt duchowy z panem 
Chomiakiem. Szwalba żył lekturą i swymi marzeniami. Czasem wybrali się razem na 
spacer samochodem albo łapali ryby, w czym Chomiak był majstrem pierwszorzędnym. 
Znudziło się im już pożywienie złożone z samych konserw i starego chleba, i Chomiak 
przynosił znad Wisły co dzień jakąś ładną rybkę. Ryby łapały się na byle co. Szwalba 

miał poważne zastrzeżenia, czy solidarność między tymi, którzy przetrwali zagładę 
świata, pozwalała na jedzenie ryb, ale rozkoszny zapach smażonego karasia zwalczył 
dość szybko te skrupuły. Najmniej mówili ze sobą o przyszłości. Cóż bowiem mogło się 
stać? Losy ich były z góry przesądzone, jak los pasażerów normalnego pociągu. O 
pewnej nie znanej im godzinie będą musieli wysiąść, to znaczy umrzeć. Nic innego stać 
się nie mogło. Byli co prawda jeszcze rubenici, ale nie wydawało się to prawdopodobne, 
aby w pustej Europie mogli odnaleźć dwu zagubionych żywych ludzi. Chomiak co 
prawda wspomniał, że trzeba by się wybrać do tego miejsca, gdzie są ludzie, bo mając 
tyle forsy, co oni dwaj, będą się mogli ładnie zabawić. Chomiak dobrał się do paru kas 
prywatnych, w których było sporo gotówki. Zebrał również wcale ładny zapasik biżuterii i 
łudził się nadzieją, że tam, gdzie ludzie zostali, za tę biżuterię zdobędzie wdzięki 
nieznanych piękności. Szwalba myślał również o rubenitach, ale jego nadzieje i 
wątpliwości były innej natury. Kto wie, dumał, czy jego obowiązkiem nie jest połączyć 
się z ludźmi, którzy pozostali przy życiu, i pracować w jakiś sposób dla ich przyszłości. 
Wszystko, co czytał o Retlichu, budziło obawy, że nie byłby tam przyjęty owacyjnie. 
Prawdopodobnie zostałby usunięty natychmiast jako element rozkładowy. Ale inny był 
stosunek do rubenitów, nim świat zginał, i inny był teraz, gdy tylko oni jedni 
reprezentowali ludzkość.
   Pewnego dnia wpadła Szwalbie do głowy myśl, która powinna była mu zaświtać już 
znacznie dawniej. Zaczęło się od tego, że poszli z Chomiakiem do ministerstwa skarbu. 
Szwalba obchodził wszystkie ministerstwa i szukał materiału do swych pamiętników. 
Postanowił bowiem spisać historię świata, aby kiedyś potomkowie rubenitów mogli ją 
odnaleźć i poznać prawdziwy przebieg i obraz ostatnich lat i ostatnich dni wymarłej 
ludzkości. Ta konstruktywna praca podniecała jego energię. Niech przynajmniej wiedzą 
dobrze, jak było w tym kraju i w tych latach ostatnich. W biurku ministra robót 
publicznych nie znalazł wiele materiału historycznego. Był tam tylko plan okrętu 
„Paderewski” z oznaczoną niebieską kredką kabiną, w której minister miał odbyć podróż 
wypoczynkową. W ministerstwie przemysłu i handlu w biurku ministra znaleźli dwie talie 
kart i bloczek z zapisem brydżowym, z którego wynikało, że jacyś „P” i „K” przegrali 
robra z trzydziestu dwu. W ministerstwie skarbu Szwalba otworzył przypadkowo jakiś 
gruby tom oprawny w skórę. Był to rejestr dłużników. Otworzył na pierwszej stronie i 
znalazł napis: „Azbestu fabrykacja”. Oczywiście, spis alfabetyczny fabryk musiał się 
zaczynać od fabryk abażurów, amoniaku i azbestu. O fabrykach amunicji nie ma co 
mówić, gdyż były to jedyne fabryki w tych czasach, które nie miały ani długów, ani 
zaległości podatkowych. Wtedy to nagle wstrząsnęła Szwalbą myśl prosta i logiczna. 
Jeśli on i Chomiak ocaleli od Niebieskich Promieni dzięki temu, że przy fabrykacji azbestu 
wytwarzała się przypadkowo jakaś zbawienna izolacja, to przecież takich fabryk było w 
Polsce parę, a na świecie z pewnością paręset. Mogli więc tam również znaleźć się jacyś 
ludzie. Było to przynajmniej równie prawdopodobne jak to, że na Marsie czy na Wenerze 
jest życie organiczne. Szwalba zaczął gorączkowo przeglądać spis fabryk 
przetwarzających azbest dla celów przemysłowych. Było zaledwie parę takich fabryk w 
Polsce, ale przecież nawet tych parę fabryk mogło ocalić wielu ludzi. Fabryki polskie były 
to przeważnie małe warsztaty pracy, zatrudniające po kilkudziesięciu robotników. 
Przetwarzano tam azbest na papę i tkaniny. Za pomocą walcowania i gotowania 
rozkładano włókna azbestu. Były też fabryczki, które wyrabiały eternit, materiał 
budowlany wytwarzany przez mieszanie azbestu z cementem.
   Szwalba zaczął studiować sprawę przetworów azbestowych. Dowiedział się, że azbest 
występuje w chlorycie, w łupku talkowym, jako produkt wietrzenia hornblendy. Jeśli 
gdzie należało szukać ludzi, to w okolicach, gdzie azbest występuje najbogaciej. Trzeba 
więc było szukać w Gastein, w Zillertal w Tyrolu, w Sondrio, w Turynie i w Stanach 
Zjednoczonych między Vermont a Alabamą. Była tylko jedna trudność. Ludzie, którzy 
ocaleli przypadkowo dzięki jakimś dotąd nie znanym właściwościom azbestu, nie musieli 

bynajmniej trzymać się miejsca ocalenia i podobnie jak on i jak Chomiak odeszli i 
ukrywali się tam. gdzie im żyć było najwygodniej. Nadzieja znalezieni kogoś żywego w 
Turynie albo w Zillertal była dość nikła, ale Szwalba uczepił się tej myśli i postanowił 
namówić Chomiaka do wyprawy samochodowej przez Tyrol do Włoch. Na razie 
postanowili zbada teren fabryczek polskich.
   Po pierwszej wyprawie do Łodzi wrócili zniechęceni. Łódź wymarła i pusta straszliwie. 
Zapalili na Piotrkowskiej przed Grand Hotelem wielki stos. Krzyczeli, puszczali płyty 
gramofonowe i trąbili krążąc samochodem po mieście, ale żadne echo nie odpowiedziało 
tym beznadziejnym nawoływaniom. Szwalba wpadł w maniacki upór wynalezienia tych, 
którzy mogli pozostać przy życiu. Cały czas wolny od pisania pamiętnika i wspomnień, 
które miały być jak butelka rzucona w ocean, powierzone pustce wymarłej Warszawy, 
spędzał Szwalba na rozmyślaniach nad odnalezieniem ludzi. Jakże — tylko ci rubenici 
miel: pozostać, tylko oni mieli kształtować przyszłe koleje świata? Chomia był bardziej 
sceptyczny i ostrożny.
   — Co się tak wydzierasz? — zwrócił uwagę Szwalbie, gdy stali przed Grand Hotelem w 
Łodzi. — Jeszcze czego złego się dopytasz. Czy ty myślisz, frajerze, że na świecie 
musiały zostać, za przeproszeniem, same anioły? Możemy się natknąć na jakiegoś 
morowego drania albo i na paru draniów, którzy: nam życie obrzydzą.
   Szwalba nie zaniechał swej pracy wychowawczej, dawał Chomiakowi różne książki do 
czytania, ale wymagania byłego pracownika budowlanego były bardzo surowe. Kiedyś 
schronili się przed deszczem w gmachu Teatru Polskiego. Szwalba wydobył z biblioteki 
teatralnej egzemplarz „Hamleta” i rozpartemu w krzesłach Chomiakowi odgrywał sam 
sceny dramatu. Chomiak patrzał otępiałym okiem na przyjaciela przebranego w jakiś 
czerwony płaszcz i miotającego się po scenie.
   — Jakieś głupie — powiedział w końcu.
   Z uporem w rozmowach przekręcał słowo „Ofelia” na „oferma”, a jedyną rzeczą, która 
mu się w teatrze spodobała, był kapelusz z piórami i szpada z „Cyrana de Bergerac”. 
Włożył ten kapelusz, przypasał szpadę i łaził tak parę dni po hotelu bardzo drażniąc 
Szwalbę.
   Wzajemne podrażnienia następowały coraz częściej. Chomiak zmuszał Szwalbę do gry 
w warcaby, w której to grze miał znaczną przewagę. — Myślałby kto, że naprawdę 
wszystkie rozumy zjadłeś, a jakżeś taki mądry, to dlaczego nie umiesz obliczyć, że jak 
pójdziesz teraz naprzód, to stracisz dwa kamienie i ja damkę sobie zrobię? Coś ty mnie z 
twoją mądrością bujasz. Mówisz, że trzeba się w życiu kierować rozumem, a nie, za 
przeproszeniem, namiętnościami, no to się kieruj rozumem, gnido żydowska.
   Próżno Szwalba tłumaczył, że zdolności spekulacyjne i wprawa w grze nie przesądzają 
jeszcze wszystkiego, ale, niestety, wpadał w zdenerwowanie, pocił się i irytował przy 
nowej partii warcabów, i znów przegrywał. Kiedyś, po ostrzejszym przemówieniu się, 
Szwalba obraził się i przeprowadził do „Bristolu”. Po paru dniach Szwalba wybrał się sam 
do Katowic, gdzie kiedyś istniała jakaś fabryka przetworów azbestowych. Znowu zapalił 
stos, jakby na ofiarę milczącemu bóstwu umarłej ludzkości. Stojąc na rynku krzyczał i 
nawoływał głośno, ale ten zachrypły głos przeraził go samego. Nagle ogarnął go 
popłoch. Wielki stos płonął sycząc i trzaskając. Miasto było ciemne i głuche. Nie mógł 
zasnąć nocą. Zbudziły go pioruny i błyskawice. Nie panując nad nerwami, roztrzęsiony, 
wskoczył do samochodu i ruszył w burzę i w ciemność. Nad ranem wrócił do Warszawy 
zmokły i podobny bardziej do upiora niż do pomocnika księgarskiego. Od pięciu już dni 
nie rozmawiał z Chomiakiem. Gadatliwa i towarzyska natura Szwalby nie wytrzymała tej 
izolacji. Chomiak miał więcej charakteru i bardzo się drożył, gdy pewnego ranka Szwalba 
zjawił się w Hotelu Europejskim pod pozorem, że zostawił jakąś książkę.
   Ostatnią pasją Chomiaka było zbieranie fotografij. Leżał na kanapie przed kawiarnią 
Europejską obłożony stosami fotosów kinematograficznych, pism z modami i 
wydawnictw w rodzaju „Paris Nu”.

   — Najpierw bym tę brunetkę szarpaną w dziąsło, a potem tego blondasa — zwierzał 
się ze swych marzeń erotycznych.
   Szwalba próbował opowiedzieć Chomiakowi o swych przeżyciach i o strachu, który go 
gnał w burzę do Warszawy. I oto nagle w czasie tej rozmowy stało się coś 
niewiarygodnego i straszliwego: posłyszeli szum. Szum przerażający i boski. Szum 
znajomy dobrze, szum, do którego przywykli przez całe niemal życie. Obydwaj 
jednocześnie podnieśli oczy do góry. Wysoko po niebie czystym i bez chmur płynął 
samolot. Warkot motoru napełniał całą okolicę, całe miasto wydawało się rozedrgane od 
tego dźwięku. Chomiak chwycił Szwalbę za rękę.
   — Nie ruszajmy się — szepnął Szwalba, jak gdyby bojąc się, że mocniejsze 
podniesienie głosu dolecieć może do wysoko w niebie zawieszonego samolotu.
   Pierwszym uczuciem był strach. Instynkt samozachowawczy sparaliżował ich ruchy. 
Czuli się jak ptactwo domowe wobec jastrzębia. A raczej jak owad, który udaje umarłego 
wobec potężnego, choć nieznanego niebezpieczeństwa. To mógł być tylko samolot 
stamtąd. Płynął powietrzem któryś z groźnych rubenitów, zbrojny może w straszliwe 
Niebieskie Promienie. Długo jeszcze słychać było warkot motoru, aż wreszcie powoli 
samolot rozpłynął się i znikł w czystym błękicie nieba. A więc świat żył, działy się 
naprawdę jakieś sprawy, nie znane im, rozbitkom wyrzuconym na bezludną wyspę 
rodzinnego miasta.
   — Coś mi się widzi, że to była kobita — rzekł Chomiak, patrząc na oddalający się 
samolot. — Ja mam wzrok na takie rzeczy dobry i z piątego piętra na budowie zobaczę, 
za przeproszeniem, czy tam idzie ciało odpowiedzialne czy tłumok.
   Chomiak po zainteresowaniach mistycznych przerzucił się całkowicie na erotyzm, i 
brak kobiet doprowadził go do niebezpiecznego stanu podniecenia. Mimo że były subiekt 
księgarski nie był ani ponętny, ani urodziwy, dochodziło do tego, że Chomiak łypał w 
jego stronę pożądliwym okiem. Szwalba, który nie miał wiele temperamentu 
erotycznego, patrzał z przestrachem na to podniecenie towarzysza niedoli. Stwierdził ze 
zgorszeniem, że Chomiak nagromadził w swym pokoju jakieś lalki i manekiny 
reklamowe, nogi ze sklepów z pończochami i mnóstwo bielizny damskiej. Nawet w tak 
poważnej chwili jak zjawienie się pierwszego rubenity nie umiał wyzbyć się swych 
erotycznych zainteresowań.
   — Powinniśmy być teraz ostrożni — radził Szwalba — zwłaszcza z paleniem światła 
wieczorami. Taki rubenita z samolotu łatwo może dostrzec światło, i wtedy już po nas.
   W dwa czy trzy dni później znowu samolot przeleciał nad Warszawą. Tym razem krążył 
dość nisko, jakby szukając czegoś w wymarłym mieście.

ROZDZIAŁ ÓSMY
W KTÓRYM PROFESOR PANKHURST ZOSTAJE WRESZCIE OCZAROWANY PRZEZ MISS 
WALKER I NAGLE PORWANY PRZEZ OSTIEJENKĘ
   
   W czasie gdy Chomiak i Szwalba włóczyli się po pustej stolicy swego kraju, w Ruben 
zaszły dość poważne zmiany. Przede wszystkim przestały istnieć Niebieskie Promienie. 
Retlich zniszczył całą instalację. Wrogi mu świat zginął, a zachowanie straszliwego 
wynalazku nie mogło przynieść żadnego pożytku. Wprost przeciwnie, promienie śmierci 
mogły się stać powodem nowej katastrofy. Trzeba było ciągle trzymać straż przy wejściu 
do laboratorium. Retlich nie był już młody i liczył się z tym, że po jego śmierci ten, kto 
opanuje Niebieskie Promienie, będzie mógł wytracić resztę ludzkości. Byłoby to 
zupełnym nonsensem, gdyby Pan Bóg sam stał się ofiarą potopu lub gdyby po to kazał 
zbudować arkę Noemu, aby jego potomstwo zatopić w nowym potopie. Nie. Ten 
wynalazek powinien zniknąć z powierzchni ziemi. Pewnego dnia odbyła się uroczystość 
zburzenia laboratorium. Retlich wygłosił do rubenitów przy tej okazji krótkie 
przemówienie, w którym zaznaczył, że wszelkie wynalazki techniczne, nawet tak 

genialne jak Niebieskie Promienie, są właściwie atrybutami życia ułatwionego.
   — Nie wyrzekamy się — mówił — jeszcze broni palnej, gdyż istnieje sporo zwierząt 
drapieżnych, które zabraliśmy ze sobą na nową planetę, na nowy rubenicki świat. Ale 
broń palna powinna być używana tylko w ostateczności. W walkach między sobą musicie 
używać jedynie młotów kamiennych, toporów i pięści. Gdyż tylko ta forma walki daje 
prawdziwe poczucie zwycięstwa, daje wielkie szczęście, jakim jest własnoręczne zabicie 
wroga. Cóż to za przyjemność kogoś, kogo się prawie nie widzi i nawet nie zna, 
zastrzelić z dalekosiężnej armaty? Jaką rozkosz daje ten wulgarny system zabijania, ta 
ohydnie zmechanizowana forma zmagania się z nieprzyjacielem, którą wprowadzili 
zdeprawowani ludzie zaginionego świata? Karabin maszynowy był najordynarniejszą 
profanacją walki. Wojna przeszłości była barbarzyńska, jak barbarzyńskie były wyroby 
maszynowe wobec pracy indywidualnej rąk ludzkich.
   Przemowy tej wysłuchali rubenici stojąc karnie w szeregu. Mówca miał przy swoim 
„fotelu wodza” specjalny przyrząd, który za naciśnięciem guziczka zapalał czerwone 
światełko. Był to znak, że w tym miejscu rubenici powinni krzyczeć: „Hop, hip” i 
podnosić prawą nogę do góry. Tak zorganizowane audytorium czyniło wrażenie bardzo 
poważne i nawet, rzec można, podniosłe.
   Prócz wysadzenia w powietrze laboratorium zdarzyły się w Ruben inne jeszcze 
sensacje. Okazało się, że zagłada rodzaju ludzkiego była straszliwa, ale niezupełna. 
Istotnie, w ośrodkach fabrykacji przetworów azbestowych wytworzyła się w pewnych 
specyficznych warunkach atmosferycznych izolacja. Emerich w czasie swego lotu nad 
pewnym miastem w północnych Włoszech zauważył dwoje ludzi dających mu 
rozpaczliwe sygnały. Oczywiście, wylądował natychmiast i zastrzelił dwu dezerterów z 
armii śmierci. Gdy zdał z tego raport Retlichowi, spotkał się z naganą. Rzecz w tym, że 
coraz wyraźniej dawał się odczuć brak konfliktów, nie było wrogów i elementów 
szkodliwych, a na tym cierpiała dynamika wychowania młodzieży rubenickiej. Retlich już 
poniewczasie zaczął żałować, że w menażerii nie zachował paru Żydów, a zwłaszcza 
choćby jednego Żyda komunisty, aby mieć model ćwiczebny. Rubenitom w takich 
warunkach groził marazm i trzeba było wytwarzać sztuczne konflikty między grupami 
rubenickimi.
   — Gdybym to zrobił drugi raz — zwierzył się Emerichowi — zostawiłbym paru jeśli nie 
komunistów, to choćby lewicowców czy syndykalistów, aby moi chłopcy mieli kogo 
nienawidzić. To był błąd, który niełatwo będzie naprawić.
   — Zauważyłem, że wśród rubenitów jest paru osobników o mniejszej odporności 
fizycznej i o pewnej miękkości charakteru. Jest taki nr 7. Mogliby go poszykanować nasi 
chłopcy, aby nabrał pożądanej tężyzny. Nic tak nie wyrabia męskości i hartu jak 
„dawanie szkoły” różnym fajtłapom. Można by im podsunąć tego ofermę — radził 
Emerich.
   Szczęśliwy los przyszedł jednak z pomocą Retlichowi. Nie odkryto naszych przyjaciół, 
panów Szwalby i Chomiaka. Znaleziono cos hardziej smakowitego. Pewnego razu 
Ostiejenko wrócił z rajdu niszczycielskiego z niezwykłą zdobyczą. Zadaniem jego było 
podpalenie Edynburga. Jak pamiętamy, dnia 30 czerwca pewien uczony angielski, 
nazwiskiem Pankhurst. przygotował się do badania promieni śmierci. Profesor Pankhurst 
miał pewien pomysł i własną teorię tłumaczącą zjawisko Niebieskich Promieni. 
Przygotował wszystkie instrumenty potrzebne do empirycznego stwierdzenia swych 
domysłów. Na parę chwil przed oznaczonym terminem zagłady był prawie pewny, że 
poznał charakter tego straszliwego zjawiska. Za późno już było, aby podać tę myśl do 
wiadomości ogółu, i nie było czasu na eksperymenty. Gdyby teoria jego była słuszna, 
zasłona azbestowa przy znacznej jonizacji powietrza mogła stworzyć ochronę przed 
Niebieskimi Promieniami. Profesor Pankhurst przygotował wszystkie środki 
laboratoryjne. W chwili przeniknięcia promieni do laboratorium zagadka miała być 
rozwiązana. Wystarczy jeden rzut oka na sygnalizator elektrotryboidalny, wynalazku 

profesora Cypkina. W razie stworzenia warunków izolacyjnych nie dopuszczających 
Niebieskich Promieni do laboratorium uczonego profesor Pankhurst nie mógłby 
stwierdzić prawdziwości swoich koncepcyj. Należało albo zabezpieczyć siebie, albo 
dopuścić do laboratorium Niebieskie Promienie i umrzeć, ale z pewnością, że teoria była 
słuszna. Było, oczywiście, jeszcze trzecie wyjście. Zabezpieczyć laboratorium. Jeśli 
bowiem jonizacja wraz z zasłoną azbestową nie przepuści Niebieskich Promieni, fakt ten 
również potwierdzi teorię Pankhursta. Ale ten sposób, oczywiście, nie przyszedł do 
głowy uczonemu jako przedstawicielowi gatunku absolutnie pozbawionego instynktu 
samozachowawczego. Uczonemu angielskiemu wydało się rzeczą najnaturalniejszą 
umrzeć i jedynym jego strapieniem było to, czy zdąży w ostatnim momencie odczytać 
stan sygnalizatora. O tym wszystkim opowiedział, rzecz prosta, profesor swojej 
asystentce, miss Walker, która znając dobrze jego usposobienie nie wdawała się w 
żadne dyskusje, tylko z gorączkowym pośpiechem, gdyż był po temu już wielki czas, 
przygotowała zasłony azbestowe i wprowadziła w ruch aparat do jonizacji powietrza, 
wynaleziony przez słynnego uczonego i nowo obranego prezydenta Rzeczypospolitej 
Polskiej. Profesor Pankhurst nie zdawał sobie sprawy z rodzaju zabiegów miss Walker i 
czekał wpatrzony w swoje przyrządy. Czekał bardzo długo. Siedział tak całe popołudnie, 
wieczór i wreszcie w nocy doszedł do przekonania, że cała historiia z Niebieskimi 
Promieniami albo jest blagą, albo Retlich nie odważył się użyć swej straszliwej broni. 
Naturalnie musiał zmienić pogląd na tę sprawę, gdy wyjrzał przez okno swej pracowni 
na Princess Street. Główna ulica Edynburga była pokryta trupami. Ludność Szkocji, 
postanowiła nie wydalać się z miasta. Na tę decyzję wpłynął niewątpliwie list niejakiej 
pani Margaret MacDonald, która dowodziła, że modne w Anglii uciekanie do morza jest 
sprzeczne z tradycjami Szkocji: „Dumny naród górali nie poniży się do włażenia z głową 
pod wodę. Ten, system wodnych strusiów pozostawiamy Anglikom”. Tak pisała pani, 
MacDonald, i termin „wodny struś” bardzo się przyjął. W „New Scotland” pomieszczono 
nawet karykaturę przedstawiającą Anglika z głową zanurzoną w wodzie. Podpis brzmiał: 
„Anglia panuje na wodzie”. Compton Mackenzie udzielił wywiadu, w którym powiedział: 
„Szkoci umierali zawsze patrząc w oczy niebezpieczeństwu, a ten, kto chowa głowę pod 
wodą, zamyka oczy”. Z tego to powodu Niebieskie Promienie zastały mieszkańców 
Edynburga przy ich normalnych czynnościach. Promienie śmierci jak lawa pompejska 
utrwaliły tryb życia i zwyczaje narodu szkockiego. Było to więc jedyne może miasto na 
świecie, którego ulice pełne były trupów. Ludzie i zwierzęta zabite przez Niebieskie 
Promienie nie podlegali rozkładowi, lecz zmieniali się w rodzaj suchego popiołu o 
metalicznym połysku. Gdy profesor Pankhurst otworzył okno i spojrzał na miasto, 
zauważył przede wszystkim nalot o połysku metalicznym, okrywający drzewa uliczne. 
Miasto było oświetlone światłem księżyca. Głęboki parów, oddzielający główną ulicę od 
zamku, tonął w zielonej ciemności. Profesor Pankhurst bardzo się ucieszył.
   — No, proszę, niech pani spojrzy na te drzewa — zawołał do panny Walker. — Nie 
może pani zaprzeczyć, że jak to przewidziałem, są okryte niebieskawym nalotem. 
Okazuje się, że miałem rację.
   Miss Walker stojąc w otwartym oknie patrzała na romantyczną górę edynburskiego 
zamku, na ulice miasta pokryte trupami przechodniów. Cisza śmiertelna, która objęła 
miasto, dzwoniła w uszach.
   — To straszne — powiedziała dławiąc łzy. — Jesteśmy sami na świecie.
   Profesor Pankhurst nieprędko zrozumiał, co się właściwie stało. Zbyt był podniecony i 
zajęty swymi myślami na temat istoty zjawiska Niebieskich Promieni. Miss Walker 
zadumała się nad znaczeniem wypowiedzianych przez nią słów. Są na świecie sami, ona 
i jej profesor, człowiek, w którym kochała się z cichą rezygnacją od lat kilku. 
Przypomniała sobie teraz dawne brutalne słowa profesora: „Droga miss Walker (zawsze 
nazywał ją drogą, gdy miał jej coś do zarzucenia), gdybyśmy zostali sami na całym 
świecie, tylko ja i pani. nawet wtedy nie mieszałbym spraw erotycznych do swoich prac 

naukowych”. Teraz są sami na świecie. Teraz okaże się naprawdę, czy profesor 
Pankhurst nie odda jej swego serca. Ta sprawa wydała się pannie Walker ważniejsza od 
wielkiego kataklizmu ludzkości, gdyż panna Walker nie tylko była asystentką fizyki, ale i 
kobietą. Profesor zajęty był myślami innej natury.
   „Tylko zupełny ignorant mógł się poważyć na tak ryzykowny eksperyment. Naruszenie 
równowagi świata przez wytracenie wszystkich organizmów wyższych doprowadzi do 
zmian trudnych do przewidzenia. Przeniesienie kaktusów czy królików do Australii 
zmieniło charakter flory i fauny tej części świata. Przypadkowe przeniesienie pewnego 
wodorostu kanadyjskiego zablokowało na dziesiątki lat połowę dróg wodnych w Anglii. 
Ten pan, który wymordował ludzi i zwierzęta wyższe, bo, jak czytałem, Niebieskie 
Promienie nie są niebezpieczne dla świata owadów, bakteryj, a nawet ryb, mógł 
właściwie utorować drogę do zwycięskiego rozwoju jakiegoś pluskwiaka, mola czy 
biedronki. Ten ignorant nie czytał widocznie tak popularnych książek jak Ritchiego 
«Wpływ człowieka na życie zwierząt w Szkocji». Ten pan nie znał widać wysiłków 
ekologicznej biologii i nie miał pojęcia o prawach równowagi biologicznej. Pan Retlich 
sądzi, że oczyszcza świat dla swoich rubenitów, a pracuje dla błonkoskrzydłych albo 
tęgopokrywych”.
   Profesor Pankhurst zajęty był tymi rozważaniami i sprawdzaniem swej teorii 
Niebieskich Promieni, podczas gdy panna Walker zajęła się organizacją życia 
praktycznego. Postanowiła przenieść rzeczy profesora do hotelu „Caledonia” i tam 
zgromadzić w wielkich chłodniach hotelowych zapasy pożywienia. Sprawą światła, gdyż 
elektrownia edynburska pozostawiona bez dozoru, rzecz prosta, była już nieczynna, 
postanowił zająć się profesor, co zresztą okazało się zgubne w swych nieprzewidzianych 
skutkach.
   Ostiejenko, który od paru tygodni podpalał Londyn i miasta angielskie, narzekał na 
monotonię swego zajęcia.
   Skuczno — mówił sam do siebie i ziewając zrzucał bomby Newcastle.
   Warunki atmosferyczne były dobre, susza i lekki wiatr sprzyjały pożarom. Ostiejenko 
postanowił wiec przenocować w niedalekim Edynburgu i resztę bomb zrzucić nazajutrz 
na stolicę Szkocji. Przyfrunął pod wieczór, wylądował na lotnisku i po napełnieniu baków 
benzyna, której spory zapas znalazł w hangarach, poszedł na miasto, aby w jakimś 
wygodnym hotelu na przyzwoitym łóżku wypocząć: po trudach rajdu niszczycielskiego. 
Zbliżając się do śródmieścia, Ostiejenko zauważył z najwyższym zdumieniem, że hotel 
„Caledonia” jest oświetlony jest wspaniałym światłem elektrycznym. Hotel ten miał 
własną elektrownię, którą właśnie uruchomił znakomity fizyk angielski, profesor 
Pankhurst. Mimo straszliwej rozpaczy i przygnębienia, mimo łez wylanych nad 
wymordowaną ludzkością Pankhurst coraz częściej łapał się na tym. że myśli jego krążą 
wokół trzydziestoletniej, wysokiej i silnie zbudowanej kobiety, która dotąd była tylko 
jego asystentką, niezwykle biegłą w pracach laboratoryjnych. Życie erotyczne profesora 
prawie nie istniało. Wiedział, że miss Walker jest w nim zakochana, bronił się jednak 
przed tym uczuciem. Raz był już bliski upadku. Zdecydował się okazać wzajemność, ale 
właśnie było to w przeddzień zagłady i wytracenia ludzkości. Teraz od paru dni, mimo 
straszliwych zmian, które wstrząsnęły światem, profesor zajęty był natrętnymi myślami 
o różnych częściach ciała swej asystentki. W towarzystwie tej jedynej istoty ludzkiej w 
całym Imperium Brytyjskim doznawał niepokojącego drżenia i skrępowania. Tego 
właśnie wieczora postanowił być energiczny. Niech się to stanie, gdy się stać musi. 
Jedyny człowiek w całej Anglii, czekając na jedyną kobietę, pokropił sobie włosy lawendą 
Yardleya. „Jeśli jej powiem: «moja jedyna». nic będę kłamał — myślał profesor 
Pankhurst. — Uruchomiłem elektrownię hotelową, aby zgasić dziś właśnie elektryczność, 
gdy zostaniemy sami”. Wpatrzony w drzwi hotelu, czekał na powrót miss Walker. która 
poszła po słoje z konfiturami do mieszkania śp. ciotki. Zamiast upragnionej postaci 
asystentki profesor Pankhurst zobaczył nagle jakiegoś wysokiego mężczyznę, który stał 

w drzwiach z jednym okiem zmrużonym i wyciągniętą przed siebie ręką. Ręka ta była 
zakończona rewolwerem. Profesor Pankhurst w pierwszej chwili nie zorientował się. co 
ma znaczyć ten gest, i przymrużone oko przybysza wydało mu się pewną figlarną 
zachętą do okazania serdeczności.
   — Hallo — powiedział profesor wstając z ożywieniem z fotela.
   — Stać — odpowiedział nieznajomy — ani kroku dalej. Ręce do góry!
   Wtedy profesor Pankhurst zrozumiał, że przybysz mierzy do niego z rewolweru. 
Wydało mu się to tak idiotyczne, że zaniemówił. Po chwili przezwyciężył to oburzenie i 
powiedział z godnością:
   — Niech pan przestanie wyrabiać głupstwa. Ludzi na świecie jest tak mało, że życie 
ludzkie nabrało wreszcie należytej ceny. W obecnych warunkach nie stać nas na 
wzajemne akty gwałtu. Nie ma między nami żadnego nieporozumienia czy konfliktu. 
Własność prywatna nie istnieje. Nie może być również mowy o dramacie miłosnym albo 
o sprawie honorowej. Jeślibym nawet chciał przysłać panu sekundantów, nie znalazłbym 
ich na całym globie ziemskim.
   Nieznajomy był zupełnie niewrażliwy na te próby wprowadzenia elementu humoru do 
ich rozmowy.
   — Niech pan przestanie gadać i niech się pan nie rusza. Proszę wyciągnąć do mnie 
ręce.
   Gdy profesor Pankhurst wykonał to zlecenie, nieznajomy skrępował mu ręce jakimś 
kawałkiem drutu.
   — Teraz możemy pogadać — powiedział.
   Profesor Pankhurst stał wprost twarzą do napastnika. Starał się zyskać na czasie i 
zebrać myśli. Oddzielał ich niski stół, którego gładką politurę pokryła szara warstwa 
kurzu. Profesor zbliżył się do tego stołu i położył skrępowane ręce na krawędzi blatu.
   — Czego pan chce ode mnie?
   Patrzał w oczy nieznajomego i jednocześnie dyskretnie i nieznacznie palcem pisał na 
kurzu: „Porwany”.
   — Jestem jednym z dowódców obozu w Ruben — powiedział Ostiejenko.
   Profesor Pankhurst dopisał na stole: „przez rubenitów”.
   — Zawiozę pana moim samolotem do Ruben, tam wódz orzeknie, co ma się stać z 
panem.
   Profesor dopisał: „samolotem do Ruben”.
   — Miałem zamiar tu przenocować, ale znalezienie pana jest wypadkiem zbyt ważnym, 
abym mógł czekać do rana. Polecimy zaraz. Niech pan idzie przede mną i nie robi 
żadnych głupstw.
   Profesor Pankhurst już miał na ustach wyznanie, że nie jest tu sam, że pozostała w 
świecie żywych jeszcze panna Walker, na którą tu właśnie czeka, ale powstrzymał się w 
porę. Lepiej było nie wydawać panny Walker w ręce tych ponurych drabów. Jako 
gentleman, musiał się jej raczej wyrzec na zawsze, niż narażać ją na kontakt z 
rubenitami.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY
W KTÓRYM RUBENICI DAJĄ PANKHURSTOWI ZAZNAĆ ROZKOSZY NOWEGO REGIME’U
   
   Miss Walker, wracając od swej śp. ciotki z dwoma słojami pomarańczowej marmolady, 
usłyszała nagle warkot samolotu. Samolot pofrunął wysoko w kierunku południowo–
wschodnim. Biedna miss Walker nie domyślała się, że w tym samolocie uwięziony jest 
jej ukochany profesor, którego czekać miały straszliwe przygody w obozach rubenickich. 
Panna Walker podniecona wbiegła do hotelu, aby opowiedzieć o niezwykłym zdarzeniu, 
o samolocie, który przeleciał nad stolicą wymarłej Szkocji. Dopiero po dwu dniach 
przypadkowo zauważyła napis na stole w hotelu. Wtedy zawrzała energią, którą 

rozwijają tylko ścigane zwierzęta lub zakochane kobiety ścigające mężczyznę.
   Po długim nocnym locie nad wymarłą Anglią Ostiejenko wylądował o świcie w Ruben. 
Już po godzinie przyprowadzono profesora Pankhursta przed oblicze wodza rubenitów. 
Ostatnią manią Retlicha było sypianie w namiocie. Przed namiotem stał wojownik 
rubenicki w kasku ozdobionym rogami bawołu. Retlich pamiętał taki obrazek z jakiejś 
książki dla młodzieży. Wojownik z oszczepem w ręku wydawał mu się symbolem tężyzny 
i powagi starożytnej. Sam Retlich ubierał się w togę i nosił trepki skórzane. Czuł się w 
tym stroju jak Juliusz Cezar, choć wyglądem przypominał raczej zakonnika z reklam 
pigułek „reformackich”. Bardzo lubił ten strój i robiąc codzienny przegląd obozu, i 
przyjmując defiladę, podnosił wysoko głowę, co w jego mniemaniu nadawało mu wygląd 
wodza Rzymian czy też Germanów. Mimo tych upodobań Retlich nie wyrzekł się 
oczywiście wszelkich udogodnień technicznych. W namiocie była instalacja elektryczna i 
specjalne ogrzewacze na brzuch, gdyż wódz rubenitów cierpiał na żołądek, od czasu 
kiedy przez niepotrzebną brawurę zjadł spory kawałek surowego mięsa i popił 
nordyckim tranem. Życie w Ruben składało się przeważnie z defilad i uroczystości. Gdy 
przyprowadzono profesora Pankhursta przed oblicze wodza, właśnie miała się zacząć 
ranna defilada. Retlich kazał związać biednego profesora i położyć sobie u nóg. 
Przyjmował defiladę, trzymając jedną nogę na głowie znakomitego profesora fizyki z 
uniwersytetu edynburskiego. Po skończonej defiladzie, gdy rubenici podnosili już nogi do 
góry i krzyknęli sakramentalne: „Hip, hip, hop”, Retlich pozwolił wstać biednemu 
profesorowi.
   — Wbrew mojej woli zachował pan życie. Jako jednostka anarchiczna i niedostatecznie 
usprawiedliwiająca swój byt, będzie pan ukarany. Co ma pan na usprawiedliwienie?
   — Nic. Wyrażam swoją skruchę i bardzo mi jest przykro, że moje przypadkowe 
ocalenie przyczyniło tyle kłopotu. Mam tylko jedno zastrzeżenie. Jeśli trzymanie nogi na 
mojej głowie było faktem przypadkowym i niejako symbolicznym, godzę się chętnie na 
to poszanowanie dla tradycji pierwotnych plemion, jeśliby to jednak miało być stałą 
formą obcowania z szanownym panem, wolałbym jak najczęściej korzystać z 
samotności.
   Retlich nie podtrzymał w ten sposób zapoczątkowanej rozmowy. Zawezwał 
przodownika nr 3.
   — Ten okaz wymarłego już gatunku ludzkiego dostaje nr 101. Nr 3 ma w możliwie 
krótkim czasie zapoznać nr 101 z panującym u nas regulaminem. Wszelkie 
przekroczenia regulaminu mają być karane jak najsurowiej.
   Pankhurst został od razu uwięziony, gdyż zdążył już wykroczyć przeciw regulaminowi. 
Na widok Retlicha nie podniósł nogi do góry i nie krzyknął: „Hip, hip, hop!” Próżne były 
tłumaczenia, że wtedy nie znał jeszcze regulaminu.
   — Nieznajomość prawa nie chroni przed wymiarem sprawiedliwości — powiedział 
Emerich, do którego zgłosił się profesor na skargę.
   Emerich był komendantem obozu i bezpośrednim zwierzchnikiem profesora 
Pankhursta. Od tego spotkania zaczęła się nader zajmująca gra w ślepą babkę. Emerich 
szybko się zorientował, że taki jegomość jak Pankhurst może się zbyt łatwo zapoznać z 
wszystkimi przepisami i w ten sposób unikać systematycznie kary, co oczywiście 
wytworzyłoby sytuację absurdalną, gdyż sens istnienia profesora Pankhursta polegał na 
podleganiu karom.
   — Proszę o wydanie mi regulaminu — zameldował więzień rubenicki.
   — Nie ma tak dobrze — odpowiedział Emerich. — Nauczyłby się pan na pamięć 
naszych przepisów i przyszedł do gotowego. To jest ułatwianie sobie życia. Pan jest zbyt 
wygodny, panie profesorze Pankhurst. Co to jest regulamin rubenicki, musi się pan 
nauczyć na własnej skórze.
   Gdyby Pankhurst był człowiekiem praktycznym, starałby się jak najmniej zwracać na 
siebie uwagę i naśladować innych. Ale profesor miał w sobie żyłkę pieniacza. Słynny był 

w całym Imperium Brytyjskim jego spór i proces z rządem o dwa pensy kary za list 
niedostatecznie ofrankowany. Poruszył już kiedyś w liście do „Timesa” wadliwą 
organizację kar pocztowych, a ponieważ minister poczty zignorował to wystąpienie, 
wobec tego profesor Pankhurst postanowił bojkotować instytucję poczty i zwalczać 
ministra. Doprowadziło go to wreszcie do upragnionego procesu z rządem, który trwał 
pięć lat. Tego rodzaju człowiek, wychowany na tradycjach liberalnych, uporczywie 
uznający sprawiedliwość, logikę i życzliwość za jedyne kryteria w rządzeniu państwem, 
musiał być wyjątkowo smacznym kąskiem dla ludzi w rodzaju Emericha czy Ostiejenki.
   Pierwszy okres zabawy z profesorem Pankhurstem polegał na zwyczajnym 
maltretowaniu. Nazywało się to „przełamywaniem krnąbrnego charakteru”. Rubenici jak 
dzieci szybko nauczyli się okrucieństwa. „Dawanie szkoły” było ulubioną zabawą. Osoba 
profesora Pankhursta dała możność do wyładowania się humoru rubenitów. Ponieważ 
jednak humor bez okrucieństwa był — jak twierdził jeden z dekretów Retlicha — tylko 
błazeństwem, stosowano wszelkie wypróbowane przez całe pokolenia żarciki. 
Najzabawniejsze było wlewanie wody do łóżka profesora. Bardzo śmieszne było również 
udawanie egzekucji. Robiło się to bardzo prosto. W nocy budzono profesora, kazano mu 
się rozebrać do naga i odwrócić twarzą do ściany. Wtedy patrol rubenitów repetował 
broń, a przodownik wydawał rozkaz: „Cel! Pal!” Oczywiście, nie strzelano wcale albo 
strzelano ze ślepych ładunków, ale zabawa była pierwszorzędna. Przy pierwszej takiej 
próbie profesor Pankhurst zachorował gwałtownie na żołądek. Wynik tej nagłej 
niedyspozycji został dokładnie roztarty na twarzy więźnia. W tym stanie kazano mu 
wygłaszać mowy na cześć Retlicha, śpiewać hymn narodowy lub międzynarodówkę, 
której zresztą profesor nie umiał. Aby uniknąć tej trudności na wypadek następnej 
egzekucji, profesor Pankhurst musiał nauczyć się międzynarodówki. Te popisy wokalne 
zostały jednak przerwane, gdyż Retlich zauważył, że nawet w tak wyjątkowych 
warunkach wykonywana pieśń robiła niebezpieczne wrażenie na rubenitach. Schwytano 
pewnego rubenitę, który w barakach dla rubenite czarował swą wybraną pierwszą 
zwrotką „God Save the King”. Od tego czasu zaczęła się druga epoka cierpień biednego 
profesora fizyki. Była to izolacja i dekrety specjalne.
   W tych czasach Retlich doszedł do przekonania, że odwrót w stronę natury jest zbyt 
powolny. Wyszedł dekret nakazujący mieszkanie w jaskiniach. „Rubenici! W naszym 
zwycięskim pochodzie ku unaturalnieniu bytu ludzkiego musimy śmiało przejść do życia 
jaskiniowego. Tylko jaskinia może dać prawdziwą tężyznę i karność. Obóz nasz z dniem 
dzisiejszym zostaje podzielony na dwanaście jaskiń. W każdej jaskini ma płonąć ognisko. 
Jaskinia zasłania nas przed ohydą i chaosem tak zwanego nieba. Jaskinia pochyla ciało 
ludzkie ku ziemi i uczy znowu posługiwania się rękami przy chodzeniu. Pomysł 
chodzenia tylko na nogach, jako idea wybitnie żydowska i komunistyczna, ciężko 
zaważył na losach ludzkości. Dawni władcy wołali: «Na kolana!» Ja, twórca nowej 
ludzkości, wołam: «Na czworaki!»” Odezwa ta została wywieszona w barakach 
rubenickich, i bez zwłoki przystąpiono do robienia jaskiń. Oczywiście, w Ruben nie było 
prawdziwych jaskiń, a przeprowadzać się do okolic górskich było zbyt niewygodne. Do 
zrobienia tych jaskiń użyto siły fizycznej profesora fizyki z Edynburga. Nie wypadało 
przecież, aby rubenici sami dla siebie robili jaskinie. Biedny profesor musiał po osiem 
godzin na dobę kopać i znosić kamienie. Nie było dnia, aby nie zjawił się jakiś nowy 
dekret przeciw profesorowi. „Znajdujący się w naszym wzorowym obozie obcy przybysz 
o krwi nieczystej ma prawo do pozostania sam na sam z kobietami tylko powyżej lat 
pięćdziesięciu pięciu”. Ten dekret był dość absurdalny, gdyż w Ruben nie było w ogóle 
kobiet starszych. Najstarsza z rubenitek była osiemnastoletnią Laponką. Z pozostałych 
dziewcząt żadna nie miała więcej niż lat szesnaście. Profesor na każdy dekret 
odpowiadał protestem. Nie mógł pogodzić się z bezprawiem. Nocami w jaskini nr 101, tj. 
w osobnej, wykopanej własnoręcznie norze, siedział profesor Pankhurst na mokrym 
piasku i pisał pokrwawionymi rękami protesty. „Protestuję przeciw zmuszaniu mnie do 

podnoszenia prawej nogi na znak powitania każdego przechodzącego rubenity, gdyż jest 
to pohańbienie godności obywatela b. Wielkiej Brytanii”. Protest następny: „Niniejszym 
protestuję przeciw zakazowi noszenia skóry na głowie w czasie deszczu. Argument, że w 
ten sposób mogę być nie poznany i pomylony z prawowitymi rubenitami, jest kłamliwy, 
gdyż prawowici rubenici maja parasole, co znów jest w zupełnej .sprzeczności z 
dekretem nakazującym poddawanie się takim zjawiskom przyrody jak deszcz i 
gradobicie”. Przytaczamy tylko niektóre z protestów biednego profesora. Wszystkie 
zaczynały się od sakramentalnych słów: „Protestuję…” i pisane były na kawałkach 
papieru higienicznego. Od czasu gdy we wspólnych latrynach zniesiono papier 
higieniczny jako „zgniły sybarytyzm życia ułatwionego”, profesor protesty swoje 
wyskrobywał na kamykach i podrzucał te kamyki pod namiot wielkiego wodza. 
Oczywiście, nie miało to żadnego wpływu na życie profesora. Poza tym osoba 
Pankhursta znudziła już trochę Emericha, Ostiejenkę i samego Retlicha. Był on jeszcze 
przedmiotem naigrawań się rubenitów w czasie obowiązkowych ćwiczeń 
gimnastycznych. Profesor Pankhurst z niezmordowaną energią dopominał się o 
audiencję u twórcy nowej ludzkości. Kiedyś, gdy w czasie ćwiczeń przodownik kazał mu 
stać na lewej nodze i jednocześnie podnieść prawą nogę na cześć przechodzącego 
Emericha, Pankhurst wpadł w szał, podrapał do krwi dwu rubenitów i został na życzenie 
Retlicha, który widział tę scenę, przyprowadzony do jego namiotu.
   — Dlaczego pan nie poddaje się rozporządzeniom władzy? Czy pan nie rozumie, że 
wszystkie rozporządzenia każdej władzy mają zawsze na względzie dobro obywateli? 
Wszystko, co robimy, to tylko i wyłącznie dla pańskiego dobra. A pan nam się ładnie 
wywdzięcza. Donoszono mi, że pan przed barakiem dziewcząt rubenickich próbował 
wygłosić mowę podburzającą, twierdził pan, że kobiety maja równe prawa, oraz wyrażał 
się pan pochlebnie o zwyczajach dawnej Anglii.
   Wszystko to wypowiedział Retlich powoli i z lekkim akcentem cudzoziemskim, gdyż 
zawsze sobie wyobrażał, że tak przemawiają władcy do swoich poddanych. Profesor 
Pankhurst stał w podartymi ubraniu, pokrwawiony, i dysząc ciężko patrzał w oczy twórcy 
nowej ludzkości.
   — Stara małpa, kabotyn i małpa, bydlę, zupełne bydlę, małpa — powtarzał tych parę 
wyrazów w kółko, cierpiąc nad tym, że nie może wymyślić nic bardziej efektownego.
   Nieraz wyobrażał sobie, że gdy wreszcie spotka się ze sprawcą swych nieszczęść, 
wykropi mu niezłą mówkę. Miał zbyt wiele do powiedzenia, znalazł się w sytuacji 
człowieka, który ma napisać list do rodziny po dwudziestu latach milczenia i nie wie, od 
czego zacząć.
   — Niech pan przeczyta książkę Malinowskiego o Nowej Gwinei. To, co pan wyrabia, to 
gorsze od zwyczajów najdzikszych plemion i tak samo podszyte zahamowaniami 
erotycznymi — wykrztusił wreszcie.
   Nie wiedzieć czemu został mu w głowie tylko ten argument, najmniej jasny i 
oczywisty. Wyrażenie: „podszyty zahamowaniami”, było nędzne i profesor czuł, że mówi 
jak półinteligent. Gwałt i niesprawiedliwość odbierają często ludziom rozsądnym nie 
tylko przytomność umysłu i elokwencję, ale spychają ich poniżej ich własnego poziomu. 
Retlich natomiast tryumfował. Tak sobie właśnie wyobrażał rozmowę z ostatnim 
przedstawicielem starego świata.
   — No tak, znaczy to, że pan nie rozumie tych zmian, które zaszły na świecie, jest pan 
człowiekiem przeszłości. Dzikość nie jest pojęciem ujemnym. Świat, który pan 
reprezentuje, był również dziki, tylko nie umiał się zdobyć na szczerość w swej, jak pan 
to nazywa, dzikości. To, że pan został przy życiu, jest nadużyciem, jest przestępstwem, 
mimo to staramy się pana podciągnąć do poziomu ludzkości. Trzeba będzie z tym 
skończyć.
   W tym momencie profesor Pankhurst popełnił czyn, który mu potem spędzał sen z 
powiek. Nie była to obawa przed śmiercią. Nie. Pragnął raczej za wszelka cenę wydobyć 

się na wierzch, choć na chwilę przezwyciężyć straszliwą nierówność tej rozmowy.
   — Mógłbym — powiedział — podzielić się z panem moimi odkryciami na temat 
promieni śmierci, przecież pan jest moim kolegą fizykiem. Nie wiem, czy pan jako 
twórca tych promieni zna wszystkie ich właściwości. Moja wiedza mogłaby stać się 
pożyteczna dla rubenitów.
   Retlich zatrąbił w mały róg, który zastępował mu gwizdek, i do dyżurującego rubenity 
rzekł spokojnie, bawiąc się gwizdkiem wiszącym na rzemieniu:
   — Odprowadzić nr 101 do więzienia. Zawezwać tu komendanta Emericha i 
przygotować stos suchych gałęzi. Odbędzie się uroczystość spalenia jeńca.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY
W KTÓRYM COŚ SIĘ ZACZYNA PSUĆ W PAŃSTWIE DUŃSKIM
   
   Profesor Pankhurst został zamknięty w wilgotnej norze. Miał tam oczekiwać dnia 
egzekucji, jak biali podróżnicy w powieściach dla młodzieży. Niestety, trudno było liczyć 
na to, że jakiś Tarzan na czele stada słoni przyjdzie mu na ratunek i wyrwie go z rąk 
dzikich.
   Miss Walker była przecież właśnie czymś w rodzaju Tarzana. Ni| chcemy w ten sposób 
porównywać jej wyglądu do potężnej budowy króla małp, ale można było odnaleźć 
pewne podobieństwo w energii i pomysłowości, z jaką przepływała kanał i zmieniając 
samochody, pędziła w kierunku Ruben. Postanowiła być tam, gdzie jej ubóstwiany 
profesor. Najwięcej kłopotu sprawiło jej przepłynięcie przez morze. W Folkestone 
znalazła piękną łódź motorową, ale początkowo umiała w żaden sposób wprowadzić w 
ruch motoru. Miss Walker; doskonale zasadę budowy motoru spalinowego, była jedną z 
najwszechstronniej wykształconych osób swego stulecia, oczywiście, w dziedzinie fizyki i 
budowy maszyn, ale złośliwość przedmiotów martwych ustępujuje tylko wobec ludzi 
wtajemniczonych w byt codzienny i charakter indywidualny każdej maszyny. Po 
wylądowaniu na kontynencie zaczęła dość chaotycznie szukać miejscowości Ruben, 
myląc Danię z Holandią jak to czyni wielu mieszkańców Anglii. Trudno się było 
zorientować w jakim się jest kraju, bo miasta były zniszczone, a ludzie przestali istnieć. 
Wreszcie za pomocą mapy samochodowej, którą znalazła w jakiejś eleganckiej 
limuzynie, po całodziennym błądzeniu dotarła do Ruben. Z daleka już drogę wskazywała 
łuna na niebie, zjawisko spotykane teraz i przerażające.
   Dnia tego w Ruben, jak zresztą prawie co dzień, odbywały się uroczystości połączone z 
defiladą. Obchodzono święto rocznicy przybycia do Ruben pierwszej kadry młodych 
Lapończyków. Retlich miał specjalny talent wynajdywania rocznic i pretekstów do świąt 
narodowych. Osada przybrana była w sztandary z wizerunkiem pająka. Był to oficjalny 
emblemat nowej ludzkości. Pająk, umieszczony pośrodku chorągwi jak słońce na 
japońskim sztandarze, był koloru czarnego. Przed namiotem Retlicha na wysokim 
maszcie powiewała chorągiew wodza. Był to ten sam pająk, tylko czerwony. Jak się 
właściwie czuli młodzi Lapończycy w nowych i tak specjalnych warunkach życia? 
Przeważnie zachowywali się spokojnie i pochmurnie poddawali wszystkim rozkazom. Nie 
bez trudu wmówiono im, że byli jedyną siłą wartościową na świecie i że tylko ich 
potomstwo godne jest zapełniać doliny, wzgórza i płaszczyzny wielkiej i pustej Ziemi. 
Osobę wodza uważali za bóstwo, i jak psy karmione jedną ręką liżą tę rękę, podobnie 
młodzi chłopcy, urodzeni na surowej północy, posępnie i wiernie służyli swemu panu. 
Podobni byli do psów północy ciągnących zaprzęgi. Nie łasili się, nie merdali ogonami, 
ale gotowi byli pójść wszędzie, gdzie im pan rozkaże, aby tylko w nagrodę za trudy leżeć 
wieczorem przy ognisku i gryźć kości.
   Właściwie Retlich był trochę znudzony podobnym stanem rzeczy. Wspominał nie bez 
żalu dawne czasy, kiedy to wraz z towarzyszami wchodził w brunatnym mundurze do 
kawiarni przepełnionej parszywą inteligencją i Żydami. Pamiętał strach, z jakim patrzono 

na ich brunatne koszule. Tego strachu było mu bardzo brak na świecie. Surowy rygor i 
dyscyplina panujące w obozie nie przerażały rubenitów, przyjmowali to jako rzecz 
zwykłą i oczywistą. Jeśli zaś chodzi o osobę profesora Pankhursta, początkowo 
dostarczał on sporo satysfakcji Retlichowi i jego dwu towarzyszom, ale później namiętny 
upór i pieniactwo słynnego fizyka, a zwłaszcza jego nieustępliwość, znużyły wszystkich. 
Dopiero ostatnia rozmowa dostarczyła Retlichowi tak zwanej godziwej rozrywki. Spalenie 
na stosie było miłą perspektywą, ale czyż mogło to zaspokoić potrzebę walki i potrzebę 
nienawiści, bez której, jak wiadomo, życie jest nędzną wegetacją? Obaj niszczyciele, 
Ostiejenko i Emerich, irytowali Retlicha. Właściwie należało się ich już dawno pozbyć. 
Byli niepotrzebni w nowym świecie. Dziewczęta Japońskie podrastały, i byłoby 
oczywistym nonsensem, gdyby krew przyszłych panów świata zanieczyścił rosyjski 
degenerat albo zarozumiały Emerich, który knuł jakieś niebezpieczne plany. Po spaleniu 
profesora Pankhursta Retlich postanowił dla ożywienia sezonu zabić publicznie obu 
swych pomocników. Wtedy zostanie wreszcie sam na świecie ze swoją armią chłopców 
lapońskich. O dziewczętach Retlich nie myślał, a jeśli myślał, to ze zdecydowanym 
wstrętem. Kobiety w państwie rubenickim zajmowały się tylko kuchnią, a w przyszłości 
miały się zajmować dziećmi. Ta myśl prześladowała wyobraźnię Retlicha. Było to coś w 
rodzaju kolektywnej zazdrości, ale, rzecz prosta, nie był zazdrosny o te pokraczne 
dziewczyniska z czarnymi, posmarowanymi tłuszczem włosami. Zazdrosny był o swoich 
chłopców. Obóz, marsz, ćwiczenia fizyczne, a zwłaszcza świadomość, że może tych 
chłopców posłać na śmierć, budziła w nim dreszcz rozkoszy seksualnej. W swych 
najtajniejszych pragnieniach Retlich był sprzeczny z całą konstrukcją nowego świata. 
Obraz przyszłości wyłączał w ogóle istnienie kobiet i Retlich właściwie pragnął aby pod 
jakimś pretekstem mógł pewnego pięknego dnia pozbyć się tych przedstawicielek płci 
obrzydłej. On sam, on jeden, miałby uświęcone prawo dostarczania rozkoszy seksualnej 
wszystkim młodym mężczyznom. Śniły mu się jakieś kulty i obrządki erotyczne, w 
których odgrywa jednocześnie rolę arcykapłana i bóstwa. W te tkliwe i słodkie marzenia 
wtargnęły nowe fakty, które zmieniły obraz życia w Ruben.
   Całopalenie profesora fizyki miało się odbyć nazajutrz. Po uroczystości uczczenia 
rocznicy przyjazdu pierwszych rubenitów zgłosił się do namiotu Retlicha Emerich z 
sensacyjną nowiną. Powrócił właśnie z lotu niszczycielskiego. Lecąc nisko nad pewnym 
małym miasteczkiem w północnych Włoszech zauważył żywą istotę dającą mu 
rozpaczliwe znaki. Emerich stosownie do nowych instrukcji powstrzymał się pierwszej i 
naturalnej myśli zabicia żywej istoty, wylądował i przywiózł ją do Ruben. Była to mała 
dziewczynka, Cyganka. Na imię miała Zina. Wychudłe to stworzonko o wielkich palących 
oczach ubrane było w barwną, choć już spłowiałą sukienkę, przybraną cekinami i złotymi 
pieniążkami. W ręku kurczowo trzymała tamburyn, z którym nie chciała się rozstać. Z jej 
chaotycznych opowiadań można się było dowiedzieć, że była córką króla cygańskiego i 
że tragiczną noc 30 czerwca spędziła sama i porzucona w jakiejś szopie fabrycznej. 
Ocalała w ten sam sposób, co nasi przyjaciele, Szwalba i Chomiak. Wiadomość ta 
podziałała bardzo deprymująco na Retlicha. To, że jeden wybitny profesor fizyki potrafił 
ocalić się przed promieniami śmierci, było faktem ostatecznie zrozumiałym, ale w jaki 
sposób małe dzikie stworzonko obroniło się przed działaniem promieni śmierci? Retlich 
nie wiedział o właściwościach izolacyjnych azbestu przy jonizacji powietrza. Czyżby jego 
obliczenia były wadliwe? To prawda, że zginął cały świat, ale już nieliczne wyjątki mogą 
zburzyć cały gmach przyszłego życia. Kto wie, co się dzieje w Afryce, w Stanach 
Zjednoczonych czy na dalekiej Syberii? Może gdzieniegdzie pozostały przy życiu 
gromadki ludzkie, które zaczną się rozmnażać. Retlich żałował teraz, że zburzył 
laboratorium, że zniszczył maszynę śmierci. Trzeba było dla dokładniejszej roboty świat 
poddać jeszcze jednej próbie niebieskiego światła.
   Twórca nowej ludzkości, powiadomiony o znalezieniu dziewczynki, wyszedł z 
Emerichem przed namiot. Noc była wyjątkowo ciemna. Od strony jaskiń rubenickich 

dolatywały jakieś niepokojące dźwięki.
   — Gdzie pan ją umieścił? — spytał Retlich.
   — Była bardzo głodna i przeziębnięta. Jest teraz w jaskini nr I. Kazałem jej dać gorącej 
czekolady. Musi pan ją zobaczyć. Ona jest niezwykła.
   Emerich był wyraźnie podniecony. Mówił o małej Zinie głosem sztucznym i zdławionym 
i pobudzał Retlicha do pośpiechu. Powinni czym prędzej tam iść i zobaczyć małą 
tancerkę.
   — Ona tańczy? — spytał Retlich z przestrachem. — Chyba nie chce pan powiedzieć, że 
wykonywa ona wstrętne ruchy, nazwane tańcem, i że moi chłopcy na to patrzą.
   Gdy weszli do jaskini nr l, okazało się, że mała Zina istotnie tańczy, a podejrzane 
dźwięki były rytmicznym brzęczeniem jej tamburyna. Oczom ich przedstawił się widok 
niezwykły. Obraz tandetny, ale silny w wyrazie. Na środku jaskini w kamiennym 
palenisku płonął obowiązkowy ogień. Czerwone światło ogniska padało na twarze 
wyłaniające się z ciemnego wnętrza jaskini. Na środku przed samym ogniem tańczyła 
Zina. Ogromny cień tancerki wił się na oświetlonej ścianie jak czarny płomień. W tym 
czarno–czerwonym obrazie jedyną kolorową plamą była Zina. Złote monety jej 
naszyjnika paliły się jak odpryski ognia. Oczy rubenitów świeciły jak oczy wilków 
zaczajonych w ciemności. Drużyna rubenicka z jaskini nr l zapatrzona była tak 
hipnotycznie w taniec małej Ziny, że nikt nie zauważył wejścia Retlicha.
   — Baczność! — krzyknął Retlich. — Drużyna, wstań! Rubenici zerwali się jak 
przebudzeni ze snu. Retlich podszedł do Ziny i wyrwał jej z rąk tamburyn. Wtedy stała 
się rzecz straszna i nowa. Przodownik drużyny, rosły Lapończyk Yar, wyrwał się z 
szeregu, przeskoczył ognisko i stanął między Ziną a wodzem nowej ludzkości. Dyszał 
ciężko. Półnaga pierś wznosiła się i opadała w gwałtowm oddechu, błyskał kłami jak 
pies, któremu ktoś chce odebrać kość. Scena ta trwała krótką chwilę. Yar pod wzrokiem 
Retlicha opuścił głowę i odszedł w kąt jaskini. Wódz ludzkości nie zareagował na wybryk 
Yara. Jak gdyby nic nie zaszło, odwrócił się spokojnie do Emericha.
   — Zamknąć tę małą w jaskini nr 102, obok profesora Pankhursta. Postawić straż. 
Ohyda.
   Zinę wyprowadzono z jaskini. Mała kabotynka strzelała oczami w stronę wodza 
rubenitów. Retlich wyszedł z milczącym Emerichem. Wiedział, że Emerich będzie 
próbował wpłynąć na jego decyzję, będzie próbował wytargować małą Cygankę, i z góry 
już cieszył się, że życie dało mu tę niespodziewaną rozrywkę.
   Noc była parna, ciemna, bezksiężycowa. Mimo późnej pory obóz nie spał. Było to błahe 
zdarzenie, jakieś jedno przekroczenie ogniska i przepisów obowiązujących w jaskiniach, 
drobny incydencik, ale od tego drobnego faktu wszystko się zaczęło plątać w państwie 
rubenickim. Doszło przede wszystkim do ostrej sprzeczki między Emerichem a wodzem 
nowej ludzkości.
   — Po co to wszystko robimy? Przecież w końcu nie wmówisz mi, że wierzysz w te 
brednie, w imię których sprzątnęliśmy ze świata dwa miliardy ludzi. Według mnie było to 
głupie, bo skazaliśmy się towarzystwo ponurych jełopów, i władza nad światem, którą 
dały Niebieskie Promienie, skończyła się na pilnowaniu, czy rubenici razem na komendę 
kucają w klozecie. Można się było lepiej zabawić. Jeśli zrobiliśmy to, aby się trochę 
rozerwać, po kiego diabła psujesz mi tera zabawę z tą małą? Mam gdzieś te wszystkie 
rasowe i mistyczne brednie teraz gdy jesteśmy już sami — tak perorował Emerich, 
chodząc namiocie Retlicha.
   Wódz nowej ludzkości przez chwilę nie odpowiadał. Były sytuacje w których Retlicha 
zatykało. Połykał wtedy ślinę, robił się czerwony i nie mógł wykrztusić ani słowa. Poufały 
ton, jakim rozmawiają ze sobą złodzieje w melinach, oburzył Retlicha. Ten cymbał 
Emerich sposobem wyrażania się sprowadzał wielki czyn odrodzenia świata do jakiejś 
machlojki, jakiegoś „kantu” czy „frajdy”, którą sobie wspólnie urządzili. W osobie 
Emericha była wstrętna pospolitość. „Czas z tym wszystkim skończyć” — pomyślał, 

podszedł do wyjścia namiotu i zawołał wartownika.
   Emerich został aresztowany. Ten sam los spotkał Ostiejenkę. Na skraju obozu 
rubenickiego, w paru ostatnich jaskiniach, dotąd nie zamieszkanych, znaleźli się jako 
więźniowie: profesor Pankhurst, mała Zina i obaj niszczyciele. Niebawem miała jeszcze 
powiększyć to grono miss Walker. Dzielna asystentka Pankhursta, ujrzawszy łunę 
płonącą nad Ruben, zaczęła się wśród ciemnej nocy skradać do obozu. Schwytana przez 
straż, została przyprowadzona do namiotu wodza. Retlich szalał. Było tego stanowczo za 
dużo jak na jeden raz. Z mroków nocy wyłaniały się coraz nowe koszmary. Duchy 
starego świata nawiedzały namiot, zlatywały się jak ćmy do świateł płonących w Ruben. 
Cały nowy porządek walił się, zmieniał się w jakąś groteskową brednię. Retlich rozkazał 
uwięzić Yara. Uwięził również kilkunastu rubenitów, którzy nie dosyć chętnie, jak mu się 
wydało, spełnili rozkaz. Osada w Ruben podzieliła się w ten sposób na więźniów i 
strażników więziennych. Ale wszystko to było zaledwie początkiem. Nad ranem zbudziły 
Retlicha krzyki i parę szybko po sobie następujących wystrzałów rewolwerowych. Gdy z 
kilkoma wiernymi rubenitami podbiegł do jaskiń więziennych, nagle w czarnym mroku 
nocy zaszumiał motor samolotu. Aparat leciał tak nisko, że Retlich padł na ziemię. Przed 
jaskinią, w której uwięzieni byli Emerich i Ostiejenko, wrzała jeszcze walka. Obaj 
niszczyciele walczyli ze strażnikami. Retlich wydobył z kieszeni rewolwer, gdyż trzeba 
wiedzieć, że pod togą nosił zwykłe portki. Prawie przykładając lufę do skroni, zastrzelił 
własnoręcznie Emericha szamoczącego się z dwoma rubenitami. Taki sam los spotkał 
Ostiejenkę. Gdy Retlich wszedł do jaskini, w której do niedawna był uwięziony profesor 
Pankhurst, okazało się, że więźnia już nie ma. Co się właściwie stało? Kto uciekł 
samolotem, którego warkot jeszcze dobiegał z ciemności nocy? Z mętnych i 
chaotycznych opowiadań rubenitów można było odtworzyć taki mniej więcej przebieg 
zdarzeń. Wartownik przy jaskini niszczycieli zasnął. Emerich i Ostiejenko wydostali się z 
więzienia, pobiegli na lotnisko i wyciągnęli samolot z hangaru. Przygotowali aparat do 
lotu. Zgubiła ich nieopanowana namiętność Emericha. Potrafił on widocznie namówić 
Ostiejenkę i wrócił, aby oswobodzić i zabrać ze sobą Zinę. Ten śmiały zamiar powiódł się 
na razie niszczycielom, ale spostrzegli ich strażnicy. Wywiązała się walka. Emerich 
rewolwerem, który wziął z samolotu, zastrzelił dwu rubenitów, ale rewolwer mu 
wyrwano. W zamieszaniu profesor Pankhurst, Walker i mała Zina uciekli. Widocznie 
natrafili na samolot gotowy do lotu i pofrunęli w nieznanym kierunku. To jeszcze nie 
wszystko. Gdy Retlich zarządził zbiórkę na alarm, stawili się wszyscy rubenici z 
wyjątkiem Yara i jego kilkunastu towarzyszy z jaskini. Ci przecież nie mogli odlecieć. 
Musieli być niedaleko. Odeszli w ciemną noc, biorąc ze sobą tylko swe maczugi. Trzeba 
było zaczekać do rana, aby zarządzić pościg. Gdy Retlich wrócił do namiotu i położył się, 
już świtało. Nowy Noe, twórca nowego świata, nie mógł zasnąć. Siedział na posłaniu ze 
skór przykrywających sprężynowy materac, i trzymając rewolwer w ręku nadsłuchiwał. 
Kokieteryjny lok, który mu spadał zwykle na czoło zlepiony był potem. Retlich drżał w 
chłodzie poranka i może po pierwszy w życiu czuł grozę śmierci. Wszystko poza 
namiotem stało i pełne niesamowitej grozy. Za płótnem namiotu roztaczał się pusty 
świat pokryty miliardami kościotrupów, które już wybieliły deszcze i wichry jesieni. Prócz 
tych szkieletów leżały blisko, zaledwie o kilkadziesiąt kroków, jeszcze ciepłe ciała obu 
niszczycieli i paru rubenitów. Ale straszniejsi byli ci, co pozostali przy życiu. Milczący, 
skośnoocy Lapończycy, śpiący po trudach burzliwej nocy, wydali się teraz Retlichowi 
jacyś zupełnie inni, nieznani i groźni. Nie mógł zapomnieć błysku oczu Yara. Czemu to 
wszystko nagle zawrzało, zbudziło z biernej i posłusznej egzystencji? Czyżby to było 
możliwe, aby jedna mała śniada dziewczynka mogła wyzwolić tyle namiętności i wznieść 
bunt w karnych i w żelaznej dyscyplinie trzymanych kadrach przyszłych władców 
świata? Ten fakt nie tłumaczył wszystkiego. Nie. Retlich dobrze rozumiał, że nie 
kobiecość Ziny była zarzewiem buntu i przyczyną konfliktu. Powodem był taniec. 
Nowość porywająca i urzekająca. Zjawisko, które czarem swym przyniosło wizję innego 

świata, wzbudziło nieokreślone tęsknoty — to była przyczyna porażki. Blask tandetnych 
cekinów, brzęk rytmiczny i parę płynnych i harmonijnych ruchów. To, co oni nazywają 
wdziękiem. Tak pomyślał Retlich i przyłożył do brzucha elektryczny ogrzewacz, bo 
znowu nagle chwyciły go boleści.

ROZDZIAŁ JEDENASTY
W KTÓRYM WRACAMY DO ZDROWYCH ZASAD PARLAMENTARYZMU
   
   Gdy miss Walker uciekała z Pankhurstem, korzystając z zamieszania wywołanego 
walką, przypadkowo natknęła się w ciemnościach na wyciągnięty z hangaru samolot. 
Motor huczał potężnie i światło paliło się w kabinie. Profesor Pankhurst bez chwili 
namysłu wepchnął swą asystentkę do środka. Wtedy usłyszeli, a raczej zobaczyli w 
nikłym świetle krzyczącą małą dziewczynkę. Motor zagłuszył jej krzyk, ale szeroko 
otwarte usta i przerażone oczy dziewczynki powstrzymały miss Walker. Kiwnęła ręką. 
Dziewczynka wdrapała się do samolotu.
   — Skąd się tu wzięłaś? — spytała miss Walker, ale szum motoru zagłuszył pytanie i 
odpowiedź.
   Po godzinie lotu zaczęli się z Pankhurstem zastanawiać, dokąd uciec. W samolocie 
znaleźli mapy Ostiejenki. Zaznaczone tam były czerwonym ołówkiem miasta już 
zniszczone. Trzeba było wybrać jakieś miasto możliwie najdalsze od Ruben. Bezpieczniej 
było obrać sobie za schronienie zgliszcza. Wszystkie większe miasta w Europie 
Środkowej były już „załatwione”. Lecieli więc na chybił trafił, kierując się na południo–
wschód. Nad ranem znaleźli się nad jakimś miastem, które z lotu ptaka wyglądało na 
mniej zniszczone od innych. Były to ruiny, ale niezupełne. „Widać zbombardowano to 
miasto niedokładnie” — pomyślał Pankhurst, który nie był nigdy w Warszawie. Jak 
wynikało z mapy lotniczej, powinna to być stolica Polski. Profesor Pankhurst jako szkocki 
separatysta zawsze miał wiele sympatii dla Polski, w której dziejach znajdował wiele 
analogii z historią swego kraju. Jak wielu inteligentów angielskich, myślał o dalekiej 
Polsce bardzo rzadko, ale zawsze jako o kraju bohaterskich walk o niepodległość. 
Pamiętaj z dzieciństwa, u swego wuja w Fowey, drzeworyt wyobrażający pięknego 
oficera skaczącego do rzeki. Oczywiście, cały naród nie może się składać z oficerów 
skaczących do rzeki, ale ci byli najważniejsi. Gdy przeczytał kiedyś w „Timesie” o 
powstaniu Ukraińców, pomyślał: „Cóż to za dzielny naród, ci Polacy. Nie znoszą niewoli i 
ciągle jeszcze walczą o niepodległość, mimo że już mają swoje państwo”. Rzecz prosta, 
profesor Pankhurst jak wielu Anglików z jego sfery uważał Litwinów, Ukraińców, a nawet 
Czechów za ten sam naród, którego symbolem było skakanie na koniu do wody. Teraz, 
gdy się przekonał, że znaleźli się w Polsce, podzielił się tą wiadomością z miss Walker i 
postanowił tu wylądować.
   — Te ruiny z góry wyglądają wcale przytulnie. Wydaje mi się, sporo domów ocalało i 
można tu będzie znaleźć jakiś kąt do przenocowania. Zawsze miałem zamiar zwiedzić 
Polskę. Jest to bohaterski i bardzo muzykalny naród. Poznałem nawet pewnego Polaka. 
Było to na wieczorze artystycznym. Nazywał się Rubinstein i pięknie grał na fortepianie 
utwory kompozytora Rubinsteina. Tańczyła wtedy również; jakaś Polka, Ida Rubinstein. 
Widocznie to nazwisko jest w Polsce tak popularne jak Smith w Anglii lub MacDonald u 
nas.
   Miss Walker nie miała nic przeciw temu, aby zatrzymać się w Warszawie. Uważała, że 
bezpieczniej jest wylądować i skryć się w jakim: domu. Dopóki byli w powietrzu, mogli 
być dostrzeżeni przez pości rubenitów. Mała Zina nie zabierała głosu w tej naradzie, 
gdyż pierwsze, nie znała języka angielskiego, a po drugie, spała. Każdy z tych powodów 
osobno był dostatecznie wystarczający, aby wytłumaczyć jej absolutną bierność. 
Pankhurst okrążył parę razy miasto i wreszcie wylądował na Polu Mokotowskim.
   Szwalba obserwował z najwyższym napięciem krążący nad miasta samolot. Gładził 

nerwowo rudawą bródkę i drżał z emocji. Bródka była świeżym dorobkiem. Od paru 
miesięcy przestał się golić i wpadł w zupełną apatię. Nic mu właściwie nie brakowało, 
można było spokojnie z ulubionymi książkami, można była spacerować po Łazienkach i 
wzruszać się soczystymi barwami późno rozkwitających krzewów różanych. Kwiaty teraz 
kwitnące nie miały już niebieskawego metalicznego nalotu i trawa gdzieniegdzie wracała 
do czystej zieleni. Ale Szwalba był chory na melancholię, chory był na samotność. 
Chomiak posiadał wszystkie wady wytraconej ludzkości, i obecność jego pogłębiała 
raczej uczucie osamotnienia. Od paru tygodni zresztą były pracownik budowlany gdzieś 
się zawieruszył i Szwalba niezbyt tęsknił do jego powrotu. Pozostawały tylko książki. 
Czytał teraz wszystkie stare powieści i szukał w tej lekturze przypomnienia młodości. 
„Zbrodnia Sylwestra Bonnard” łączyła się ze wspomnieniem o wiśniach, które zrywał z 
drzewa we wsi Łomianki. Ryciny tej książki przypominały mu jakieś bardzo gorące 
popołudnie, zapach suchego siana i parę małych czarnych wisien na drzewie, które 
dotrwały aż do połowy sierpnia, aż do czasu pierwszych dojrzałych jabłek i gruszek. 
„Zbrodnia i kara” wskrzeszała pamięć mglistych wieczorów wiosennych i spacerów z 
niejaką panną Kopeć. „Tajfun” Conrada to było wspomnienie z mieszkania na Złotej, a 
„Popioły” Żeromskiego łączyły się z mocnym zapachem kleju introligatorskiego i białym 
światłem gazu w magazynie księgarni. Wydawało się zawsze Szwalbie, że jest 
samotnikiem, że ludzie nie są mu potrzebni. Przekonał się teraz, co to znaczy cela 
więzienna, choćby tą celą było wielkie miasto, wsie i miasteczka okoliczne. Nic więc 
dziwnego, że gdy zobaczył, iż samolot wylądował gdzieś w okolicach Mokotowa, dygotał 
ze wzruszenia. Pewien był, że to rubenici, i gotów był pójść i oddać się w ręce tych 
jedynych mieszkańców świata. Nowych przybyszów dostrzegł nagle u wylotu 
Koszykowej. Biegł co miał sił w nogach wymachując rękami. Spotkanie nie było zbyt 
kurtuazyjne. Profesor Pankhurst, nauczony doświadczeniem, nie dowierzał ludziom. Stał 
z rewolwerem w ręku i gdy Szwalba zbliżył się na odległość kilkunastu kroków, usłyszał 
pierwsze słowa powitania:
   — Stop! Hands up!
   Szwalba znał język Szekspira i zastosował się do rozkazu.
   — Przecież widzisz, że to nie rubenita i że jest bezbronny — interweniowała miss 
Walker.
   — Istotnie, nie ma, zdaje się, broni, ale jest to prawdopodobnie wariat. Człowiek, który 
został sam na świecie i przetrwał do dziś dnia, mógł łatwo popaść w obłęd. Przecież 
widziałaś, jak biegł i wymachiwał rękami. Być może zresztą, jest ich tu więcej.
   Szwalba potrafił dość szybko przełamać nieufność Pankhursta, ale gdy podniecony i 
prawie nieprzytomny z radości zaczął całować po rękach miss Walker i małą Zinę, na 
nowo wzbudził w profesorze Pankhurscie podejrzenia co do normalności jedynego 
mieszkańca Warszawy. Wreszcie biedny Szwalba uspokoił się nieco i archaicznym 
językiem angielskim, gdyż uczył się sam tego języka czytając tylko Szekspira, 
opowiedział o swoich przygodach. Szczegół o fabryce azbestu zwrócił uwagę 
Pankhursta. Szwalba zaprowadził przybyszów do swojej siedziby, sam zajął się 
przygotowaniem pokojów w hotelu, krzątał się, znosił konserwy, przybory toaletowe, nie 
zapomniał nawet o zabawkach dla Ziny. Mała Cyganka nie chciała się jednak bawić 
lalkami. Dobrała się do porzuconej gdzieś w kącie biżuterii, którą kolekcjonował 
Chomiak, i przystroiła się w perły i kolie brylantowe. Postanowiono uczcić spotkanie 
wspólnym bankietem. Okazało się, że Szwalba znał nazwisko profesora Pankhursta i 
nawet pamiętał tytuł jego książki popularyzacyjnej, którą przetłumaczył na język polski 
Bruno Winawer. Fakt ten dobrze usposobił i profesora, i miss Walker.
   — Musimy być jednak ostrożni — rzekł profesor — i opracować jakiś regulamin 
wewnętrzny. Nie możemy zapominać, że na świecie są rubenici i że w każdej chwili grozi 
nam poniżająca niewola. Musimy zwłaszcza uważać na samoloty; w razie zjawienia się 
samolotu musimy się ukryć. Trzeba będzie zrobić próbę takiego alarmu z gaszeniem 

światła.
   Na razie całe towarzystwo rozgościło się jak najwygodniej. Szwalba obiecał dostarczyć 
Pankhurstowi książek angielskich, i nawet zaczęli planować zorganizowanie 
laboratorium fizycznego. Pankhurst ze Szwalba zwiedzili laboratoria uniwersytetu i 
Politechniki Warszawskiej, ale, niestety, były one zdemolowane jeszcze przed 30 
czerwca w czasie awantur akademickich przeciw Żydom, którzy nocami zakradali się do 
pracowni fizycznej i pracowali naukowo. Szwalba uprzedził Pankhursta, że jest w 
Warszawie jeszcze jeden człowiek, nazwiskiem Chomiak. Oczywiście, nie chcąc zrażać 
profesora i miss Walker do pobytu w Warszawie, przedstawił postać Chomiaka w jak 
najkorzystniejszym świetle. Był to, według jego opisu, gentleman o wybitnym poczuciu 
humoru i człowiek bardzo łagodnego usposobienia. Szwalba nie wiedział, gdzie podział 
się pan Chomiak, ale trapiły go niezbyt dobre przeczucia. Było prawdopodobne, że 
Chomiak wpadł znów w swój dawny nałóg. Istotnie, na drugi czy trzeci dzień po 
przybyciu do do Warszawy Pankhurst, idąc samotnie ulicą Marszałkowską, 
niespodziewanie spotkał jakiegoś małego i dość korpulentnego człowieczka 
wychodzącego z baru „Pod Bukietem”.
   — Mister Chomiak, I suppose? — spytał Pankhurst zdejmując grzecznie kapelusz.
   Chomiak był tak urżnięty, że spotkanie człowieka nie wywarło na nim żadnego 
wrażenia.
   — Lękam się, że szanowny pan jest złudzenie optyczne, czyli gra słów. Ale to nic nie 
szkodzi. Jeżeli pan jesteś widmo, to uprzedzam pana, że ja z widmem też mogę się 
napić.
   Profesor Pankhurst nie rozumiał słów, ale pojął melodię i poczuł woń tego zdania, a 
widząc, w jakim stanie znajduje się jeden z nielicznych ludzi na globie ziemskim, nakłonił 
go za pomocą perswazji do powrotu. Tego dnia wieczorem postanowiono zorganizować 
posiedzenie ustawodawcze. Trzeba było określić prawa i obowiązki każdego z członków 
małego społeczeństwa ludzkiego. Profesor wygłosił przemówienie, w którym proponował 
ustrój demokratyczny.
   — Musimy uszanować indywidualność każdego z nas, a wszystkie sprawy sporne 
przesądzać za pomocą głosowania. W sprawach pierwszorzędnego znaczenia potrzebna 
jest do powzięcia uchwały absolutna większość głosów.
   Szwalba poparł stanowisko profesora. W krótkim przemówieniu podkreślił, że łączy jak 
najlepsze nadzieje z tą formą ustawodawczą.
   — Wierzę, że nasza społeczność, rządzona przez klerków na podstawach pełnej 
swobody obywatelskiej, przeciwstawi się twórczo kierunkowi faszystowskiej dyktatury, 
która rządzi w obozie rubenitów — tak zakończył swe przemówienie Pankhurst, po czym 
przystąpiono do głosowania.
   Chodziło o to, czy należy na nadchodzącą zimę pozostać w Warszawie, czy ze względu 
na lepszy klimat nie wybrać na rezydencję jakiegoś mało zburzonego miasta na południu 
Europy. Już na wstępie do głosowania powstała kwestia, czy Zina jako niepełnoletnia ma 
prawo głosu. Głosowanie na ten temat nie dało wyniku, gdyż Chomiak zgłosił stanowczy 
sprzeciw. Od pierwszej chwili poznania nabrał on animozji do małej Cyganki, 
prawdopodobnie powodu biżuterii, którą Zina bezceremonialnie zabrała z pokoju 
Chomiaka.
   — Czarne to, osmalone i do człowieka niepodobne. Poza tym, ja wiadomo, dzieci i ryby 
głosu nie mają.
   Szwalba przetłumaczył przemówienie Chomiaka, ale względy natury patriotycznej 
kazały mu nieco bardziej intelektualnie rozbudować argumenty swego rodaka. 
Powiedział, że Chomiak uważa za niewskazane dawanie prawa głosu dziecku, które 
podlega wspólnej opiece całego nowego społeczeństwa. Argument ten przekonał miss 
Walker, ale profesor słusznie zauważył, że jeśli chodzi o klimat południowy, to jest on 
oczywiście najkonieczniejszy właśnie dla zdrowia małej Cyganki, przywykłej do łagodnej 

zimy. Jej zdanie jest tu najbardziej miarodajne. Przystąpiono więc do głosowania, ale 
okazało się, że właśnie Zina nie chce nigdzie jechać i pragnie pozostać w Warszawie. 
Chomiak, który był też przeciw opuszczeniu Warszawy, na złość małej Cygance 
wypowiedział się za wyjazdem. Wobec tego głosowano, czy sprawa wyjazdu jest kwestią 
pierwszorzędnego znaczenia i czy wystarcza do przegłosowania zwykła większość 
głosów. Sprawa się w końcu dość pogmatwała. Profesor Pankhurst stał na stanowisku, 
że nowe życie, które rozpoczynają, musi być wolne od wszelkich przesądów i że 
ograniczanie praw małoletnich jest z punktu widzenia etycznego podobne do 
paragrafów aryjskich. Twierdził on, że nauka zbyt mało wie o psychologii dziecka, aby 
można było stwarzać jakąś hierarchię wieku. Rozwój zależny jest od wielu czynników 
pobocznych. Trzynastoletnia Murzynka jest dojrzałą kobietą, a trzynastoletnia Angielka 
— dzieckiem. Tu wyłoniła się pobocznie zupełnie nowa kwestia. Czy Zina należy do rasy 
kolorowej? Zagadnienie to wpłynęło dość nieoczekiwanie na stanowisko profesora 
Pankhursta. Zarzekając się przeciw wszelkim przesądom rasowym, profesor Pankhurst 
zaznaczył, że jako Anglik musi jednak uzależnić swe zdanie od przynależności Ziny do 
rasy białej. Postanowiono przegłosować, czy Zina jest czarna czy biała. Ale ponieważ 
Zina była na razie ani czarna, ani biała, tylko śpiąca, postanowiono zaczekać do rana, 
aby w świetle dziennym specjalnie wybrana komisja ustaliła, jakiego koloru jest Zina. 
Komisji jednak nie wybrano, gdyż wszyscy byli już bardzo zmęczeni, i cale towarzystwo 
rozeszło się, udając się na spoczynek w miłym poczuciu, że nie zmarnowano czasu i że 
wieczór spędzono w sposób zajmujący i użyteczny. Pewne trudności robił jeszcze 
Chomiak, który protestował przeciw rozchodzeniu się. Twierdził, że wieczór dopiero dla 
niego się zaczął i że nie po to miesiącami ludzkiej twarzy nie widział, żeby teraz każdy 
musiał sypiać oddzielnie.
   Chomiak zachowywał się dość agresywnie wobec miss Walker i rozgniewany Szwalba, 
mimo pewnych skrupułów, że w ten sposób narusza pełnię praw jednego z członków 
społeczeństwa, zwymyślał go w narzeczu miejscowym.

ROZDZIAŁ DWUNASTY
W KTÓRYM NASI PRZYJACIELE RADOŚNIE WITAJĄ ZBUNTOWANY PROLETARIAT I 
NATYCHMIAST DOSTAJĄ SIĘ DO WIĘZIENIA
   
   Nazajutrz przestano szczęśliwie żyć w kategoriach politycznych i zajęto się 
normalnymi sprawami codziennymi. Chomiak dość szybko porozumiał się z profesorem 
Pankhurstem na temat rybołówstwa. Obyło się bez słów. Wędki i haczyki miały 
dostatecznie silną wymowę dla Pankhursta, który jako członek Towarzystwa Przyjaciół 
Zwierząt podtrzymywał stosunki przyjacielskie z wszystkimi zwierzętami z wyjątkiem ryb 
i glist. Miss Walker zajęła się wychowaniem Ziny, a Szwalba chodził na ryby, zbierał 
podręczniki szkolne i obrazki dla małej Cyganki i starał się być możliwie jak najwięcej w 
towarzystwie nowych przyjaciół. Rano budził się z uczuciem radosnego podniecenia. 
Każdy dzień przynosił jakąś nową emocję, każdy dzień miał sens, wypełniony był 
sprawami ludzkimi. Stary kawaler Szwalba przywiązał się do miss Walker i do małej 
Ziny. Profesora Pankhursta po prostu uwielbiał. Uczony, kandydat do Nagrody Nobla i do 
tego Anglik, był to komplet doskonałości i szczytowy okaz człowieczeństwa dla 
inteligentów warszawskich w rodzaju Szwalby.
   Spokojne życie nie wystarczało męskiej i czynnej naturze Pankhursta. Postanowił 
przeprowadzić szereg udoskonaleń, podciągnąć poziom życia gromadki mieszkańców 
Warszawy. Trzeba było uruchomić dynamo, aby mieć światło elektryczne, trzeba było 
zająć się filtrem wody, bo wodociągi warszawskie były nieczynne. Warto było również 
pomyśleć o uruchomieniu któregoś z kinematografów. Od wiosny trzeba się będzie 
wziąć do uprawy roli, aby mieć świeże jarzyny i zboże. Na razie można było żyć rybami, 
konserwami i różnymi kompotami ze słojów, ale brak witamin mógł się stać 

niebezpieczny dla zdrowia. Trzeba zaznaczyć, że medycyna 1950 roku przywróciła znów 
witaminy. Był okres zwalczania wszelkiej surowizny, potem przez trzy lata trwała moda 
odżywiania się potrawami zimnymi, ale ten kierunek ustąpił miejsca ogólnej tendencji 
do używania tylko płynów. Prace prof. Maliniaka skierowały ludzkość znów w stronę 
stałych pokarmów, a odkrycia dra Yosziwy klops uczyniły najmodniejszą potrawą. 
Profesor Pankhurst postanowił również uzbroić wszystkich mieszkańców Warszawy, gdyż 
nie można było zapominać o dzikich zwierzętach, które zachowały się w ogrodach 
rubenickich. Cała menażeria nowej arki Noego rozproszyła się i skierowała na południe, 
należało jednak liczyć się z ewentualnością rozmnożenia się tych zwierząt i z 
możliwością wędrówki pewnych gatunków na północ. Na wiosnę profesor Pankhurst 
przewidywał wielkie niebezpieczeństwo ze strony owadów. Na razie nie miały one 
możności zbyt gwałtownego rozmnożenia się, ale nie wolno było zapominać, że brak 
ptaków zmieniał zasadniczo układ sił świata. Kto wie, czy to nie będzie największym 
przewrotem, rewolucją, o której Retlich nie pomyślał. Pankhurst twierdził, że wyginięcie 
ptaków może być podobne do wyginięcia wielkich jaszczurów epoki mezozoicznej. 
Niebieskie Promienie mogły zapoczątkować nową erę błonkoskrzydłych. Osobiście 
profesor Pankhurst zawsze stawiał na owady jako na przyszłych prawdziwych władców 
świata i uważał, że tysiącletnie zatrzymanie się w rozwoju było tylko etapem 
przejściowym. „Owady bardziej się nadają do reprezentowania globu ziemskiego” — 
twierdził Pankhurst. Pewnego dnia zwołał profesor Pankhurst całą kolonię warszawską 
na nadzwyczajne zebranie.
   — Panie, panowie i ty, Zino — zaczął profesor. — Nie możemy popadać w marazm, 
musimy prowadzić życie aktywne i kultywować tradycje intelektualnego świata 
zaginionej Europy. Wiadomo, że na świecie pozostała gromada rubenitów wychowanych 
w kulcie siły i karności. My musimy przeciwstawić tym prądom idee liberalizmu i 
pacyfizmu. Wobec tego proponuję, abyśmy zorganizowali własnymi skromnymi siłami 
wielki kongres w obronie pokoju. Wyznaczam przyszłą środę jako termin kongresu i 
proszę, aby każdy z nas przygotował referat o szkodliwości wojny.
   Myśl ta bardzo się podobała miss Walker i Szwalbie. Pewne zastrzeżenia wysunął tylko 
Chomiak.
   — Dla kogo ma być, pytam się, za przeproszeniem, ten cały kongres? Jeżeli dla nas, to 
szkoda fatygi, bo my nie zamierzamy z nikim, za przeproszeniem, wojować. Kogo pan 
będziesz agitował? Szwalbę pan będziesz namawiał, żeby na wojnę nie szedł, albo może 
Szwalba będzie namawiał szanowną dobrodziejkę Walker, żeby nie handlowała 
dynamitem? Jeżeli mówicie, że są tacy, co lubieją być za sołdata, to im to trzeba 
tłumaczyć, nie nam. Oni chcą wojny, a my nie. Więc kogo trzeba agitować? Ja już od 
dwudziestu lat czytam w gazetach, że ciągle odbywają się kongresy pokojowe w krajach, 
które, za przeproszeniem, nie chcą wojny. Jak już wam na tym zależy, wyślijcie kogo do 
tych rubenitów, niby za misjonarza, i niech im tłumaczy, że wojna to brzydka zabawa. 
Jeżeli liczycie, że ja pójdę, toście się grubo omylili. Słyszałem, że tam wszyscy maszerują 
w szeregu, a to nie jest sposób chodzenia dla człowieka trunkowego.
   Przemówienie Chomiaka wywołało pewną konsternację. Profesor Pankhurst tłumaczył, 
że chodzi o zademonstrowanie tendencyj pokojowych wobec rubenitów, że trzeba na 
nich działać wychowawczo i że można uchwałę kongresu przesłać do obozu w Ruben za 
pomocą radia. Chomiak z uporem protestował przeciw temu pomysłowi, twierdząc, że 
jeśli rubenici chcą wojować, a dowiedzą się, że mieszkańcy Warszawy nie chcą, to może 
ich to tylko zachęcić do wojowania. Odradzał także przesyłanie jakichkolwiek 
wiadomości do Ruben. „Po co w ogóle mają wiedzieć, że my jesteśmy? Mogą skapować, 
skąd przyszło radio, i zwalą się nam na kark”. Profesor Pankhurst nie upierał się przy 
swoim pomyśle, gdyż wszystkie jego idee i zainteresowania zmącone były rosnącym 
uczuciem do swej byłej asystentki. Jeśli kiedyś wyrzekał się życia prywatnego na korzyść 
pracy naukowej, to przecież dziś te przeszkody nie istniały. O pracy naukowej nie było 

co marzyć. Dla kogo miał zresztą pracować? Na cóż właściwie czekał? Wiedział przecież, 
że miss Walker była mu wzajemna. A jednak powstrzymywała go nieśmiałość i gdy 
zostawał sam na sam ze swoją ukochaną, udawał ogromnie zaaferowanego i wymyślał 
do załatwienia jakieś niesłychanie ważne sprawy. W pustym mieście, zamieszkanym 
tylko przez pięć osób, niełatwo było o samotność. Wszyscy ciągle wzajemnie się 
spotykali. A przecież właśnie w tę środę, na którą naznaczony był kongres pokojowy, 
przypadek sprawił, że miss Walker spotkała na spacerze w Łazienkach swego 
ubóstwianego profesora. Aby nie wyjść z kondycji fizycznej, oboje odbywali rankiem 
długie spacery, przy czym Pankhurst spacerował zwykle w towarzystwie Szwalby, a miss 
Walker zabierała ze sobą Zinę. Tego dnia przypadkowo Szwalba zabrał Zinę do Muzeum 
Narodowego. Chomiak zwykle o tej porze powinien siedzieć nad Wisłą. Ale i Chomiak 
naruszył swoje zwyczaje i wybrał się do Łazienek. Ogromna ilość karpi w stawach 
łazienkowskich dawno już go nęciła. Spotkanie miss Walker z profesorem Pankhurstem 
nastąpiło w okolicznościach dość niezwykłych. Miss Walker, spacerując brzegiem stawu, 
spostrzegła Chomiaka łowiącego ryby. Przywitała się z nim grzecznie i przystanęła na 
chwilę. Miss Walker nie zdawała sobie sprawy z tego, że jest przedmiotem westchnień 
pana Chomiaka, z tej prostej przyczyny, iż nie rozumiała ani słowa z jego uczuciowych 
przemówień. Chomiak pociągnął już sobie nieco z buteleczki, od czego zwykle dzień 
rozpoczynał, i gdy miss Walker siadła przy nim na trawie, zaczął się do niej nie na żarty 
zabierać.
   — Niech ja skonam, co za nóżki — mówił błądząc ręką po spódnicy byłej asystentki 
fizyki na uniwersytecie edynburskim.
   Gdy miss Walker próbowała wstać, Chomiak zdecydowanie temu się sprzeciwił.
   — To się nazywa złapać rybkę, co, moja rybuchno, tak się trzepiesz jak płotka na 
piasku, ale już mi się nie wykaraskasz.
   Miss Walker nie oceniła konsekwencji tych porównań zaczerpniętych z dziedziny 
ichtiologii, ale przeraziła się poważnie gwałtownością gestów pana Chomiaka. Na to 
właśnie nadszedł profesor Pankhurst. Nie miał okazji do wystąpienia w efektownej roli 
obrońcy, bo na jego widok Chomiak wycofał się szybko i z miną niewiniątka udawał, że 
całe jego zainteresowanie skupione jest na końcu wędki. Miss Walker zerwała się i 
podbiegła do profesora.
   — Niech mnie pan odprowadzi do domu. Okazuje się, że nawet w wymarłym mieście 
kobieta sama nie może bezpiecznie przejść przez ulicę.
   — Czy pani siedzenie na trawie z mężczyzną uważa za przechodzenie ulicy? — rzekł 
profesor, gdy byli już w Alejach.
   Profesor Pankhurst poczuł się obrażony. Była to zwykła zazdrość. Dotąd nie brał w 
ogóle pod uwagę obecności innych mężczyzn na świecie. Nie wyobrażał sobie nawet, że 
ktoś może stanąć między nim a miss Alicją Walker. I oto okazuje się, że jego najdroższa 
wdaje się we flirty z brudnym, zapitym cudzoziemcem.
   — Rozumiem — dodał po chwili. — „Kochanek Lady Chatterley”. Nieprzeparty pociąg 
fizyczny, bo przecież nie wmówi mi pani, że łączy panią coś duchowego, droga miss 
Walker, z tym brutalem.
   „Droga miss Walker” znaczyło, że profesor jest istotnie zagniewany. Alicja czuła, jak jej 
gwałtownie bije serce. Czyżby więc nie była obojętna profesorowi? Opowiedziała cały 
przebieg przygody z Chomiakiem. Pankhurst wierzył, ale nie przyznawał się do tego.
   — Kobiety zawsze opowiadają niestworzone rzeczy o zaczepkach ze strony mężczyzn. 
Miałem znajomą aktorkę, która w każdym lokalu publicznym wybierała sobie jakąś ofiarę 
i kokietowała ją, a potem skarżyła się przed swoim towarzyszem, że jakiś nieznajomy 
pan wpatruje się w nią w sposób natarczywy. Miało to dowodzić, że jest tak ponętna, że 
wdzięki jej są tak nieodparte, iż obcy ludzie odchodzą od zmysłów, a raczej stają się 
nadmiernie zmysłowi na sam jej widok. — Czuł, że to, co mówi, jest niesprawiedliwe, ale 
dręczył świadomie biedną miss Walker. Nie przewidział jednak efektu swej brutalności. 

Była asystentka byłego uniwersytetu w Edynburgu nagle się rozpłakała. Pankhurst sam 
bliski był płaczu. Chwycił ją za ręce i zaczął całować te palce, które doceniał, jak dotąd, 
tylko w pracy laboratoryjnej.
   — Dziś wieczór powiem pani coś bardzo ważnego. Jeszcze dziś wieczór — rzekł przy 
drzwiach hotelu.
   — Czemu nie teraz? — spytała miss Walker, podnosząc spłakane oczy na swego 
profesora.
   — Teraz jestem bardzo zajęty, muszę się zająć uruchomieniem kanalizacji — 
odpowiedział Pankhurst, czując niewłaściwość tego pretekstu.
   Ale wieczorem nie doszło do wyznań. To, co się stało w parę godzin później, 
powstrzymało znów życie prywatne profesora Pankhursta. Wieczorem Pankhurst 
postanowił wyprawić coś w rodzaju małego bankietu i publicznie ogłosić swoje 
zaręczyny z miss Walker. Pozostawała jeszcze kwestia ślubu. Profesor Pankhurst nie był 
człowiekiem wierzącym, należał nawet do stowarzyszenia wolnomyślicieli, niemniej 
jednak przodkowie jego od pięciuset lat brali ślub w kaplicy rodzinnej posiadłości w 
Abdeeren, i byłoby mu dość przykro zrywać tę tradycję bez należytego 
usprawiedliwienia. Jak kapitan na morzu, mógł im ostatecznie dać ślub każdy pełnoletni 
chrześcijanin. Wybór padł na Szwalbę, gdyż Chomiak po zajściu z miss Walker był przez 
Pankhursta bojkotowany. Szwalba tak uwielbiał profesora, że zgodził się natychmiast. 
Pankhurst omówił wszystkie szczegóły ze Szwalba, ale dopiero wieczorem postanowił 
zdobyć się na odwagę i wyznać swe uczucia miss Walker.
   Wieczorem w Sali Pompejańskiej Hotelu Europejskiego zebrało się cale towarzystwo. 
Malowidła sali i sama jej nazwa wydawała się specjalnie odpowiednia i dość dokładnie 
wyrażała sytuację, w jakiej znajdowała się mała gromadka ludzi ocalałych w ruinach 
nowej Pompei. Stół był nakryty bardzo wytwornie, i panowie przyszli w ubraniach 
wieczorowych. Chomiak mimo wszystko był również zaproszony, gdyż trudno było 
bojkotować jedną piątą całej pozostałej poza rubenitami ludzkości. To prawie jakby ktoś 
chciał w dawnych czasach zbojkotować jedną część świata. Miss Walker wystąpiła w 
nowej sukni, którą wyszukała sobie w magazynie u Myszkorowskiego. Suknia była 
kreacją ostatniej mody, ostatniej w tym znaczeniu, że moda przestała istnieć. Mała Zina 
obwiesiła się większą niż zwykle ilością świecidełek, i nastrój był bardzo podniosły. 
Wszyscy wiedzieli, że nastąpi coś sensacyjnego, i domyślali się, rzecz prosta, jakiego to 
rodzaju będzie sensacja. Atmosferę psuł tylko ponury Chomiak, który aby wyrazić swoją 
wrogość wobec zaręczyn profesora, ubrał się w swoje stare łachy i snobował się na 
posępnego proletariusza. Gdy wszyscy się już zebrali i gdy w pewnym momencie 
zapanowała przypadkowa cisza, wyczulony słuch samotnych mieszkańców Warszawy 
pochwycił jakiś szum dobiegający z ulicy. Każdy odgłos, z wyjątkiem świstu jesiennego 
wiatru czy szelestu deszczu bijącego o szyby, był już sam w sobie czymś przerażającym. 
Uszy ludzi żyjących w wymarłym mieście odwykły od hałasów dobiegających z ulicy.
   — Zgasić światło! — krzyknął profesor Pankhurst. — Tam są jacyś ludzie!…
   Szwalba i miss Walker podbiegli do okien. Okna Sali Pompejańskiej wychodzą na 
Krakowskie Przedmieście. Noc była dość ciemna, i ulica zdawała się pusta. A jednak 
słychać było teraz wyraźnie przez otwarte okno jakieś głosy ludzkie. Światło zgaszono 
od razu na pierwszy rozkaz profesora. Szwalba i Pankhurst wybiegli na korytarz, aby z 
okien wychodzących na plac Marszałka zobaczyć, co się dzieje. Oczom ich przedstawił 
się widok niezwykły. Na środku placu płonęło ognisko, wokół którego siedziało 
kilkunastu ludzi przybranych w skóry i uzbrojonych. Byli to rubenici. Nie ulegało 
wątpliwości, że kryjówka naszych przyjaciół była odkryta. Światła, które płonęły w 
hotelu, musiały być zauważone. Istotnie, jak się o tym niebawem dowiedziano, cały 
hotel był otoczony. Przed wejściem stała straż rubenicka.
   — Musimy się bronić — rzekł Pankhurst. — Wszystko jest lepsze, niż dostać się w ręce 
tego szaleńca Retlicha.

   — Serwus, brachu, toście sobie pieskie wesele zrobili — klął Chomiak. — Przez wasze 
amory przyzwoity człowiek będzie się teraz musiał prać z tymi drabami, co 
Chowańczaka i Apfelbauma, za przeproszeniem, noszą na plecach.
   Pankhurst był pewien, że rubenici, którzy otoczyli hotel, są pościgiem wysłanym przez 
Retlicha. Nie wiedział, że w burzliwa noc ucieczki z Ruben część rubenitów, zbuntowana, 
porzuciła obóz i z Yarem na czele poszła na północ. W oblężonej gromadce naszych 
przyjaciół powstało wielkie zamieszanie. Pankhurst wzywał do obrony. Szwalba radził 
pertraktować. Obrona nie dawała wiele szans powodzenia. Rubenici mieli przewagę. 
Otoczyli hotel z pewnością nie w celach pokojowych. Dziwne tylko było, że dotąd nie 
zgłosił się ani żaden z niszczycieli, ani sam Retlich. Wszystko było lepsze od 
niepewności. Pankhurst zdecydował się wreszcie, otworzył okno i zaczął powiewać 
ręcznikiem na znak, że chce pertraktować. Spośród rubenitów zebranych wokół ogniska 
powstał wysoki skośnooki Lapończyk i zbliżył się wolno.
   — Czego od nas chcecie? — zapytał Pankhurst. — Otoczyliście nasz dom, macie 
przewagę liczebną, ale powiedzcie swemu panu, Retlichowi, że nie dostanie nas żywych. 
Śmierć jest. a raczej może być, lepsza od niewoli w Ruben. Nie wiem, jaka jest śmierć, 
ale wiem, co mnie czeka w waszym obozie. Powiedzcie to waszemu panu.
   Yar. gdyż to był on, odpowiedział.
   — Retlich nie jest już naszym panem. Nie ma już panów. Wszyscy są równi. Jesteśmy 
zbuntowani. Uciekliśmy z Ruben. Musicie nam wydać małą, śniadą dziewczynkę w złotej 
sukience.
   — Jeśli jesteście zbuntowani przeciw Retlichowi, jesteście naszymi sprzymierzeńcami, 
witam was jak przyjaciół.
   — I ja myślę, że będzie dla was lepiej, gdy się z nami połączycie — odpowiedział Yar.
   Połączenie nastąpiło istotnie jeszcze tego wieczoru. Gromadkę naszych przyjaciół 
ogarnęła radość i podniecenie. Rubenici postanowili zamieszkać w hotelu, gdyż był to 
jedyny budynek w mieście posiadający światło i opał. Zaczynały się chłody jesienne, i 
pierwszą noc rubenici spędzili w jednej sali z dotychczasowymi mieszkańcami 
Warszawy.
   — Nareszcie nie będziemy sami! Nareszcie życie będzie miało sens i urok! — krzyczał 
Pankhurst.
   W Sali Pompejańskiej rozłożono materace i Yar rozkazał wszystkim iść spać.
   Gdy profesor Pankhurst chciał wyjść z hotelu, zatrzymała go straż rubenicka.
   — Jak to? — zawołał — przecież już obalono tyranię Retlicha. przecież jesteśmy wolni!
   — Tak jest, obywatelu — odpowiedział strażnik — ale nikomu nie wolno bez specjalnej 
przepustki wychodzić na dwór. Jesteście wolni, ale na razie jesteście pod aresztem.
   Profesor Pankhurst próbował wywalczyć możność sypiania w oddzielnych pokojach, 
ale w końcu zgodził się, nie chcąc drażnić przywódcy rubenitów, który twierdził, że teraz 
zapanowała równość na świecie i że ci, których drażni zapach czy chrapanie we wspólnej 
sypialni, są zdrajcami tej równości.
   — Wszyscy muszą mieć to samo — twierdził Yar i kazał sobie rozłożyć dwa materace, 
gdyż jako przywódca musiał lepiej wypocząć niż inni, aby mieć potrzebną energię do 
sprawowania władzy.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY
W KTÓRYM POZNAJEMY ROZKOSZE JAPOŃSKIEGO RAJU I ZOSTAWIAMY BIEDNEGO 
SZWALBĘ NA GRUZACH HOTELU EUROPEJSKIEGO
   
   Profesor Pankhurst, miss Walker i Szwalba sympatyzowali teoretycznie ze 
zbuntowanymi rubenitami, ale życie praktyczne wydawało im się w nowych warunkach 
koszmarem nie mniejszym niż obozy w Ruben. Yar zaprowadził system wspólnego 
jedzenia i spania. Nikt nie miał się prawa oddalać samowolnie. Sala Pompejańska 

przesiąknięta była już po pierwszej nocy ciężkim zapachem łoju i zgniłych tłuszczy. Yar 
zabronił otwierać okna. Zaprowadził również system wzajemnego kontrolowania, 
zaczerpnięty od Retlicha. Każde wykroczenie przeciw wspólnocie było karane. Rubenici 
pilnowali się wzajemnie i wszyscy solidarnie pilnowali Pankhursta i Szwalby. Yar 
rozkazał, aby każdy, kto zauważy coś podejrzanego, pisał o tym kartkę i przyklejał ją w 
nocy do ściany. Był to rodzaj ściennej gazety. Już po dwu dniach wszystkie ściany hotelu 
były wytapetowane donosami. Powietrze było ciężkie, gdyż rubenici okazywali wyraźną 
niechęć do kanalizacji, aczkolwiek Yar agitował, aby w innych dziedzinach techniki 
rozpocząć wielkie prace. — Musimy doścignąć Retlicha, a nawet go prześcignąć. Musimy 
mieć te wszystkie rzeczy, z których w Ruben wolno było korzystać niszczycielom i 
Retlichowi — powiedział Yar na specjalnie zwołanym wiecu. Profesor Pankhurst jako siła 
fachowa miał zająć się fabrykacją armat, Niebieskich Promieni i samolotów, aby w razie 
pościgu Retlicha można było mu przeciwstawić równą siłę. Próżno profesor Pankhurst 
tłumaczył, że nie potrafi w obecnych warunkach wyprodukować tych wszystkich maszyn 
i narzędzi śmiercionośnych. Yar przydzielił do osoby Pankhursta specjalnego dyżurnego, 
który miał kontrolować postępy prac profesora. Szwalba już dwukrotnie był aresztowany 
za zbyt długie przesiadywanie w ubikacji, gdzie, jak się okazało, czytał książki o treści 
wrogiej idei wspólnego życia. Jedynie Chomiak w nowych warunkach czuł się 
wyśmienicie. Jak wiadomo, rubenici nie znali żadnej ze sztuk, gdyż w Ruben zakazane 
było obcowanie z tak zwanym „zgniłym pięknem”. Nie wolno im było również patrzeć w 
niebo. Teraz zakazy te zostały zburzone. Chomiak był duchowym przewodnikiem. On to 
wyjaśniał układy gwiazd na pogodnym niebie jesiennym i plótł przy tym brednie, od 
których biedny Pankhurst dostawał ciężkiej migreny. Chomiak był również nadwornym 
artystą zbuntowanego ludu rubenitów. Wygrywał na małej harmonijce dwie melodie, 
które umiał jako tako fałszować. Ulubioną pieśnią stała się „Wołga, Wołga, mat’ 
rodnaja…” i piosenka „Do ciebie płyną te rzewne tony…” Miss Walker została 
przydzielona do brygady rubenitek, gdyż trzeba dodać, że część dziewcząt uciekła z 
Ruben, idąc wiernie za zbuntowanymi rubenitami. Miss Walker była bezpieczna o tyle, 
że rubenici nie mieli czasu na amory i pozostawiali w spokoju zbyt wysoką, jak na ich 
gust, i chudą Angielkę. Rubenitki zajęte były równie uciążliwą pracą. Yar wydał rozkaz, 
aby każdy rubenita i każda rubenitka pracowali możliwie jak najwięcej. Ponieważ jednak 
Lapończycy należą do narodów ponurych i leniwych, każdy rubenita miał przydzielonego 
innego rubenitę, aby go pilnował w czasie roboty. Nazajutrz role się zmieniały, i 
pilnujący pracował pod dozorem. Było paru rubenitów, którzy pracowali bez dozoru i bez 
ograniczenia liczby godzin. Ci mieli jakieś specjalne nazwy w języku lapońskim i 
dostawali większe porcje mydła, oczywiście nie do mycia się, gdyż Lapończycy brud 
uważają za przywilej narodowy, ale do jedzenia. Wieczorem rubenici, zmęczeni 
szpiegowaniem się i pracą, wracali do domu, ale przed zaśnięciem musieli jeszcze 
wysłuchiwać przemówień Yara lub jego pomocników, chwalących niezwykłe tryumfy 
wspaniałego narodu lapońskiego. Prace rubenitów polegały przeważnie na wytwarzaniu 
przedmiotów, które zostały przez nich samych zniszczone. Tak więc zniszczono most na 
Wiśle, aby zbudować nowy „gigantyczny most, jakiego świat nie znał przed epoką 
rubenitów”, jak pracę tę nazwał w swym przemówieniu Yar. Profesor Pankhurst, któremu 
kazano wykonać projekt tego mostu, prosił o parę dni, aby zapoznać się z nową dla 
niego dziedziną. Przydzielony do pilnowania profesora rubenita nie zgodził się na 
zwłokę, i profesor został oskarżony o sabotowanie prac rubenickich.
   — Jeśli zaprojektuję most byle jak, i most się zawali, zginie wielu ludzi, i ja zostanę 
również ukarany — tłumaczył Pankhurst, ale rozumowanie jego nazwano „logiką starych 
mostów” i zmniejszono mu rację żywnościową.
   Władza lapońska miała w ten sposób zawsze rację, a przeciwnicy musieli się zadowolić 
„racją zmniejszoną”. Pankhursta zamknięto w suterynach hotelowych, które przerobiono 
na więzienie. Zastał tam wcześniej już uwięzionego Szwalbę. Profesor stwierdził nie bez 

goryczy, że liczba ludzi na świecie zmalała, ale nie do tego stopnia, aby się nie znalazł 
ktoś, kto potrafi zmieniać piwnice na więzienia.
   — Od czasu wytracenia ludzkości jestem jedenasty raz aresztowany. Siedem razy w 
Ruben i cztery tu pod władzą Lapończyków. Czasem ma się wrażenie, że gdyby na 
świecie pozostało tylko dwu ludzi, i wtedy jeden byłby dozorcą więziennym albo 
szpiegiem. Ostatecznie dwaj pierwsi ludzie, Kain i Abel, zaczęli swą karierę od 
szpiegowania i morderstwa. Abel szpiegował, czy dymy modlitewne Kaina idą do nieba 
czy też snują się po ziemi, a Kain rozwalił mu za to łeb maczugą. Cóż dobrego mogło 
wyniknąć z takiego początku? — takie retoryczne pytania zadawał sobie Pankhurst, a 
zgnębiony Szwalba ze smutkiem potakiwał profesorowi.
   — Nie ponosimy winy za to, co się dzieje — rzekł po długim milczeniu były subiekt 
księgarski. — Nie potrafilibyśmy się przeciwstawić brutalnej sile Retlicha ani sile 
Lapończyków. Sprawa Ziny jest tego wymownym przykładem. Oddaliśmy ją bez wahania 
w ręce Lapończyków. Jesteśmy niepotrzebni, i nie ma dla nas miejsca, chyba w 
więzieniu. Nie potrafimy się zżyć ani z rubenitami retlichowskimi, ani z naszymi nowymi 
panami. Chomiak doskonale daje sobie radę. A przecież nie chodzi tylko o komfort, 
czystość, swobodę osobistą i zainteresowania kulturalne. Czasami mam wrażenie, że nie 
jestem pracującym inteligentem, ale jemiołą. Jemioła czuje się dobrze na drzewie 
okrytym liśćmi, a na gołym pniu usycha.
   — Idź pan do stu diabłów ze swoją jemiołą — zirytował się Pankhurst — nie jesteśmy 
pasożytami, ale kwiatem tego drzewa, do którego zachciało się panu porównywać 
ludzkość. Po prostu żyjemy w czasach, gdy panuje moda na drągi. Drzewa są 
niepotrzebne. Drzewa kwitnące i okryte liśćmi stały się niemodne. Zostały tylko pałki, 
parkany obozów i sztachety. Ta pałka, którą nam rozbijają nosy, to także przecież jest 
drzewo, ale to drzewo nie ma ani korzeni, ani liści.
   — Nie ma, ale rozmnaża się i trwa nieprzerwanie. Czy pan nie sądzi, że rubenici 
zawsze są tylko rubenitami, bez względu na to, kto ich musztruje? Zawsze będą 
niszczyciele w rodzaju Emericha i Ostiejenki, o których pan mi tyle opowiadał, zawsze 
będą tacy jak Retlich czy Yar, a my będziemy jak te jemioły.
   — Jeśli pan mi nie da wreszcie spokoju z tą jemiołą, będę zmuszony zerwać z panem 
wszelkie stosunki osobiste. Jemiołę u nas w Anglii wiesza się na suficie, i wolno się pod 
nią całować. Gdyby tu była jemioła, mógłby pan z tego skorzystać i pocałować mnie. Nie 
powiem gdzie, gdyż jestem doktorem honoris causa i profesorem zwyczajnym, ale może 
się pan domyślić. Twierdzi pan, że ludzie nie są sobie równi. Dzieli pan świat na 
Morloków i świetlane istoty, które urodziły się tylko po to, aby czytać Prousta, 
deklamować „Statek pijany” Rimbauda, wzruszać się fruwającymi po niebie Żydami, 
których maluje Chagall. Wszystko to, co się dzieje na świecie, nie jest wcale takie 
dziwne ani skomplikowane. Jestem fizykiem i muszę przyznać, że za bardzo się 
pospieszyliśmy. Stworzyliśmy technikę zbyt potężną, wyprzedziliśmy za bardzo naukę o 
człowieku. Medycyna, biologia, psychologia są dopiero w powijakach. Dzikie plemiona 
opanowały technikę współczesną. Byle mętny kapłan barbarzyńskich obrządków, byle 
szaman może się stać władcą precyzyjnych maszyn. Czasy nasze miały za dużo i za 
mało demokracji. Zbyt utrudnialiśmy pewnej części społeczeństwa prawidłowy start i 
zbyt łatwo dopuszczaliśmy innych ludzi do kierowania biegiem wypadków. Dzieje 
ludzkości odbywały się po ciemku, na chybił trafił. Nauczono nas prowadzić motory i 
panować nad skomplikowanymi maszynami, ale czy posiadaliśmy wiedzę o kierowaniu 
nierównie bardziej skomplikowanymi maszynami ludzkimi? Kompleksy, kompleksiki, 
urazy psychiczne, hormony i gruczoły sekretne tworzyły historię świata. Tak, panie 
Szwalba. A pan wciąż trzyma się swojej głupiej jemioły.
   Rozważania filozoficzne naszych dwu uwięzionych intelektualistów przerwał jakiś hałas 
dobiegający z zewnątrz. Usłyszeli głos któregoś z Lapończyków i płacz kobiecy. 
Pankhurst poznał ten płacz. Przypomniał sobie pewien spacer po Łazienkach w 

swobodnych i pogodnych czasach, gdy świat wypełniony był intymnymi sprawami i 
uczuciami. To miss Walker płakała, zamknięta za jakieś przewinienie przeciw 
zbiorowości i władzy Yara. Pankhurst dość szybko zdołał porozumieć się za pomocą 
stukania z nowym więźniem. Miss Walker ucieszyła się niezmiernie, że znajduje się tak 
blisko swego ukochanego. Wolała to niż wolność w świecie rubenitów. W podziemiach 
Hotelu Europejskiego, gdzie więzieni byli nasi przyjaciele, dawniej była sala bilardowa. 
Stały tam jeszcze automaty do gry w bilard z „grzybkami” i maszynki do gry w 
mechanicznego hokeja. Obaj więźniowie wypełniali puste dni swej izolacji grą w szachy, 
bilardem i prztykaniem metalowych kulek hokeja. Doszli do takiej wprawy, że grali po 
ciemku, a raczej w nikłym blasku światła przesączającego się przez małe wysoko 
umieszczone okienka. Pankhurst poświęcał prócz tego parę godzin dziennie na rozmowy 
za pomocą pukania. Spowiadał się miss Walker ze swych zmartwień, obaw i niepokojów, 
a mozolna funkcja pukania odbierała tym zwierzeniom wszelką zbyteczną ozdobność. 
Gdyby ludzkość przez parę ostatnich wieków porozumiewała się w ten sposób, kto wie, 
czy świat nie poszedłby zupełnie innymi drogami. Nie można pukając przez ścianę 
uprawiać demagogii, nie można oszołomić rozmówcy potokiem wartko płynących słów. 
Myśl śledzi wolno, litera za literą, każde wypukane zdanie.
   — Jesteśmy we władzy dzikich. Lapończycy i rubenici są nam niechętni i trudno nam 
żyć w ich władzy. Musimy jednak przetrwać działając, broniąc ustawicznie naszej 
postawy życiowej. Każdy krok naprzód, każde pozytywne osiągnięcie będzie zbliżało ich 
do nas. Kiedyś wreszcie zwycięski postęp wiedzy podźwignie ludzkość do poziomu 
współdziałania. Skończą się walki rasowe czy klasowe. Siłą rozumu pokonane konflikty 
pozwolą na wychowanie nowej ludzkości wolnej od uczuć nienawiści. Epoka lodowa 
zmusiła nagie i bezbronne zwierzę ludzkie do wytężonej pracy mózgu. Obecnie żyjemy 
w epoce lodowej serc. Musimy przetrwać tę epokę, zachowując umysł nie zatruty 
namiętnościami i serca nie zmrożone chłodem — pukał profesor.
   — Gdyby Hitler lub Mussolini musieli wypukiwać swe mowy, z pewnością mieliby 
niewielu zwolenników — wypukała miss Walker w odpowiedzi na charakterystykę 
sytuacji wypukaną przez Pankhursta, ale Szwalba nie podzielał jej zdania.
   — Pukanie pana jest typowym biciem palcem w ścianę. Nasza sytuacja jest dość 
żałosna, tak będzie zawsze. Wiem z opowiadań miss Walker, że ocalał pan tylko dzięki 
energii asystentki pana. Nie myślał pan o samoobronie, ale jedynie o stwierdzeniu 
prawdziwości swej hipotezy naukowej. Wobec Niebieskich Promieni zachował się pan tak 
samo, jak się pan zachowa wobec każdego niebezpieczeństwa. Będzie pan myślał, a nie 
będzie pan działał! Światem będą rządzić ci, co działają, a naszą sprawą jest bronić 
swego prawa do myśli. Czyż nie wszystko jedno, kto właściwie rządzi i w imię czego, jeśli 
będą biblioteki, sale koncertowe i laboratoria? Twórczość nie da się na dłuższą metę 
zatamować, a póki będzie istniała twórczość, życie będzie miało wszelkie barwy i uroki.
   — Jest pan jak krowa — odpowiedział na to Szwalbie Pankhurst. — Nie rozwija się pan. 
Pozwoli się pan doić byle komu i będziesz pan zawsze przeżuwał swe myśli jak trawę.
   — Zgadzam się z Huxleyem, że wszystko jedno, kto będzie rządził Anglią, jeśli tylko 
pozostawi nam swobodę myśli i słowa.
   — Czuję, że pan znowu wraca do jemioły. Znowu pan zacznie dowodzić, że jesteśmy 
niepotrzebni światu i że powinniśmy żyć obok, izolując się od ludzi władzy. Taki stosunek 
do życia to chęć uniknięcia konfliktu, chęć zrzucenia z siebie odpowiedzialności. Ludzie 
są źli, zawsze zwyciężać będzie siła, więc po co się fatygować? Czy nie lepiej czytać 
powieści i rozpływać się w lirycznych marzeniach pod ciepłą kołdrą? I ja kiedyś 
rozumowałem podobnie, ale parę ostatnich miesięcy zmieniło mnie. Nonsensem jest 
pracować naukowo, jeśli wyniki mojej pracy maja wielcy awanturnicy obrócić przeciw 
mnie i mnie podobnym. Musimy wyjść z bibliotek i laboratoriów i walczyć o nową 
ludzkość.
   — Teraz już jest za późno. Do kogo pan to mówi? Czy pan zapomniał, że nie ma nikogo 

na świecie, nikogo prócz gwałtownych i ciemnych rubenitów i Lapończyków, którzy nas 
zamknęli w starych salach bilardowych i klozetach dawnego Hotelu Europejskiego? 
Niezależna inteligencja wyginęła, i nie sądzę, aby Chomiak albo ta mała kabotynka Zina 
byli pierwszymi twórcami nowej kultury.
   Dyskusja ta została nagle przerwana w sposób brutalny i niespodziewany. Do suteryn 
hotelowych wszedł Yar z trzema Lapończykami. Wypuszczono miss Walker i 
wyprowadzono wszystkich więźniów na górę.
   — Otrzymaliśmy wiadomości, że do miasta zbliża się Retlich z rubenitami, którzy mu 
zostali wierni. Retlich jest uzbrojony i jedzie tu na ogromnym tanku, przed którym nie 
zdołamy uciec. Musimy stoczyć walkę i dajemy wam teraz możność zmazania dawnych 
win własną krwią lub krwią wrogich rubenitów. Dostaniecie karabiny i będziecie bronili 
wejścia do hotelu od strony południowej. Każda próba zdrady będzie natychmiast 
ukarana. Abyście wiedzieli, co was czeka, pozwalamy wam być przy egzekucji dwu 
Lapończyków oskarżonych o sprzyjanie Retlichowi.
   Szwalba i Pankhurst dostali broń i stanęli w szeregu Lapończyków na placu 
egzekucyjnym. Procedura lapońska była dość skomplikowana. Posadzeni o sprzyjanie 
Retlichowi byli dwaj Lapończycy, których wpływy zagrażały władzy Yara. Podobno obaj 
oskarżeni wyrażali obawy, czy aby Yar nie przejął pewnych cech retlichowskich i upojony 
władzą, nie przeciążał biurokracją i terrorem życia kolektywnego. Byli oni zwolennikami 
ekspansji na zewnątrz i dążyli do zbuntowania rubenitów pozostałych w Ruben przy 
Retlichu. Yar był zwolennikiem izolacji od reszty świata i nie zamierzał popierać 
ekspansji idei lapońskich na zagranicę. Obecnie oskarżonym stawiano zarzut 
porozumiewania się z Retlichem za pomocą radia i dowodzono, że planowali oni zamach 
na Yara. Za zabicie wodza Lapończyków mieli dostać od Retlicha dwanaście kilo mydła, 
gdyż, jak wiadomo, mydło jest największym przysmakiem lapońskim. Najdziwniejsze 
było, że oskarżeni, którzy dzielnie walczyli wraz z Yarem przeciw Retlichowi i wcale nie 
wyglądali na ludzi tchórzliwych, przyznali się do wszystkich zarzucanych im zbrodni. 
Zeznawali klęcząc przed Yarem i zamiast obrony wygłaszali samooskarżenia przerywane 
hymnami pochwalnymi na cześć wielkiego i potężnego Yara. Zarzucano im, że byli 
płatnymi agentami Emericha i Ostiejenki i że otrzymywali od nich listy za pomocą gołębi 
pocztowych. Ten zarzut wydawał się już zupełnie absurdalny, gdyż wszyscy wiedzieli, że 
Emerich i Ostiejenko nie żyją i że na świecie już od dawna nie ma żadnych ptaków, a 
więc i gołębi pocztowych. Oskarżeni potwierdzili jednak te zarzuty, dodając, że Emerich i 
Ostiejenko żyją wcieleni w krasnoludki pod ziemią, a gołębie latają wyłącznie w nocy, 
więc nikt ich nie mógł widzieć, wobec czego dopraszają się kary śmierci dla siebie i dla 
gołębi. Pankhurst nie mógł zrozumieć przebiegu procesu. Możliwe było, że oskarżeni byli 
doprowadzeni do obłędu torturami, w których naród lapoński ma niewyczerpaną 
pomysłowość. Szwalba zwrócił uwagę profesorowi, że możliwe jest również inne 
wytłumaczenie tego dziwnego procesu. Ponieważ wszyscy Lapończycy są do siebie 
podobni ja dwie krople wody, przed sądem mogli zeznawać zupełnie inni Lapończycy, a 
prawdziwi oskarżeni mogli być już dawno zabici. Ale i to wydawało się 
nieprawdopodobne, gdyż natychmiast po procesie, który odbył się publicznie na placu 
przed hotelem, nastąpiła egzekucja, i skazani padli pod kulami plutonu egzekucyjnego, 
wznosząc okrzyki na cześć Yara. Ledwie przebrzmiał huk wystrzałów, gdy na plac wpadł 
zdyszany Lapończyk.
   — Idzie!… Idzie!… Od strony Powiśla ulica Karową jedzie ogromny tank otoczony 
zbrojnymi rubenitami!
   Istotnie, widać było, jak z pochyle opadającej ku Wiśle ulicy Karowej wyłania się 
ogromny szary zwierz, a raczej olbrzymi głaz, toczący się pod górę wbrew prawom 
natury. Szwalba i Pankhurst stojąc na straży przed hotelem pierwsi zobaczyli zbliżający 
się oddział Retlicha. Szwalba wystrzelił na alarm z karabinu. Był to pierwszy strzał w 
jego życiu. Zasady, którym był wierny, nie pozwalały mu skierować lufy karabinu w 

stronę zbliżającego się nieprzyjaciela. Szwalba strzelił w górę. Pankhurst natomiast w 
nerwowym pośpiechu strzelił w stronę zbliżającego się tanku.
   — Co pan wyrabia? — spytał Szwalba. — Przecież pan może kogoś zabić, tam są 
ludzie.
   Pankhurst nie miał czasu odpowiedzieć na to pytanie, gdyż grad kul obsypał ich 
tynkiem i gruzem. Musieli się cofnąć za węgieł. Strzelanina rozpoczęła się na dobre. 
Tank Retlicha uzbrojony był w działko małokalibrowe i dwa karabiny maszynowe. 
Lapończycy mieli też parę karabinów maszynowych i sporo ręcznych granatów, które 
wybuchały, nie czyniąc szkody powoli i nieuchronnie zbliżającej się ruchomej fortecy. 
Szwalba i Pankhurst cofnęli się do hallu, nie wiedząc, co mają robić. Yar nie wydał im 
żadnych nowych rozkazów, widocznie zapomniał o dwu byłych więźniach, a może w 
ogóle nie brał ich w rachubę w swoich planach strategicznych. Co gorsza, kule z obu 
stron waliły w naszych przyjaciół.
   — Mam wrażenie, że najlepiej zrobimy wracając do naszego więzienia. I tak ci, którzy 
zwyciężą, wsadzą nas tam z powrotem. W suterynach będziemy przynajmniej 
bezpieczni. Nie rozumiem pańskiego animuszu wojennego. Przecież jest nam obojętne, 
która strona zwycięży. Nie będzie nam gorzej pod Retlichem ani lepiej pod Yarem — 
biadał Szwalba, łażąc z kąta w kąt i niezdarnie wlokąc za sobą karabin.
   Niespodziewanie do dyskusji wmieszał się Chomiak. którego z narażeniem własnego 
życia przeprowadziła przez ostrzeliwany plac mi Walker. Chomiak był ranny w rękę. Miss 
Walker zajęła się tą pierwszą ofiarą walczących ze sobą dwu rodzajów Japońskiego 
narodu.
   — Tu nie ma co, za przeproszeniem, wahać się ani nie ma co mędrkować. Trzeba walić 
tych sukinsynów retlichowskich, te zakały rodzaju ludzkiego. Patrz pan, panie Szwalba, 
jak mi rozcharatali, za przeproszeniem, całą rękę…
   W dyskusji, którą prowadziła gromadka naszych przyjaciół, głos zabrała wreszcie miss 
Walker, niepomna dawnych uraz i opatrująca starannie ranę Chomiaka.
   — Chomiak nie jest obiektywny. Jeśli mamy zdecydować, po której stronie staniemy, 
musimy zdobyć się na obiektywizm. Chomiaka ranili rubenici, i to niewątpliwie zabarwiło 
jego uczucia. Pan Szwalba doznał wszystkich przykrości władzy Yara, ale nie zna 
okropności władzy Retlicha. Tylko mnie i profesora jednakowo gnębili zarówno rubenici, 
jak i zbuntowani przeciw nim zwolennicy Yara.
   — Tak — odpowiedział Pankhurst — sytuacja nasza nie jest łatwa. Po obu stronach 
walczą ludzie ciemni. Retlich potrafił wmówić rubenitom, którzy przy nim pozostali, że 
walczą przeciw zgrai burzycieli rozwalających dawne i święte prawa, Retlich potrafił ich 
natchnąć mętnym mistycyzmem zoologicznym. Pewni są, że należą do gatunku 
władczego, że świat powinien należeć do nich, i nie widzą, że ich przeciwnicy to zupełnie 
tacy sami ludzie, że to ich bracia rodzeni. Yar działa ożywiony ideą niewątpliwie 
szlachetniejszą. Idea równości i sprawiedliwości społecznej jest nam bliższa, ale nie 
możemy udawać, że nie widzimy, jak metody działania są w obu przypadkach podobne, 
jak niewiele zostaje w życiu z programu Yara, jak ciężka jest władza obu tyranii. Glob 
ziemski jest we władzy dwu dzikich plemion. Retlich wyniszczył inteligencję, twórczość i 
wolność osobistą. Zachował tylko gromadę surowych i ponurych żołnierzy. Ale czy tego 
samego nie robi Yar? Co powinniśmy począć? Oczywiście, najlepiej byłoby, gdybyśmy 
zdobyli władzę, a raczej gdybyśmy potrafili przekonać obie strony, że wyniszczony świat 
powinien być odbudowany na innych zupełnie zasadach. Światem powinna rządzić nie 
demagogia, polityka i terror, ale nauka…
   — No to niech pan znajdzie, za przeproszeniem, naukowy środek na to, żeby ci dranie 
przestali strzelać — przerwał Chomiak.
   — Nie mam żadnej możności działania, na to trzeba lat pracy organizacyjnej, trzeba 
pokoleń wychowanych nie przez kabotynów podniecających tłumy do nienawiści, ale 
przez ludzi wierzących w postęp wiedzy, w przyrodzony człowiekowi głód doskonałości. 

Człowiek jest do… Zdaje się, że Pankhurst chciał powiedzieć, że człowiek jest dobry, ale 
nie skończył tego słowa. Do hallu wpadł granat ręczny i jeden z odłamków urwał byłemu 
profesorowi byłego uniwersytetu w byłym Edynburgu prawe ucho. Byłe ucho leżało 
żałośnie na kamiennej posadzce, a przestraszona miss Walker rzuciła się na ratunek 
Pankhurstowi. Rana, na szczęście, okazała się niegroźna.
   — Gdy stracę i lewe ucho, może nareszcie będę mógł być obiektywny — rzekł 
Pankhurst nie tracąc humoru.
   — Musimy zejść do podziemi, tu w każdej chwili może nas spotkać jakaś nowa 
przykrość — energicznie powiedziała miss Walker.
   Tymczasem, mimo że wieczór nadchodził, walka trwała z nie słabnącą siłą. Tank 
Retlicha stał u wylotu placu i prażył Lapończyków. Retlich przygotowywał się, widać, do 
generalnego ataku. Istotnie, gromadka naszych przyjaciół, obserwująca przez 
zakratowane okienko suteryny przebieg walki, ujrzała, jak wielka ruchoma forteca 
powoli wtoczyła się na środek placu. Gasnące promienie jesiennego słońca czerwonym 
blaskiem oświetlały tę scenę. W otwartym tanku stał Retlich w masce gazowej na twarzy 
i w wieńcu laurowym na czole. Obie strony przestały strzelać, i widać było, że nadchodzi 
ostatni akt krwawego widowiska. Na środku placu stała gromada Lapończyków 
otaczająca półnagiego, skórami tylko na biodrach okrytego Yara. Nagi tors wodza 
Lapończyków lśnił potem, który zachód słońca upodabniał do krwi. Gdy tank zbliżył się 
do gromady Lapończyków, nagle Yar podbiegł do wodza rubenitów i jednym ciosem 
maczugi zwalił na ziemię twórcę nowej ludzkości. Obserwatorzy, ukryci w podziemiach 
Hotelu Europejskiego, nie słyszeli żadnych słów ani żadnego hałasu. Widzieli tylko, jak 
niespodziewanie zwycięstwo zostało wydarte rubenitom. Retlich leżał na środku placu w 
kałuży krwi. Biała toga, maska gazowa i wieniec laurowy czyniły ciało Retlicha podobne 
do jakiegoś zestrzelonego w locie straszliwego gadoptaka. Yar pochylił się nad 
pokonanym wrogiem, zdjął wieniec z głowy zabitego, przyozdobił nim skronie i wszedł 
na tank rubenicki. Zarówno pokonani rubenici, jak wierni Lapończycy padli na ziemię. 
Yar wygłaszał jakąś mowę. Widać było tylko gesty, rzuty ramion i szeroko otwarte usta 
nowego władcy świata.
   Tank ruszył. Był to teraz pochód tryumfalny. Za tankiem szli rozbrojeni i otoczeni przez 
Lapończyków pokonani rubenici. Na samym szczycie tanku obok Yara stała mała 
kabotynka Zina, wdzięcząc się i wymachując tamburynem. Powoli pochód skręcił w ulicę 
Królewską i znikł z oczu pozostałej w suterynach gromadki naszych przyjaciół.
   — Nie ma co, trzeba iść z nimi — rzekł Chomiak wstając i biorąc do zdrowej ręki 
porzucony karabin. — Nie zostaniemy tu chyba znowu sami, aby się kwasić, za 
przeproszeniem, we własnym sosie. Serwus, panie Szwalba, bo jak pana znam, to pan tu 
pozostanie, aż do zafajdanej śmierci.
   Po wyjściu Chomiaka zapanowało długie milczenie. Wreszcie pierwszy odezwał się 
profesor.
   — Wielka i krwawa komedia Retlicha skończyła się. Nowy Noe zginął z rąk nowego 
Chama. Plan jego nie powiódł się. Te resztki człowieczeństwa, które zostały, zarażone są 
wszystkimi chorobami i potęgami dawnej ludzkości. Znowu ludzie będą patrzyli w 
gwiazdy, znowu będą szukali upojenia w słowie, barwie i dźwięku. Znowu myśl twórcza 
zacznie budować wielki gmach wiedzy. Nie wolno nam tu pozostać. Musimy być tam, 
gdzie się buduje świat, jakkolwiek nam było ciężko pod władzą przemocy i w upodleniu, 
które sprowadza na nas strach przed człowiekiem. Okrucieństwo mija, gdy konflikty 
tracą na sile. Musimy przetrwać epokę zamętu i nienawiści. Musimy być tam, gdzie 
toczy się walka o obraz przyszłego świata, i musimy się starać, aby nasz wpływ 
hamował dzikość i aby wiedza nasza zdolna była przeciwstawić się ciemnocie. Chodźmy, 
moja droga — skończył swe emfatyczne przemówienie Pankhurst, zwracając się z 
niespodziewaną czułością do miss Walker.
   — Uważaj pan, aby panu nie oberwali drugiego ucha — mruknął niechętnie Szwalba.

   Wyszli na ulicę. Było już prawie zupełnie ciemno.
   — Trzeba być dla nich bardziej wyrozumiałym — rzekła miss Walker — oni są tacy 
młodzi. Cała ludzkość jest jeszcze bardzo dziecinna.
   — Młodzi? — odpowiedział Szwalba. — Młodość Retlicha i Yara przypomina mi tę 
fałszywą ohydną kokieterię starych kobiet, które zachowały marne sposobiki swej 
młodości. Uśmiechy i spojrzenia, skrzywienia warg i zmrużenia oczu, które kiedyś 
budziły dreszcz pożądania, a teraz, zalane tłuszczem, robią wrażenie obłąkanych 
grymasów. Stare jest to, co robił Retlich, i stare jest to, co robi Yar. Władza, czyn, 
działania, wszystko to ma tylko żałosne pozory młodości. A naprawdę jest to odwieczna 
żądza władzy, przemocy i okrucieństwa. Uczucia znane już gadom z epoki mezozoicznej. 
Oni są tak samo młodzi, jak młody był brontozaurus. Przeznaczenie człowieka, tego 
automatu poruszanego zewnętrznymi bodźcami, jest nieznane, ale na pewno ohydne, 
jak ohydne jest wszystko, co robi natura. Tylko w niektórych drobnych i tajemnych 
sprawach możemy być silniejsi od tyranii natury. Tylko w marzeniu, w oderwaniu się od 
rzeczywistości, w odbiciu jej, jak w lustrze, widzimy nagle prawdziwe propozycje i 
prawdziwe kształty życia. Bądźcie zdrowi, moi szlachetni przyjaciele. Nie pójdę z wami 
służyć żadnym Retlichom ani żadnym Yarom.
   — Bądź zdrów, przyjacielu. Wrócimy kiedyś do ciebie. Wierzę, że przyjdą kiedyś czasy, 
gdy aeroplany nie będą sunęły po niebie jak stalowe, szare i groźne ptaki zniszczenia. 
Aeroplany, panie Szwalba, będą kolorowe. Pomarańczowe, żółte, błękitne i białe. Tak 
białe jak gołębica, którą po potopie wysłał Noe z arki.
   — Bądźcie zdrowi — rzekł jeszcze raz Szwalba.
   Pankhurst i miss Walker zniknęli w mrokach nocy. Księżyc wypłynął z atramentowych 
obłoków, Szwalba stał jeszcze długo patrząc na czarne ruiny swego miasta, oblane 
srebrną rtęcią księżyca. Tego dnia, gdy zszedł do podziemi swego dawnego więzienia, 
wyrył Szwalba na ścianie obraz Retlicha stojącego na tanku w masce gazowej i z 
wieńcem laurowym na czole. Trąba maski gazowej i wielkie cielsko tanku przypominało 
na nieporadnym rysunku, wykonanym przez byłego subiekta księgarskiego, jakiegoś 
jaszczura czy mamuta. Szwalba nie więcej posiadał biegłości w rysunku niż pierwsi 
ludzie, którzy pozostawili nam wizerunki ostatnich mamutów. „Kto wie — rzekł do siebie 
Szwalba — może kiedyś odnajdą jacyś prawdziwi ludzie ten obraz zwierząt panujących w 
naszej epoce?”
   Szwalba pozostał sam ze swoimi książkami i dziełami sztuki. Czasem tylko, gdy 
spłynęła piękna księżycowa noc na wymarłe miasto, wychodził ze swej jaskini. Stał długo 
wychudły i obrosły, z rudą brodą i oczami zaczerwienionymi od czytania starych ksiąg. 
Patrzył w niebo, jak gdyby czekał na płynące z daleka kolorowe aeroplany.
   
KONIEC

POSŁOWIE
   
   W roku 1937 ukazała się nakładem Przeworskiego fantastyczna powieść Słonimskiego 
Dwa końce świata, drukowana uprzednio w odcinkach na łamach „Wiadomości 
Literackich”. Jej bohater, skromny subiekt księgarski nazwiskiem Szwalba, staje się 
dzięki przypadkowi jednym z nielicznych na świecie ludzi, którym dane jest przetrwać 
zagładę, zgotowaną ludzkości przez niejakiego Retlicha (anagram nazwiska Hitlera). 
Ofiarą wysyłanych przez Retlicha promieni padają istoty żywe, świat rzeczy martwych 
pozostaje nie naruszony. Szwalba snuje się po ocalałej i bezludnej Warszawie, 
zaopatruje się u braci Pakulskich, nocuje w hotelu Europejskim itp.
   Swego rodzaju curiosum stanowiła okładka Dwóch końców świata, dzieło głośnego 
podówczas tandemu grafików Lewitt–Him. Przedstawia ona plac Piłsudskiego (dziś 
Zwycięstwa) i leżącego na żółtej kanapie pośrodku tego placu Szwalbę (element 

umowny, graficzny), a dalej upiornie realistyczną fasadę wyburzonego hotelu 
Europejskiego na tle bardzo wysokiego i błękitnego nieba, widocznego również poprzez 
czeluście wypalonych okien. Przed hotelem — dziwne i niepokojące drzewa, a w głębi 
ruina domu Krakowskie Przedmieście 40, gdzie przed wojną mieściła się redakcja 
„Kuriera Warszawskiego” (róg Karowej, dziś skwerek z pomnikiem Prusa). Otóż ten 
fotomontaż, będący wizją zagłady miasta całkiem różną od wizji Słonimskiego i 
zdumiewająco wobec autora niesubordynowaną, utkwił w mojej młodzieńczej wyobraźni 
z niesłychaną wręcz siłą i prześladował mnie, ilekroć pojawiałem się na placu choćby po 
to, ażeby przyjrzeć się zmianie warty. Po latach, gdy obraz ten stał się rzeczywistością, 
przyjąłem go jako coś najzupełniej oczywistego i nieuchronnego, coś, o czym wiedziałem 
z góry, i to od dawna…
   Po wojnie, kiedy Dwa końce świata znowu trafiły do moich rąk, uznałem, już bez tego 
rodzaju skojarzeń, że przeżytego przez ludzkość horroru nie jest w stanie oddać żadna 
literacka metafora. Dopiero ostatnio, przy kolejnej lekturze powieści, przeszło w pół 
wieku po jej napisaniu i w kilkanaście lat po śmierci autora, zdałem sobie sprawę z 
ponadczasowych wartości Dwóch końców świata i uderzającej charakterystyczności tego 
zapomnianego utworu dla pisarskiego dorobku Antoniego Słonimskiego.
   W roku 1937 znajdował się Słonimski u szczytu swej świetnej literackiej kariery. 
Największą poczytnością cieszyły się oczywiście jego „Kroniki Tygodniowe”, które 
stanowiły źródło inspiracji dla postępowej* inteligencji polskiej — większość czytelników 
„Wiadomości Literackich” od nich rozpoczynała lekturę tygodnika. Kroniki te, stanowiące 
przedziwny amalgamat niezrównanego dowcipu i z lekka staroświeckiej wzniosłości, 
tętniły polityką, najpełniej wyrażając ówczesną postawę Słonimskiego: humanitarysty, 
pacyfisty, liberała, nieprzejednanego wroga totalitaryzmów wszelkiej maści. Narastająca 
groza hitleryzmu oraz aktywność rodzimych hitlerków wymagały ciągłego sprzeciwu 
(„bardzo proszę pamiętać, że ja byłem przeciw!”), pogłębiały uczucie bezsiły i 
osamotnienia. Polityka opanowała również poetycką twórczość Słonimskiego (Okno bez 
krat — 1935, oraz późniejsze wiersze), ona też wpływała na losy bohaterów jego 
komedii. Bohater Lekarza bezdomnego, uczony–humanista, przemyka się między 
dwoma pochodami: faszystowskim i komunistycznym, bohaterowie Rodziny szukają na 
ganku polskiego dworku ucieczki od dwóch ościennych „rajów”: hitlerowskiego i 
sowieckiego. Wyrazem tych właśnie alarmujących nastrojów zagrożenia najcenniejszych 
wartości europejskiej cywilizacji miała stać się satyryczna powieść Dwa końce świata*.
   Czy się stała? Myślę, że jak na dzieło autora tak popularnego spotkała się z 
zastanawiające małym oddźwiękiem. Kilka mniej lub bardziej zdawkowo życzliwych 
recenzji, jeden atak prawicowego pisarza („Dwa końce Słonimskiego — Mr. Wiech i Mr. 
Wells” pióra Alfreda Łaszowskiego na łamach „Kuriera Porannego”) — oto całe pokłosie 
tej książki, nie pozbawionej ważkich, a nawet proroczych treści. Myślę, że przyczyną tak 
obojętnej recepcji Dwóch końców świata była wtórność wszystkich niemal elementów 
powieści wobec dotychczasowej twórczości jej autora. Było to opowiedzenie 
fantastyczno–katastroficznej historii za pomocą znanych czytelnikom Słonimskiego, 
głównie z „Kronik Tygodniowych”, wątków i chwytów literackich. Dzisiaj, kiedy ta 
twórczość nie brzmi już tak znajomo w naszych uszach, odbieramy dopiero akcję i 
znakomite nieraz dygresje tej powieści jak coś świeżego, a nawet nieznanego.
   Rzecz dzieje się formalnie w roku 1950, ale ta Warszawa w niczym nie różni się od 
Warszawy lat trzydziestych. Ma ona tak bliską pisarzowi atmosferę ulicy Mazowieckiej z 
„Ziemiańską”, salonem sztuki i pobliskim zakładem fryzjerskim, w którym królował pan 
Stanisław Uliński*. Bohater, subiekt księgarski Henryk Szwalba, jest nikim innym, jak 
odpowiednio „uskromnionym” autorem książki: reprezentuje wiarę w te same ideały i 
wywodzi się z tego samego rodzinnego gniazda — jego ojciec był lekarzem–
społecznikiem, brat zdradzał od dzieciństwa zamiłowanie do przyrody, zaś mieszkanie 
Słonimskich — przepraszam, Szwalbów — mieściło się koło Ogrodu Saskiego, przy ulicy 

Niecałej, o krok od placu Marszałka, Ipsu, Zachęty, „Europejskiego” „Bristolu”. Żyje więc 
na kartach powieści opisana z sentymentem Warszawa, zaś Piętaszkiem przy 
warszawskim Robinsonie jest niejaki pan Chomiak, najbliższy krewny pana Teosia 
Piecyka. To logiczne: Słonimski był gorącym entuzjastą Wiecha i nieraz żartobliwie 
posługiwał się wymyśloną (czy też podchwyconą) przezeń gwarą. To zaś, że wśród 
nielicznych ocalałych Europejczyków znalazł się wybitny angielski fizyk, profesor 
Pankhurst wraz z sekretarką miss Walker, daje się wytłumaczyć z łatwością zarówno 
kultem, jaki Słonimski żywił dla nauk ścisłych, jak i okolicznością, że był od 
najwcześniejszej młodości niezachwianym w swych przekonaniach anglofilem ( w 
Kontrmarszu, będącym odpowiedzią na Lewą marsz Majakowskiego, pisał: „Ej, bestio 
naga, zegnij kolana: widzisz, jak z wiatru tchem igra brytyjska flaga? Nie sięgniesz jej, 
nie chwycisz, wysoko nade mną rozwiana chorągiew z brytyjskim lwem: I am British!”). 
Cóż zatem dziwnego, że w powieści, wywodzącej się w jakimś sensie z umiłowanego 
przezeń Wellsa, jednym z bohaterów zrobił sławnego fizyka, będącego, rzecz jasna, 
Anglikiem?
   Dwa końce świata napisane są z talentem, zaś pierwsze rozdziały powieści należą z 
pewnością do najwyższych osiągnięć polskiej literatury satyrycznej. Doskonałe są 
przemówienia Retlicha do skazanej na zagładę ludzkości, również opis zagłady stanowi 
fragment wybornej, wcale nie felietonowej prozy:
   „Punktualnie o siódmej ze środka Europy zaczęła się rozchodzić zorza Niebieskich 
Promieni… Ginęli ogarnięci panicznym lękiem mieszkańcy Europy, ginęli zaskoczeni 
nagłym promieniem śmierci ludzie Ameryki i Azji. Chińczycy pracujący na polach 
ryżowych padali w gliniaste kałuże wody, robotnicy japońscy przewracali się na 
kolorowe maty jak kręgle zdmuchnięte błękitną kulą ognistą… ginęli Eskimosi w 
łodziach…. Zginęły wszystkie okazowe postacie rodzaju ludzkiego z ilustracji w 
książkach dziecinnych i encyklopediach. Murzyni z wełniastymi włosami, Indianie z 
łukami, Arabowie na wielbłądach. Zginął chłopiec z piekarni, biegnący ulicą z koszem na 
głowie, zginął kominiarczyk, tancerka w zwiewnej spódniczce. Zginął poeta w aksamitnej 
kurtce, bankier z cygarem i uśmiechnięty kołchoźnik radziecki. Wraz z ludźmi zginęły ich 
sny zawiłe i duszne, majaki niewyżytych pragnień. Ziemia stała się w jednej chwili 
straszliwie pusta…”
   Ale na tej pustej ziemi rozgrywa się dalszy ciąg dramatu. Retlich ginie z rak 
wyhodowanego w nienawiści do cywilizacji i kultury „człowieka przyszłości” Yara. 
Grupka ocalałych Europejczyków podąża naprzeciw nowym wyzwaniom u boku 
dzierżących władzę troglodytów. Szwalba pozostaje w Warszawie ze swoimi książkami i 
dziełami sztuki. Jest skazany na samotność w opustoszałym świecie, lecz i w świecie 
zamieszkanym przez miliardy ludzi nie był wolny od uczucia osamotnienia. To uczucie, 
obok wizji końca jego własnego świata, stanowi pesymistyczne przesłanie ukazującej 
mroczną przyszłość powieści Słonimskiego.
   Antoni Marianowicz
     * Słowo to, obok wielu innych, padło po wojnie ofiarą semantycznej szacherki; 
używam tu pojęcia „postępowy” bynajmniej nie w sensie „komunistyczny” lub 
„prokomunistyczny”.
     * Już po napisaniu tego posłowia natrafiłem na niezmiernie interesujący szkic Pani 
Marty Wyki „Koniec świata według Słonimskiego” („Głosy różnych pokoleń”. Znak, 
Kraków 1989). Autorka analizuje powieść Słonimskiego na tle katastrofizmów 
dwudziestolecia, dochodząc do konkluzji: „Jego prognoza dla cywilizacji poddanej 
naciskowi dyktatur i mas była równie dramatyczna jak Witkacowska. choć urodziła się 
przecież w innej szkole myślenia”.
     * Jeszcze we wczesnych latach osiemdziesiątych (!) prowadził zakład przy ul. 
Śniadeckich, którego byłem stałym klientem.