Klementyna

Zadzierając głowę do okna na trzecim piętrze, gdzie mieszka Klementyna,

widzę równocześnie szczyt wieży kościoła parafialnego o okienkach przymkniętych

żaluzjami niby zmarszczoną powieką. Wieża ta robi wrażenie człowieka

drzemiącego cały dzień; ożywia się tylko rano, w południe i wieczór na dźwięk

dzwonu. Ale Klementyna gra przez cały dzień. Pasaże płynące spod jej

palców wylewają się poza okno przez siatkę zasuniętej firanki w wąską, głęboką,

chłodną ulicę. Na mój trzykrotny dzwonek u bramy, sygnał pochodzący z czasów

koleżeństwa z jej bratem - fortepian milknie raptownie, firanka odchyla się.

(Podziwiam zawsze łatwość, z jaką ta słaba kobieta potrafi nagle zahamować

rozpędzony instrument). Klementyna ma mi coś ważnego do powiedzenia. To coś

ważnego odnosi się przeważnie do jakiejś książki, której potrzebuje, informacji lub

znajomości z kimś, głupstw, o które mogłaby się zwrócić do kogokolwiek bądź. Ale

nasza przyjaźń nie polega na wyzyskiwaniu możliwości partnera, lecz na

zadawaniu sobie nawzajem drobnych tematów przyjaźni. Za następnym raz;em ja

z kolei mam jakiś interes do niej. Idzie o przetłumaczenie z angielskiego stronicy

biuletynu Instytutu Hydrobiologicznego. Doprawdy, gdyby nie przyjaźń, nie

wyrzekłbym się przyjemności zrobienia tego samemu; terminologia naukowa tego

angielskiego druczku pełna jest międzynarodowych uniwersalizmów słownych i

łaciny, z którymi daję sobie lepiej radę niż ona, a co do reszty, to i tak muszę jej

pożyczyć słownika angielsko-polskiego.

Klementyna nie jest dla mnie kobietą. Patrząc na jej rękę, bladą i wymytą -

Klementyna co pół godziny myje ręce - uświadamiam sobie, że całuję ją bez

przykrości tylko dlatego, że jest tak nieskazitelnie czysta; brzydziłbym się nią,

gdybym jej miał dotknąć ustami z jakimś seksualnym zamysłem. Jej profil na tle

czarnego fortepianu jest równie nieskazitelny jak dłoń. Zarys jej czoła, nosa, ust i

brody przypomina rysunek artysty, poszukującego jakiegoś ostatecznego wyrazu

pośród dziesiątka niedoskonałych linii. Klementyna ma więc nazbyt wysokie i

gładkie czoło, cienki, obrysowany ostrą linią nos i suche usta. Patrząc na ten

profil, myślę, że jeszcze jeden stopień w doskonałości rysunku jej twarzy - a jej

uroda byłaby już martwym symbolem. Cała postać Klementyny pełna jest

harmonii. I otoczenie pokoju, gdzie mieszka, ma w sobie ten sam ład, jest jakby

powtórzeniem proporcji twarzy, ręki i stopy Klementyny. Każdy drobiazg na

konsolce zdaje się mieć swoje wyznaczone miejsce. Kiedy krążąc po pokoju i

zatrzymując się koło biblioteki lub tapczanu, zdarza mi się wziąć jakiś

przedmiot do ręki, czuję, że popełniłbym gwałt, gdybym nie położył go ściśle na

tym samym miejscu. I chociaż zdaje mi się czasem, że Klementyna śledząc

moje zachowanie, mówi oczami: Pozwalam ci zbić ten flakon, proszę bardzo, zrób

to! - albo: Dlaczego tak ostrożnie obchodzisz się z tym albumem? Dalej, przełam

mu grzbiet, tak jak to robisz ze swoimi książkami - nie miałbym odwagi. Ba,

nawet więcej, brzydziłbym się uczynić coś, co zamąciłoby porządek środowiska, w

którym Klementyna żyje i do którego należy. Być może, że już sam mroczny

przedpokój, który muszę przejść na całą długość, aby dostać się do pokoju

Klementyny - nastraja mnie ponuro i narzuca mi jakieś specjalne prawidła

zachowania się. Pachnie w nim grobowcem - być może od werniksu, którym

połyskują wiszące rzędem obrazy, te, które nie dostąpiły zaszczytu dostania się do

salonu lub gabinetu.

Aby ją nakłonić do grania, pytam:

- W którym miejscu przerwałem ci?

- Klementyna odwraca się na wpół do. klawiatury, kładzie lekko rękę na

klawiszach, najpierw prawą, po kilku uderzeniach włącza i lewą. Odchyla się

jeszcze do mnie, jakby niepewna, czy grać dalej, czy też powoli wycofać znów

prawą rękę, a potem lewą. Ale widząc, że rozsiadłem się na dobre w fotelu i

zabrałem się do przeglądania nielubianej przez nią lektury, żurnalu mód -

gra dalej. Wystarczy mi rzucić od czasu do czasu jakąś uwagę dotyczącą kroju

sukni, o której wiem, że jest w projekcie od kilku tygodni; Klementyna zachowuje

się wtedy jak podcinany rumak, a fortepian zac2yna rozbrzmiewać wszystkimi

dźwiękami z taką pasją, jakby w grze chodziło właśnie tylko o to, żeby dojść do tej

ostatecznej doskonałości

i uderzyć jednocześnie naraz we wszystkie klawisze. Skończywszy, odrywa

prawą rękę od fortepianu tak ostrożnie, jakby słomkę od bańki mydlanej.

Lewą trzyma jeszcze przez chwilę na klawiaturze dla uciszenia rozdrganego

instrumentu. Potem nagle odwraca się do mnie i mówi z wyrzutem:

- Domyślasz się przecież, że to suknia dla Zosi, a nie dla mnie. Nie jestem

już w tym wieku, kiedy nosi się sukienki do kolan i bez dekoltu...

Rozmawiamy więc o stylach w modzie, o tych wyrafinowanych oprawach

kobiecego ciała; o poezji, o miłości bohaterów w powieściach; o ideałach; o

muzyce. Rzadko o polityce.

Klementyna ma umysł ścisły, pragmatyczny. Kiedy mowa, dajmy na to, o

uczuciach w poezji, nie poprzestaje na tym, aby przyjąć do wiadomości

ich istnienie; chce zrozumieć ich źródła, przyczyny, wielkość i cel. Bywa nawet, że

ja, uchodzący w jej pojęciu za materialistę, jestem zmuszony przypominać jej, że

wzruszeń nie mierzy się żadnymi instrumentami pomiarowymi.

- Och! - powiedziała mi kiedyś ze smutkiem. -Ty możesz wielu rzeczy nie

rozumieć, bo żyjesz nimi. Żyjesz w wolnym świecie. Ale ja... - i usłyszałem coś,

czego sobie nie przypominam dobrze, ale z czego wynikałoby, że ktoś tak samotny

jak więzień, aby móc wyobrazić sobie uczucia, musi je tłumaczyć na pojęcia.

- To może być równie silne jak doznawanie -zauważyłem.

- Możliwe - powiedziała krótko i nie rozmawialiśmy więcej na ten temat.

Rzadko kiedy zostaję u Klementyny na obiedzie. Czasem jednak, zwłaszcza

gdy moich rodziców nie ma w domu, korzystam z zaproszenia. Zasiadają wtedy

przy stole: matka Klementyny, blada i milcząca, podobna w czymś, może w

ruchach, do Klementyny, choć zewnętrznie zupełnie inna, i ojciec Klementyny,

nerwowy, ruchliwy, zapewniający za każdym razem, że konwenanse są zabawą

próżniaków, i przynaglający służącą do szybszego podawania. Zachowuje się przy

stole swobodnie, lecz z tą swobodą, spod której przeziera ceremo-nialność.

Doznaję zawsze niemiłego uczucia, jakby odstępstwa od zasad przeznaczone były

specjalnie dla mnie, że traktuje mnie trochę jak sztubaka, któremu trzeba ułatwić

sytuację. Jego gościnna tolerancja każe mu w rozmowie ze mną pochwalać

socjalizm jako ustrój przyszłości (choć nie teraźniejszości) i zgadzać się na

punkcie sztuki nowoczesnej (jakkolwiek dla niego, jak przyznaje, niezrozumiałej).

Czasem wydaje mi się po prostu wstrętny. Takie ustępstwa nic go przecież

nie kosztują; warte są akurat tyle, co uprzejmy uśmiech, jakim darzy ludzi

kłaniających mu się na ulicy.

Ojciec Klementyny prowadzi rozległe interesy. Kupuje lasy na pniu,

eksportuje beczki do Anglii, skrzynki do Palestyny; sprowadza skóry z Argentyny i

garbniki ze Szwecji. Zaledwie czasem, w łazience, można napotkać ślacl wielkich

transakcji, które odbywają się gdzieś daleko stąd. To Merkury uronił tam na

posadzkę jedno pióro ze swego skrzydła: arkusik seledynowego papieru z

wyciągiem konta banku holenderskiego lub prospekt z cudzoziemskim napisem

handlowym i przyklejoną próbką egzotycznego towaru. Z

nieuchwytnych transakcji ojca Klementyny spływają na dom tylko pieniądze.

Przedmioty transakcji ojca Klementyny zalegają tymczasem gdzieś daleko wnętrza

magazynów i piętrzą się w lukach frachtowców oceanicznych. Biuro, gdzie

urzęduje ojciec Klementyny, załatwia tylko terminy i ilości towarów, okrążających

z daleka spokojne miasto i cichy dom, w którym się sypia, jada i słucha muzyki. I

gdzie przy obiedzie nie mówi się o interesach.

Nie lubię obiadów u Klementyny z powodu przytłaczającej atmosfeiy

zależności od jej ojca, mimo że jest on dosyć kulturalny i dość pewny siebie na

to, aby jej zbytnio nie akcentować.

- Ach, wszystko zawdzięczam ojcu - wyznała mi kiedyś Klementyna.

- Jak to? - zdziwiłem się. - Twoje wykształcenie, twoja muzyka,

wyzwolenie intelektualne - to przecież twoja osobista zasługa.

- A żebyś wiedział, że nie. Ojciec stworzył mi warunki, o jakich ktoś inny

mógłby tylko marzyć.

- Masz talent!

- Ale jestem słaba. Jestem też za słaba, aby się wyzwolić z tego, czemu

zawdzięczam wszystko, czym jestem - mówi Klementyna.

- Tak, aby iść naprzód, trzeba umieć zdobyć się

na bezwzględność, a nawet niewdzięczność - mówię półżartem.

Klementyna podnosi na mnie oczy, duże, podłużne, o tak ostro i głęboko

zarysowanych krawędziach powiek, że widać wyraźnie dwie kropelki lśniące w

wewnętrznych kącikach, tam, skąd wypływają łzy.

Stosunek ojca do Klementyny musi mieć w sobie coś z prawa własności i

wyłącznego dysponowania. Mimo bliskiej zażyłości, jaka nas łączy, nie

rozmawiamy nigdy na tak delikatne tematy, abym się mógł dowiedzieć, dlaczego

Klementyna nie koncertuje, dlaczego nie wyjeżdża za granicę, jaki sens ma

siedzenie tu, na półprowincji, i poprzestawanie na nadchodzącej co miesiąc

paczce nut z Lipska.

Ojciec Klementyny jest człowiekiem muzykalnym. Często wieczorem, gdy

Klementyna gra, uchyla drzwi od swego gabinetu, aby posłuchać któregoś z

ulubionych przez niego scherz czy nokturnów. Potem drzwi zamykają się nagle,

jakby ten, kto słucha, raptem ocknął się: dość tych sentymentów! Czasem, choć

rzadko, ojciec Klementyny przychodzi do jej pokoju i w bonżurce, z papierosem w

ręku, przysiada na poręczy fotela. Kiedy fortepian milknie, mówi, skłaniając się

lekko w moją stronę:

- Wie pan, słyszałem przedwczoraj Rubinsteina. Coś niesłychanego! To już

nie palce, nie dźwięki, nie fortepian, tylko modelowanie jakiejś prawie dotykalnej

substancji. Coś w rodzaju rzeźbiarstwa. No, po prostu brak słów. - Gawędzimy

chwilę. Wypala papierosa osadzonego w długim ustniku i wraca do siebie.

Klementyna ma młodszą siostrę, Zosię, którą znam z tego, że lubi wchodzić

do pokoju Klementyny bez pukania, nawyk, przyprawiający Klementynę o wybuch

złego humoru.

- Nie jesteśmy parą kochanków - śmieję się, widząc, że Klementyna

potrafiła się aż zarumienić przez takie głupstwo.

- Nie lubię tych manier u mojej siostry - odpowiada obco i wyniośle i

przymyka na sekundę powieki. Zosię znam także stąd, że prawie zawsze spóźnia

się na obiad z powodu jakiejś wycieczki krajoznawczej czy rysunkowej. Opowiada

z ożywieniem o koleżankach, bliskim końcu roku szkolnego, wesołych głupstwach

i figlach. Odwraca przy tym tak ode mnie głowę, że matka zmusza ją w końcu do

zwrócenia uwagi na moją obecność przy stole. Zosia raczy mi zaledwie skinąć

głową gestem, który wzbudza ogólną wesołość. Ojciec kiwa z politowaniem głową,

uśmiecha się i dziękuje nam wszystkim. Zosia, zdaje się, jest tą osobą, której

dużo wolno z tytułu wieku, którego nie obowiązują jeszcze zbyt rygorystyczne

konwenanse. A kto wie, czy Zosia, to prawie dziecko, nie zaczyna już wywalczać

sobie jakichś nowych, nieznanych w tym domu praw?

Z Klementyną chodzimy często do teatru. Na punkcie starannego ubierania

się zgadzamy się oboje najzupełniej. Odświętność stroju zmusza do konwenansu

zajmowania miejsc co najmniej w połowie parteru i do specjalnej uwagi na to, co

się dzieje na scenie. Mój kołnierzyk i gors i jej fryzura utrzymują nasze głowy jak

w protezie, a uczucia i wzruszenia w pewnych koniecznych ramach. Z teatru

podążamy za to raźnym krokiem do domu. Biorę ją pod ramię, gdyż zdaje mi się,

że modna w owych czasach bardzo długa suknia gotowa zaplątać jej nogi. Wieczór

teatralny jest złudzeniem zmysłów. Trzymając Klementynę pod ramię, dotykam

chwilami jej okrągłej, osadzonej nieco po bokach piersi. Wprawdzie dotknięcia te

nie są żadną, nawet najbardziej delikatną pieszczotą, ale po prostu wynikają z

arytmii kroków - Klementyna pozwala mi domyślać się, że je źle zrozumiała.

Zapytuje, która godzina, podaje się w przód, jakby do szybszego chodu (w czym

przeszkadza jej zresztą suknia), porusza się sztywno i obco. Niebawem

też żegnamy się pod drzwiami jej domu, dokąd ją odprowadzam.

Między mną a Klementyną pozostało pewne głupie zdarzenie, którego

doprawdy nie rozumiem. Wpadłem kiedyś do niej o niezbyt stosownej porze, w

niedzielę, na parę minut przed wyjściem całej rodziny na mszę. Było to jakoś

przed moim wyjazdem po wakacjach na uniwersytet. Ponieważ rodzice

Klementyny byli ludźmi do przesady tolerancyjnymi i uważali, że należy raczej

popełnić grzech niż nietakt (to jest grzech niepójścia Klementyny do kościoła

raczej niż grzech niegościnności, odprawienia mnie z domu, lub, co gorsza,

wciągnięcia mnie na przekór moim przekonaniom na mszę) - wobec tego

Klementyna pozostała w domu, a po chwili, kiedy rodzice weszli już pewnie do

pobliskiego kościoła, udaliśmy się na spacer, omijając jego najbliższą okolicę.

Klementyna była niebywale ożywiona, opowiadała o rozmaitych głupstwach,

o swoim dzieciństwie, potem na odmianę o meblach i firankach. Doprawdy nie

pamiętam już wszystkiego, o czym rozmawialiśmy wtedy; były to rzeczy tak

odbiegające od zwykłego tematu! Klementyna zachowywała, się trochę jak

sztubak, który uciekł z nabożeństwa szkolnego bocznymi drzwiami i teraz pławi

się z rozkoszą w zakazanym żywiole grzechu.

- Czy ty naprawdę nie chodzisz nigdy do kościoła? - pyta w jakiejś chwili

Klementyna prawie z radością w głosie.

- Owszem, chodzę - tylko widzisz, ja jestem tym niepoprawnym ateistą,

dla którego obecność na mszy nie jest takim wstrząsem jak na przykład dla ciebie

ucieczka „poza kościół”... Założyłbym się, że w tej chwili, w głębi swojego

katolickiego sumienia, czujesz się jak zbłąkana owieczka. Podczas gdy ja,

znalazłszy się przygodnie na mszy - zdarza mi się to od czasu do czasu, tak jak

zdarza mi się bywać czasem u zapomnianych znajomych albo w opuszczonych

miejscach - jak by ci to powiedzieć, nie poczuwam się do żadnego

grzechu... przeciwko niewierze.

- Ale ty jesteś jednak, na swój sposób, człowiekiem wierzącym! -

wykrzykuje ni stąd, ni zowąd Klementyna takim tonem, jakbym zawiódł jej

nadzieje. Czyż przed chwilą nie dałem jej wystarczająco cynicznego dowodu mojej

niewiary?

W tym momencie, okrążywszy spacerem miasto, znaleźliśmy się z powrotem

w pobliżu kościoła. Rozległy się uderzenia zegara, a potem pierwsze dźwięki

dzwonów z pobliskiej wieży. Klementyna porywa raptem moją rękę i pociąga mnie

do bramy:

- Uciekajmy!...

Wybucham głupim śmiechem i oglądam się poza siebie. Nic się nie dzieje.

Głównym wejściem wysypuje się z wolna tłum ludzi. Mężczyźni

nakładają ostrożnie odświętne kapelusze. Bocznymi drzwiami wychodzi młodzież

szkolna.

Jakimiś sennymi podwórzami, uliczkami i przejściami, zapomnianymi od

czasu dzieciństwa, wyprowadza mnie Klementyna nad rzekę, płynącą spokojnie

wśród zielonych, zasianych rajgrasem skwerów, między bulwarami i drewnianymi

balaskami.

- Co za głupi pomysł, Klementyno! - mówię, z trudem panując nad

atakami śmiechu. - Przed czym tu uciekać? Nie było przed czym uciekać!

Nie jesteśmy uczniakami z czwartej gimnazjalnej! Twoi rodzice będą się spowiadać

z grzechów przeciw przykazaniu kościelnemu, ponieważ nie chcieli uchybić

konwenqom towarzyskim. Kazali ci bawić mnie... - szydzę. Klementyna nie patrzy

na mnie. Z torebki wydobywa chusteczkę i przykłada ją do swoich zaognionych

pod pudrem policzków. Mówi:

- Nie chodzi o to. Nie zależy mi na moich rodzicach. - A po chwili, jakby

znalazłszy wreszcie wytłumaczenie, dodaje silniejszym głosem:

- Nie chciałam, żeby Zosia widziała, że nie byłam na mszy. To takie głupie

dziecko!...

Poprawia puder na policzkach i dodaje jeszcze:

- Wracajmy do domu.

*

Wojna nie oszczędziła i domu Klementyny. Jej ojciec wyjechał za granicę na

dzień przed wybuchem. Ten przewidujący człowiek interesów ocenił jej trwanie nie

na dłużej niż na sześć miesięcy, na taki też okres wydzielił rodzinie pieniędzy,

pozwalając w razie jakichś nieprzewidzianych trudności naruszyć kapitał, jaki

miał w obrazach. Dotyczyło to oczywiście tylko tych wiszących w przedpokoju,

„trzeciorzędnych” holendrów, niemców i kopii. Pieniędzy wystarczyło rzeczywiście

do dnia, kiedy matce i siostrom pozwolono spakować po dwie walizy i wynosić się

do „Generalgouvemement”. Zatrzymały się w Warszawie u krewnych, w

tej Warszawie, która się stała teraz dla wielu bezdomnych - stolicą. I tu przez pięć

lat, aby utrzymać rodzinę, musiała Klementyna robić coś, co jej na pewno nie

przychodziło z łatwością.

- Mój Boże, z początku nawet nie umiała - mówi poważnie Zosia.

Klementyna grywała tanga i fokstroty w jakiejś restauracyjce czy szynku na

roztrzęsionym jak sieczkarnia pianinie. -I jaka była dumna z tego, że na coś się

przydaje. Tak często, tak często myślała i wspominała pana - powtarza Zosia,

nalewając herbatę. Rzuca mi spojrzenie, jakby mi chciała coś jeszcze powiedzieć.

Nie wiem, do czego to spojrzenie miałoby się odnosić. Nie znam właściwie Zosi

zupełnie. Była jeszcze takim dzieckiem w czasach mojej przyjaźni z Klementyną. A

teraz Zosia jest mężatką i mieszka z obcym zupełnie dla mnie człowiekiem, w

pokoju pachnącym świeżą zaprawą murarską i pokostem. Podnoszę oczy i patrzę

za okno na bladoróżowy, zamglony na horyzoncie widok. Jest on niezrównanie

lekki i wesoły, mimo iż złożony jest z gruzu ceglanego, ostrej bieli świeżego tynku i

mocnej, jakby świeżo odrosłej zieleni. Nie czuję ani żalu, ani nawet zakłopotania z

powodu śmierci Klementyny. Wraz z nią umarło wszystko, także i to, czego o

niej... nie wiedziałem. A w końcu ważne jest przecież tylko to, co się wie.

No i Klementyna pewnego dnia, jak opowiada Zosia, było to w dniu

wybuchu powstania, zamknąwszy pianino na klucz - aby go nie rozklekotano do

reszty - i złożywszy nuty, wyszła z restauracji na ulicę. Wyszła - ale nie wróciła do

domu. Zginęła po drodze? Nie, po prostu rozpłynęła się bez śladu. Zosia opowiada

o tym zbyt rzeczowo, przytaczając relacje ostatnich, którzy ją widzieli. Dla mnie

Klementyna rozpłynęła się tak, jak niknie mało wyrazisty, zbyt delikatny rysunek

profilu, oglądany przy zapadającym zmierzchu.