Janusz Krupiński

„Od-czuwanie – istota twórczości. Szkic o aktywnym charakterze kontemplacji”



Od-czuwanie = podstawowy element procesu twórczego



Czy (w swej istocie) akt twórczy – polega na: wykonywaniu / odczuwaniu ??



Z myślą o sztuce i życiu, JK broni prymatu od-czuwania.

1 – Vita activa – Vita contemplativia



Starożytnośćvita contemplativia (kontemplacja)
JKvita activa (działanie)



Kontemplacji brak aktywności!

2 – Męskość – żeńskość?



Męskośćaktywność, działanie! vita activa, stereotyp rzeźbiarza, pierwiastek twórczy w
człowieku, jest napierająca, żądna dominacji, wielcy artyści = mężczyźni



Kobiecośćkontemplacja, pasywność, bierność, odbiorczość, rzeźbiarz to nie baba!

3 – Fabrykacja, produkcja, obróbka



Banał powszechnej opinii”tworzenie polega na powoływaniu do bytu” (na fabrykacji,
na wykonywaniu czegoś) + głosi się również, że nie świata nie trzeba interpretować, lecz
zmieniać.



Stanowisko Marksa:

1. Filozofowie powinni zmieniać świat, a nie tracić czas na jego interpretacje.
2. Głosił wolę i kult działania (nie jest to stanowisko specyficzne dla marksizmu).
3. Człowiek może postępować tylko tak, jak postępuje przyroda = zmieniać tylko

formę materii („zmieniać formę”= poddawać obróbcewpływać na materialną
postać, ingerować, oddziaływać fizycznie).

4. Człowiek = byt przyrodniczy ze swej istoty (wyposażony w zdolność działania:

czynną, istotną, naturalną), a jego działanie polega na pracy = wymianie materii
między człowiekiem a przyrodą.



JK: Czy owa „wymiana” miałaby być mechanizmem rzeczywistych interakcji w jakie

wchodzi człowiek??



Są to przekonania charakterystyczne dla epoki człowieka „manufaktura” = sądzi, że jest
sobą czyniąc świat materiałem, w przemyśle.

4 – Interpretacja a zmiana



Marks jego pogląd jest konformistyczny w stosunku do jego czasów – wyraz ideologii

stawiającej na praktykę/działalność podmiotową (wszelka inna rola oglądu lub zmysłów
= strata czasu). Sprawcza w czynieniu czegoś rola oglądu! Działalność praktyczna!



Myślenie ma sens, jako zarządzanie czynnościami?? Myślenie ma spełniać się w
wykonywaniu, produkcji! [Jako przemysł – obmysł i pomysł xD]
Albo interpretować albo zmieniać! Powód do dumy człowiekadokonana przez niego
zmiana świata, przekształcenie jego naturalnej postaci.



JK:

1. Dążenie do zmiany pojawia się na gruncie pewnej interpretacji świata
2. Obrany kierunek zmian jest następstwem/efektem przyjętej interpretacji

5 – Podmiot interaktywny



Rozstrzygnięcie na korzyść wykonywania, czynienia, działaniareprezentanci sztuki
najnowszej idą tym tropem. Mówią o tym teorie:

1. „interaktywnego podmiotu” (adoratorzy „instalacji”, „multimediów” w sztuce,

obiekty poddające się ingerencji odbiorcy.
Podmiot interaktywny vs. Podmiot kontemplujący.
Sztuka najnowszadziałanie!! Interakcja!!



Fizyczna ingerencja  odbiorca – twórca – interakcja z dziełem.

6 – Fizyczna interakcja



Teorie sztuki gloryfikującej działanie (JK: przykład z krową :] krowa wpuszczona w
przestrzeń instalacji dokona dokładnie tego samego, co człowiek)



Ideał teorii sztuki gloryfikującej działanie dzieło spełnia się wywołując w odbiorcy
skutki, popychając go do działania (krowa też potrafi!)

7 – Artefakt?



Pojęcie artefaktu rozmija się z:

1. Istotą kultury
2. Istotą obiektów kulturowych
3. Dziełami sztuki



Artekaftyczność Bycie sztucznie wytworzonym przez człowieka. Dla istnienia
obiektów kulturowych nie ma znaczenia to, czy ich podłoże/fundament powstał z udziałem
człowieka, czy bez (sztucznie czy naturalnie). Moment twórczy jest aktem myśli
czynnej w samym spostrzeganiu ( np.: widzeniu skierowanym w stronę zastanej
rzeczy. Nawet w samym widzeniu podlega ona przeobrażeniu).

8 – Idealizm



Idea + myśl  istnienie obiektu kulturowego



Rola myśli w narodzinach obiektów kulturowych (dzieł sztuki, narzędzi,..):

1. Polega na tym, że nie tracą one znaczenia z chwilą realizacji obiektu.

2. Realizacja oznacza tylko pojawienie się rzeczy, która jest materialnym

nośnikiem obiektu kulturowego  który istnieje dzięki aktom umysłu
człowieka – z ich łaski. Bez nich jest tylko rzeczą.

3. Sposób istnienia obiektu kulturowego polega na tym, że istnieje on dla

człowieka i dzięki człowiekowi – wzniesiony i podtrzymywany przez ludzką
myśl – przez żywe w tej myśli idee.

9 – Quasi-rzeczywistość – akty duchowe



Ingarden o sposobie istnienia obiektów kulturowych:

1. Konstytuują się na podłożu rzeczy
2. W swej istotowej „warstwie” wykraczając poza i ponad to podłoże

(„transcendują je”)

3. Istnieją dzięki człowiekowi – mocą jego aktów duchowych
4. Są zależne od twórczej aktywności świadomości
5. Nie mogą istnieć bez twórczej mocy świadomości
6. Gdy moc duchowa człowieka słabnie/zanika warstwa rzeczywistości ludzkiej

też zanika

7. Sposób istnienia zawisły od aktów duchowych człowieka ową warstwę określił

„Quasi-rzeczywistość”



Quasi-rzeczywiste nie jest rzeczywiste (komuś, kto w nim żyje wydaje się być

realnym). Faktycznie, jest korelatem aktów duchowych człowieka spełnianych
chociażby w samym widzeniu. Nie jesteśmy świadomi tego procesu.



Pojęcie projekcjiwedług JK jest ono pomocne dla opisania sposobu, w jaki w
spostrzeganiu powstają obiekty kulturowe.



JKkrytyka Ingardena: według JK to nie świadomość, ale raczej nieświadomość i

jej akty odgrywają tu kluczową rolę (np.: akty projekcji).

10 – Autor a wykonawca



Według JKrozróżnienie AUTOR – WYKONAWCA jest mylące, ponieważ
wykonawca bywa pojęty jako ten, który tylko realizuje uprzednią myśl.

 Przykład budowniczego (cel: zbudowanie czegoś uprzednio określonego przez

projekt. Czy budowla to: dzieło architektury czy dom? Autor = ktoś, kto dany
układ wybiera – znajdując w nim przejaw pewnych treści duchowych)

 Przykład architekta (w epoce triumfu działaniaarchitektura promuje się jako

building. Architekt staje się inżynierem. Dzieło architektury pojęte zostaje jako
budowla, coś zbudowanego)

 Przykład wykonawcy muzyka (także on tworzy w duchu, który przenika dzieło.

Nie jest maszyną do odgrywania nut! Twórczy jest interpretując!!! = porusza
się w sferze treści duchowych, na które otwiera się dzieło)



Zadanie wykonawcy/czytelnika/widza/słuchacza nie polega na zapoznaniu się z

treścią dzieła + odtworzeniu jej (bo nie zawsze jest skończona).
Wykonywane/czytane/słuchane dzieło nie jest cudze!!!

11 – Zastane? Już zrobione?



Obraz rzeźbiarski/malarski gdy przypatrzymy mu się i dowiemy się jaki jest
spotkamy TYLKO malowidło (czyli farby rozkiśnięte na podłożu)



Obraz rodzi się w naszym spojrzeniu!!!!!



Określenie ready-made jest mylące (gotowa jest tylko pewna materialna rzecz!)

12 – Myśląco-odczuwający



Wynalazcze dokonanie Nietzschgoe człowieka „myśląco-odczuwającego.”



My, „myśląco-odczuwający” sami nie zdajemy sobie sprawy z własnej siły twórczej.



„Myśląco-odczuwający” nieustannie coś czynią.



Twórca znajduje, przyjmuje – nie szuka.



Staffpolskie słowo „odczuwanie” pozwalające mu zrozumieć myśl Nietzschego.



Nietzsche wiąże poezję/poetyckość z twórczością (w Grecji poeta był rozumiany jako
ten, który tworzy).

13 – Artysta jako działacz?



Żałować można, że dzisiaj tak wielu artystów ulega retoryce działania, a nawet
pojmuje swe wysiłku w duchu tej kategorii.



Znak czasuwaga, jaką przywiązuje się do pojęć: „działania plastyczne” bądź „działania

wizualne”. Niestety pojęcia te mają wiele wspólnego z powiedzeniem Stalina „artyści
są inżynierami dusz”potraktowanie dzieła sztuki jako instrumentu oddziaływań na
odbiorcę/maszyny wizualnej do produkcji stanów psychicznych.

14 – Sztuka jako umiejętność wykonania?



Kult działania (popularny..), to on każe rzeszom pogardzać Malewiczem czy
Pollockiem cóż to za sztuka?! (sztuka = umiejętność wykonywania czegoś). „Każdy
by tak potrafił” – tłumy jednak nie potrafią – bo hamuje je BRAK ODCZUCIA.



JK: Sposób odczuwania – to dzięki niemu powstają dzieła.



Pollack tańczył z farbami  swym odczuciom dał wyraz z tytule.

15 – Ręka i oko



Dyskutowane jest tu przeciwstawienie ROBIENIA i ODCZUWANIA.



Ręka ślepa (= nie odczuwająca) nic nie tworzy, jedynie wyrabia.



Ślad ręki artysty w dziele jest cenny, ponieważ przenosi jego sposób odczuwania.



Oko formuje, a ręka widzi 

16 – Twórczy charakter spostrzegania



Kult prymatu działania wyrósł na gruncie ignorancji naiwnego wyobrażenia, że
spostrzeganie/odczuwanie polega na rejestracji/przyjmowaniu informacji. Jest to
ignorancja nie znająca twórczego charakteru ludzkiego spojrzenia. Bazuje na mniemaniu,
iż świat mówi sam za siebie.



W kult działania popaść może ktoś, kto nie uświadamia sobie, iż odczuwa – że świat, w
który chce ingerować jest tylko produktem jego sposobu odczuwania. Że żyje w
świecie odczuwanym = takim, jakim ukazuje się w jego odczuciu.



Świat = produkt naszego sposobu odczuwania.



Odczucia i to, co odczuwane, to nie rzeczywistość gdy się o tym zapomina, to
bezwiednie kostnieje się w okowach własnego punktu widzenia.

17 – Martwa natura / ciche życie



„Martwa natura”widzenie obiektu jako czegoś innego/widzenie w obiekcie czegoś
innego  JK *zjawisko ready-made bazuje na tym procesie, którego miejscem od
dawna była martwa natura.



Kluczowy jest tu sposób odnoszenia się do zastanego obiektu, sposób ustawienia się
względem niego, przeżywania go. To wszystko dokonuje się, gdy „martwa natura”
jest jeszcze dobierana, ustawiana i odczuwana.



Widzenie jako odczuwanie jest miejscem transfiguracji, rzecz się przemienia.

18 – Oddanie czy odczuwanie?



Racja istnienia obrazu w sztuce = to, że określa się w nim pewien sposób odczuwania

pewnego obiektu/zjawiska/procesu, odczuwania, w którym obiekt odsłania swe
oblicze.



JK: Gdyby obraz malarski miał być tylko wiernym odwzorowaniem danego obiektu – to

czy nie prościej byłoby oglądać sam ten obiekt?



Myśl o wiernym odwzorowaniu grzeszy nadmiernym optymizmem poznawczym.
Zakłada, że można widzieć rzecz jaką ona jest, że istnieją wierne obrazy. Istnieje tylko
kulturowo uwarunkowane poczucie oczywistości lub wierności!!

19 – Natura natury



Nie jest prawdą, iż artysta najpierw widzi coś, jakie ono jest, gdy nikt go nie widzi, a
potem to odtwarza w widzialnym.



Wszelkie widzenie jest interpretujące!!!!



Odczuwamy/interpretujemy w samym widzeniu!!



Żaden artysta nie powiela/nie kopiuje.



Wielki artysta uczy nas widzenia w sposób, który zmienia nasze wyobrażenie natury
natury. Odkrywa ją na nowo.

20 – Odczuwanie a afektacja



JK: Mówiąc o odczuwaniu – nie mam na myśli:

1. Doznań, afektów, wrażeń, impresji.
2. Ten, kto ceni doznania/wrażenia – ten zamyka się na zewnętrzną rzeczywistość

upajając się wewnętrznymi stanami (ruch do wewnątrz)

3. Ktoś, kto ceni sobie rzeczy (np.: dzieła sztuki), jeśli dostarczają mu przeżyć, o ile

wywołują jego reakcję..

4. W odczuwaniu nie chodzi o to, co ja odczuwam wobec Innego czy przy Innym.
5. W odczuwaniu nie chodzi o wrażenie



Odczuwanie wiąże się z ruchem, w którym człowiek otwiera się na zewnątrz !!



W odczuwaniu chodzi o spotkanie z odczuwanym!! Polega ono na wrażliwości!!

21 – Od-czuwanie



„Od-czuwanie”

„od” – jest w tym ruch zwrotny „czuwanie” – jest w tym czujność, uważność,
charakter odpowiedzi i przyjmowania, czekanie, cierpliwość.
które jest aktywnościąwymaga dawania czegoś z siebie



Wykonywanie =

1. Samorealizacja Ja / odbicie / powielenie Ja w nie-Ja
2. Bezosobowe, „obiektywne”, metodyczne postępowanie



Odczuwanie =

1. Ruch wyjścia Ja, całym sobą – ku Innemu, naprzeciw
2. Jest zaprzeczeniem odcięcia się, separacji od rzeczywistości

3. Odczuwanie zawsze jest odczuwaniem czegoś!!!!



Twórczy akt artysty – w swej istocie, polega na sposobie

odczuwania/traktowania/ujmowania/przeżywania/obcowania z czymś lub kimś.

22 – Otwarcie na rzeczywistość



Wobec dzieła – obojętne z czyjej perspektywy – nie chodzi o odczuwanie dzieła, lecz o
odczuwanie rzeczywistości poprzez dzieło !! Rzeczywistość tego – czego dzieło jest
uobecnieniem, obrazem  OBRAZEM-UOBECNIENIEM.



Van Gogh daleki był od kultu sztuki/dzieł/obrazów. Artysta wiedziony ideą prawdy.

„Wyczucie samego przedmiotu, wyczucie rzeczywistości jest dużo ważniejsze niż
wyczucie obrazów, a w każdym razie jest bardziej owocne i bardziej życiodajne”.

23 – Prymat odczuwania



Rola twórcza > działanie (konsekwencją bynajmniej nie jest zaniechanie działania, bo

wykluczałoby to możliwość kontaktu z rzeczywistością)



Ideał mocy twórczej daje prymat działaniu.



Ideał łaski twórczej daje prymat odczuwaniu.

24 – Machanie na oślep



Autorem nie jest krowa, do której ogona uwiązano pędzel.

Gdy takie malowidło zdobędzie nagrodę na konkursie, to doceniony i oceniony obraz
nie stanowi dzieło krowy, lecz to, co w owym malowidle zobaczyli/wypatrzyli
jurorzy!!

25 – Esteza



„I oko formuje i ręka widzi”



Esteza = proces narodzin przedmiotów/obiektów kulturowych/świata człowieka w

spostrzeganiu.

26 – Gilson: malarz myśli rękoma



Gilson: „To nie ręka człowieka myśli, ale intelekt malarza z pewnością myśli rękoma.

Sztuka malarza żyje w jego ręce, w jego palcach, w jego nadgarstku. Sztuka malarza jest
sztuką całego człowieka. W malarstwie nie sposób rozróżnić między sztuką samą i
wykonaniem [execution], jak gdyby sztuka była bez reszty w umyśle, a wykonanie bez
reszty w ręce”.



Krytyka JK: Tylko jak myśląco-odczuwająca execution/„egzekucja” jest twórcza.

Malowanie, które jest egzekucją zamysłu/zrealizowaniem projektu właściwe jest
malarstwu pokojowemu.

27 – Vincent van Gogh. Nerw



Ręka malarza nie kończy się na palcach/końcu pędzla. Wlewa się w substancję farb,
a poprzez nią pulsację barw, napięcia i energe. W nich przeczuwa i od-czuwa.



Dukt pędzla van Gogha nie jest wykresem krzywej nastrojów artysty. Wbrew
ekspresjonistycznej teorii sztuki – to nie przejaw jego wewnętrznej nerwowości.



Van Gogh cały staje się nerwem odczuwającym cierpienie, dramat, chwałę

egzystencji.



Nerw = czuła struna jego duszy dłoń, pędzel drga wespół z całym światem. (Wtedy
nie czuje już samego siebie, lecz świat)

28 – Pierwszym widzem – autor



Interakcja z dziełem, to nie przywilej poszczególnych dzieł – np.: instalacji.



Pierwszym widzem/słuchaczem dzieła sztuki jest sam jego autor:

 Autor = pierwszy „interaktor” swego dzieła
 Autor w procesie powstawania dzieła wchodzi z nim w interakcję
 Dzieło się „wyłania”, „pojawia się przed” – jeśli autor nadąża za ich myślą, o

tyle może dzieło się powiedzie, a proces okaże się twórczy (= dzieło przekroczy
intencje swego autora! Odsłoni przed nim Inne, którego nawet nie
przeczuwał)



Odczuwanie spełnia się wydobywając. Znajdując.

29 – Afirmmacja i negacja odczucia



Dzieło ma prawo bytu tylko ze względu na odczucie, które ono budzi.
Na tej drodze duch próbuje znaleźć siebie i określa się w zmysłowości.
Konstruowanie podąża za afirmacją lub negacją odczucia.

30 – Wola, decyzja



?Jaką rolę w procesie twórczym odgrywa decyzja?



?Czym jest wola, decyzja odczuwającego?



Odczuwający w odczuwaniu decyduje:

1. Odrzuca lub przyjmuje (czynna decyzja)
2. Odczuwając o tyle jest wolny o ile wobec przeczuwanego Innego może

powiedzieć „niech się dzieje wola Twoja” lub „nie”.



Odczuwający w odczuwaniu nie decyduje:

1. Nie on, lecz to, co projektowane określa projekt, który podejmuje.
2. Nie on określa obraz, ale to, czego ten obraz jest obrazem.



Decydujący decyduje o istnieniu/realizacji projektu/obrazu, ale nie o jego treści,
istocie, nie o tym, jaki jest.



Dwie odmienne koncepcje decyzji artysty:

1. Norwid  najważniejsze zadanie sztuki = zdolność do „starannego

zaniedbywania”. Pochwala on zdolność podjęcia takiej decyzji, aby o czymś nie
decydować. To pochwała rezygnacji przez artystę/człowieka z własnej woli, na
rzecz przyzwolenia czemuś, by się pojawiło.

2. Ideał człowieka Pana i Władcy decyzja artysty uchodzi za źródło tego, co

tworzone. Decyzja = kaprys. Ktoś uchodzący za artystę, na mocy własnej decyzji
– co tylko zechce podnosi do rangi dzieła sztuki (ready-made).

31 – Glenn Gould, wykonanie jako interpretacja



Glenn Gould grający Wariacje Goldbergowskie Bacha, stanowi najdoskonalsze
unaocznienie tego, czym jest odczuwająca: ręka/ciało/człowiek.



Gould jest cały tym, co gra.



W tej intuicji/wglądzie/przeczuciu wyłaniającej się postaci idzie dalej niż czyni to
partytura! Cały oddaje się owej „postaci” – zatraca się i znajduje w niej.



Staje się on jednym organem wraz z instrumentem i wraz z wydobywającymi
przezeń dźwiękami (*jak u ślepca, co rękę swą wlewa w laskę, a poprzez nią cały świat
staje się przeczuciem rzeczywistości).



Jego gra pełna jest od-czuwania i od-czucia dotykanej przez te dźwięki postaci –
Absolutu. (grę kończy składając ręce jak do modlitwy + chyli czoła w pokłonie)

32 – Ja przekraczające siebie



Odczuwanie jest żywiołem twórczości artystycznej. W odczuwaniu spełnia się akt
twórczy.



Bycie artystą nie polega na:

1. Wykonywaniu tego, co potrzeba
2. Odpowiadaniu na zlecenia/zamówienia



Autentyczny artysta ryzykuje samym sobą: może przekroczy siebie/może zagubi siebie.



Dzieło sztuki odpowiada sposobowi traktowania przez twórcę napotkanej i
wybranej rzeczy/treści/materii, w której się porusza, myśli, widzi i znajduje,
odpowiada duchowej wrażliwości, z jaką ją – materią/treść/rzecz – ujmuje, z jaką
odpowiada na płynące od jej strony impulsy.



W tym formowaniu wyraża się fundamentalny stosunek artysty-człowieka do świata.



Odczuwanie nadaje duchowy wymiar ludzkiej twórczości.



JK:

 Każda twórcza praca człowieka w istocie jest pracą nad samym sobą!
 Każda przemiana jest tu przemianą własnego sposobu odczuwania!
 Dzieło wyłania się jako owoc tego procesu – w którym Ja przekracza siebie,

otwiera się na Inne.