1

4. TEORIE CYWILIZACJI

P. SOROKIN, SZKOLA ANNALES

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD V
15.11.2009

PITIRIM SOROKIN

Pitirim Sorokin (1889-1968) – rosyjski socjolog, twórca i kierownik katedry socjologii na Uniwer-
sytecie Harwardzkim, stworzył jeden z ostatnich systemów zw. integralizmem.

Główne założenia integralizmu:



interdyscyplinarność – opisywanie rzeczywistości w oparciu o wszystkie nauki o człowie-
ku (filozofia, socjologia, psychologia, etyka);



odrzucenie weberowskiego ideału uwolnienia nauki społecznej od wartości;



przyjęcie koncepcji poznania rzeczywistości poprzez zmysły, rozum, duszę, która wymaga
trzech różnych podejść w badaniu rzeczywistości:



empirycznego,



logiczno-racjonalnego,



intuicyjnego.

Natura rzeczywistości społeczno-kulturowej:



wielowymiarowość badanego przez nauki społeczne świata;



różni się od rzeczywistości przyrodniczej – zasadnicza różnica polega na tym, że z faktami
społeczno-kulturowymi zawsze wiążą się znaczenia i wartości, które sprawiają, że rzeczy
identyczne ze względu na cechy fizyczne mogą znacznie się od siebie różnić. Kategorie na-
uk przyrodniczych (czas, przestrzeń, ruch) okazują się nieprzydatne do opisów faktów
społeczno-kulturowych, trzeba je zastąpić kategoriami paralelnymi do kategorii przyrodni-
czych, np. kategoriami społeczno-kulturowego czasu;



oryginalność – poszczególne części każdej społeczno-kulturowej całości są od siebie zależ-
ne;



każda całość społeczno-kulturowa ma przenikającą ją zasadę naczelną, dzięki której jest ca-
łością, a nie przypadkowym zbiorem elementów i która sprawia, że całości mogą się rozwi-
jać przez zmiany elementów składowych;



o charakterze i dynamice zmian rzeczywistości społeczno-kulturowej decydują czynniki
natury duchowej – mentalność kultury, aspekt wewnętrzny, sfera wewnętrznego doświad-
czenia czy to w niezorganizowanej formie idei, pragnień, uczuć i emocji, czy to w zorgani-
zowanej formie systemów myślowych utkanych z tych elementów wewnętrznego do-
świadczenia;



jest dynamiczna, choć dzieje nie podlegają linearnemu rozwojowi, lecz są raczej domeną
bezkierunkowych frustracji, niemożliwe jest odkrycie kierunku rozwoju ludzkości.

Piętra rzeczywistości społeczno-kulturowej:



jednostkowe interakcje – oparte na kulturowym znaczeniu, ponadorganiczną kulturę
można uważać za wytwór ludzkiej interakcji (znacząca), która polega na nadawaniu prze-
kazywanym bodźcom określonego sensu, który sprawia, że dany akt jest tym, czym jest,
chociaż w świetle czysto zewnętrznej obserwacji może nie różnić się od mnóstwa innych;

2

4. TEORIE CYWILIZACJI

P. SOROKIN, SZKOLA ANNALES

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD V
15.11.2009



systemy interakcji (grupy społeczne i instytucje społeczne) – struktura społecznego uni-
wersum składa się z systemów interakcji, czyli grup i instytucji społecznych – analiza tych
struktur prowadzi do wyróżnienia wielu typów społeczeństwa wedle tego, jakie grupy i
jak są w nim połączone;



społeczeństwa – systemy grup wyróżnione wg tego jak grupy są powiązane;



supersystemy społeczno-kulturowe – porządkowane są z reguły jednej naczelnej zasadzie
przesądzającej o charakterze danej kultury jako całości.

Trzy wielkie systemy społeczno-kulturowe wg P. Sorokina – typy idealne:



sensatywny - rzeczywistość jest postrzegana jako z istoty swej materialna i poznawalna za
pomocą zmysłów i rozumu;



ideacyjny - rzeczywistość jest z natury duchowa i poznawalna jedynie drogą ponadzmys-
łową i ponadrozumową;



idealistyczny – rzeczywistość poznawana jest częściowo materialnie i częściowo duchowo.

W centrum uwagi Sorokina była kultura zachodnia, która zbliżała się do typu idealnego supersys-
temu sensytywnego i pogrążając się tym samym w kryzysie. kultura sensatywna niesie za sobą
niewiarę, hedonizm i relatywizm. Ten dryf w kierunku sensytywności będzie miał swój kres - na-
stąpi przemiana, w wyniku której pojawią się nowe systemy i nowe wartości, wartość ponadzmys-
łowa i ponadrozumowa odzyska swoje miejsce.

SZKOŁA ANNALES

Szkoła Annales – grupa francuskich historyków, którzy wprowadzili nowatorską koncepcję po-
stulującą zerwanie z tradycyjną historią „wydarzeniową” (bez myślenia o kontekście) oraz nacisk
na historię społeczną i gospodarczą. Dorobek tej szkoły związany jest z mentalną rewolucją na-
ukową.

Najważniejsze postacie Szkoły Annales: Lucien Febvre, Marc Bloch, Fernand Braudel, Jacques Le
Golf, Emmanuel Le Roy Ladurie, Georges Duby.

Założenia teorii społecznej Szkoły Annales – krytyka generalizującej filozofii historii we wszyst-
kich jej postaciach (Spengler, Toynbee):



założenie wszechzwiązku badanych przez nauki społeczne zjawisk – zrozumienie którego-
kolwiek z nich wymaga zbadania, w jaki sposób jest powiązane z innymi;



założenie o przyczynowości historycznej – nieuprawnione jest przypisywanie jakiejkolwiek
jednej kategorii zjawisk roli zmiennej niezależnej;



zagadnienie psychologii historycznej – zakwestionowanie wyobrażenia natury ludzkiej ja-
ko wielkości stałej i nie podlegającej żadnym zmianom. Człowiek istnieje w czasie – jego
sposoby myślenia i zachowania są związane z całokształtem zmieniających się warunków;



pod powierzchnią jednorazowych wydarzeń historycznych muszą się kryć jakieś trwałe
struktury – musimy się do tych trwałych struktur odnieść, aby zrozumieć rzeczywistość w
wymiarze historycznym;

3

4. TEORIE CYWILIZACJI

P. SOROKIN, SZKOLA ANNALES

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD V
15.11.2009



istnienie tych trwałych struktur wyznacza trzy piętra analizy:



ulotne wydarzenia (daty),



koniunktury, które są bardziej przewidywalne a mniej zmienne,



związek przeszłości z teraźniejszością – szkoła zakwestionowała status historii jako
nauki wyłącznie o przeszłości, to co istniało odbija się echem w teraźniejszości;



interdyscyplinarność nauk o człowieku – historia miała być nauką najważniejszą, a pozo-
stałe nauki – pomocnicze;



historia globalna wychodzi poza wydarzenia polityczno-gospodarcze i poszerza swój za-
kres o historię języka, literatury, sztuki, nauki, religii, wrażliwości, prawa, ustroju, życia
codziennego, gustów, przepisów kulinarnych, etc.

Koncepcja cywilizacji Szkoły Annales – pojęcie „cywilizacji” było centralnym terminem w roz-
ważaniach Szkoły. Cywilizacja jest wytworem sił materialnych i moralnych, intelektualnych i reli-
gijnych, działających w danym momencie i danym kraju na świadomość ludzi. Istnienie tego poję-
cia przesądza o tym, że wzory myślenia i działania tych ludzi są do siebie podobne. Cywilizacje
znamionuje długie, niewyczerpane trwanie, w którym bez przerwy dostosowują się one do swoje-
go losu. Badanie cywilizacji jest poszukiwaniem tych spośród dawnych wyznaczników, które
ważne są do dnia dzisiejszego. Szkoła Annales zakładała, że nie istnieją ogólne prawa rozwoju cy-
wilizacji ani ich skończona liczba, nie traktowała cywilizacji jako zamkniętych całości

Koncepcja Fernanda Braudela – przykładała ogromną wagę do środowiska geograficznego – cy-
wilizacje spoczywają na ziemi, są zawsze związane z określonym obszarem i warunkami przyrodni-
czymi. Uwydatniała znaczenie wymiaru materialnego każdej cywilizacji – doceniała rolę jej aspek-
tów duchowych, ale wymagała badania ich infrastruktury, wychodząc z założenia, że nie ma cy-
wilizacji bez silnego szkieletu politycznego, społecznego i ekonomicznego. Opierała się przeciwko
przypisywaniu ideom głównej roli sprawczej w rozwoju cywilizacji, twierdząc, że idee oraz pod-
świadomość zmieniają się najtrudniej i rozpowszechniają najwolniej (≠ Sorokin), należą natomiast
do zjawisk długiego trwania.

Historia mentalności, psychologia zbiorowa – ważny temat rozważań w Szkole Annales. Mental-
ność stanowią pewne wyobrażenia o świecie i rzeczach, które narzucają postawy, ukierunkowują
wybory, zakorzeniają przesądy, podporządkowują sobie ruchy danego społeczeństwa oraz stano-
wią w najwyższym stopniu fakt cywilizacji. Mentalność jest owocem odległego dziedzictwa daw-
nych, często nieuświadomionych wierzeń i obaw.

NORBERT ELIAS

„Figuracyjna” socjologia Eliasa - socjologia jest nauką dynamiczną, której przedmiotem jest pro-
ces społeczny oraz nieustanny ciąg regularnych zmian, będących wynikiem niezamierzonych dzia-
łań ludzkich. Obecne stany społeczeństwa mają pochodzenie procesowo-historyczne. Żaden z
obiektów społecznych nie ma stanu stałego i niezmiennego.

Elias twierdził, że historia i bieg zdarzeń są wprawdzie nieprzewidywalne, lecz wyposażone są w
pewien ukryty sens, logikę, która wyraża się w procesie cywilizacji.

4

4. TEORIE CYWILIZACJI

P. SOROKIN, SZKOLA ANNALES

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD V
15.11.2009

Cywilizacja jako proces - uniwersalny proces cywilizacji odbywa się, wg Eliasa, na trzech pozio-
mach: jednostki, poszczególnych społeczeństw oraz ludzkości jako całości. Proces ten oddala
człowieka od poziomu zwierzęcej egzystencji i powoduje powstanie jego habitus.

Habitus – wyuczona, druga natura, ogół tych cech ludzkich, które w wyniku trwającej od naro-
dzin socjalizacji dołączają do cech wrodzonych i powodują modyfikacje w sposobie przejawiania
się cech wrodzonych. Społecznie zróżnicowany habitus decyduje o zachowaniu jednostek.

Cywilizacja w ujęciu Eliasa nie ma punktu zerowego. Każdy człowiek i każde społeczeństwo są w
jakimś stopniu cywilizowane. Cywilizacja jest bowiem procesem, a nie stanem, który w jakimś
momencie dziejowym zostałby osiągnięty. Jest to proces wieloaspektowy, psychologiczny i spo-
łeczny zarazem, w którym każda zmiana jest tak samo ważna.

Cywilizowanie kultur polega na stale zwiększającej się zdolności człowieka do kontrolowania sa-
mego siebie, własnych emocji i popędów. Wraz z rozwojem cywilizacji człowiek jest coraz bardziej
skłonny powściągać swoje emocje i popędy oraz poddawać regulacji społecznej zapewnienia zbio-
rowego bezpieczeństwa. Tak rozumiana cywilizacja, jako zbiór dobrych manier i powściągliwości,
nie jest wrodzoną cechą człowieka kultury europejskiej, ale produktem rozwoju, który ujawnia się
we wszystkich społeczeństwach.

Założenia teoretyczne socjologii figuracyjnej Eliasa:



zakwestionowanie opozycji jednostki i społeczeństwa oraz innych dychotomii;



krytyka atomistycznej teorii Webera – przedstawiał stosunki między jednostką a społe-
czeństwem tak, jak gdyby jednostka istniała najpierw jako byt niezależny od społeczeń-
stwa, czyli innych jednostek;



krytyka koncepcji działań społecznych – jednostka nigdy i nigdzie nie jest sama i zawsze
pozostaje zależna od innych;



rezygnacja z pojęcia „systemu” i „interakcji” na rzecz terminu „współzależność”.

Figuracja – znaczenie terminu zawiera metafora tańców zbiorowych, które nie są do pomyślenia
bez jednostek, ale wymagają od każdej z nich dostosowywania się do partnerów i zgodności z
ustalonymi wcześniej regułami.