Niziński, Żółtowski Zarządzanie ekspolatacją obiektów technicznych

UNIWERSYTET WARMI SKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE

AKADEMIA TECHNICZNO-ROLNICZA W BYDGOSZCZY

===================================================================

Stanisław NIZI SKI Bogdan ÓŁTOWSKI

ZARZ DZANIE EKSPLOATACJ

OBIEKTÓW TECHNICZNYCH

ZA POMOC RACHUNKU KOSZTÓW

„...pami ci naszych nauczycieli...”

===================================================================

OLSZTYN – BYDGOSZCZ, 2002

Autorzy ksi ki :

Prof. dr hab. in . Stanisław NIZI SKI – UWM Olsztyn, WITPiS Sulejówek
Prof. dr hab. in . Bogdan ÓŁTOWSKI – ATR Bydgoszcz

Zarz dzanie eksploatacj obiektów technicznych to zbiór działa obejmuj cych:

planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, kierowanie i kontrolowanie, skierowane

na zasoby systemu (ludzkie, finansowe, rzeczowe, informacyjne) w celu racjonalnego

u ytkowania i utrzymania obiektów technicznych w stanie zdatno ci.

Efektywno eksploatacji obiektów technicznych jest charakteryzowana wska nikami:

- skuteczno ci, opisuj cymi stopie osi gni cia celów;

- ekonomiczno ci, okre laj cy relacje mi dzy korzy ciami a nakładami.

W pracy omówiono poj cie rachunkowo ci obejmuj cej: ksi gowo , rachunek

kosztów i rachunek finansowy. Opracowano zagadnienie dotycz ce rachunkowo ci i

rachunku kosztów w systemie działania. Rozpatrzono koszty według: rodzajów, miejsc

powstawania, no ników i zmienno ci, a tak e rachunek kosztów jako metod zarz dzania

systemami działania.

Zaproponowano model zarz dzania eksploatacj pojazdów mechanicznych za pomoc

rachunku kosztów, które obejmuje utworzenie bud etu i analiz kosztów.

Recenzenci :

Prof. n. dr hab. in . Henryk Tylicki
Dr in . Szymon Salamon

ISBN – 83-916198-2-6

Wydawnictwo dofinansowane przez Komitet Bada Naukowych

Wydawnictwo : MARKAR – B. . Zielonka 31B

Skład, druk i oprawa : P.P.-H. „DRUKARNIA” Sp. Z o.o. Sierpc

Tel. (24) 275-24-51

SPIS TRE CI

1. ANALIZA KOSZTÓW EKSPLOATCJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH.............. 7

1.1. Informacje wst pne........................................................................................................... 7

1.2. Poj cie rachunkowo ci...................................................................................................... 9

1.3. Miejsce rachunkowo ci i rachunku kosztów w systemie działania............................. 11

1.4. System rachunku kosztów .............................................................................................. 17

1.5. Rachunek kosztów jako metoda zarz dzania systemami działania ........................... 27

1.6. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych.................................................. 29

1.7. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych na podstawie zakładowego

planu kont ............................................................................................................................... 33

1.8. Koszty eksploatacji obiektów technicznych według ró nych Autorów...................... 35

1.9. Podsumowanie ................................................................................................................. 39

Literatura................................................................................................................................ 40

2. MODEL KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH ............ 42

2.1.Miejsce podsystemu eksploatacji obiektów technicznych w systemie działania ........ 42

2.2. Klasyfikacja kosztów eksploatacyjnych obiektów technicznych ................................ 44

2.3. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów w układzie rodzajowym .......................... 45

2.4. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych.............................................. 47

2.5. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów technicznych w układzie miejsc

powstawania............................................................................................................................ 48

2.6. Inne koszty eksploatacji obiektów technicznych.......................................................... 50

2.7. Zarz dzanie utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci za pomoc

rachunku kosztów .................................................................................................................. 51

2.8. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych.................................................. 52

2.9. Podsumowanie ................................................................................................................. 58

Literatura................................................................................................................................ 59

3. MODEL KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH W

JEDNOSTCE BUD ETOWEJ...................................................................................... 60

3.1. Informacje wst pne......................................................................................................... 60

3.2. Równanie finansowych rodków bud etowych ............................................................ 60

3.3. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych w aspekcie rodków

bud etowych ........................................................................................................................... 62

3.4. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych w JB ........................................ 63

3.5. Podsumowanie ................................................................................................................. 66

Literatura................................................................................................................................ 66

4. MODEL MATEMATYCZNY KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW

TECHNICZNYCH.......................................................................................................... 67

4.1. Informacje wst pne......................................................................................................... 67

4.2. Metody budowy modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów

technicznych............................................................................................................................ 68

4.3. Budowa modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych

metod eksperymentaln ....................................................................................................... 70

Literatura................................................................................................................................ 88

5. ASPEKTY PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIA RACHUNKU KOSZTÓW

EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH W SYSTEMACH
DZIAŁANIA.................................................................................................................... 89

5.1. Zwi zki pomi dzy niektórymi charakterystykami procesu eksploatacji obiektów

technicznych............................................................................................................................ 89

5.2. Wycena urz dze a eksploatacja obiektów technicznych ........................................... 97

5.3. Koszty eksploatacji maszyn rolniczych....................................................................... 102

5.4. Koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym .................. 105

5.5. Koszty eksploatacji maszyn przedsi biorstwa produkcyjnego................................. 107

5.6. Wykorzystanie modeli matematycznych kosztów zarz dzania eksploatacj obiektów

technicznych.......................................................................................................................... 115

5.7. Podsumowanie ............................................................................................................... 121

LITERATURA ..................................................................................................................... 122

6. KONCEPCJA ZARZ DZANIA EKSPLOATACJ WOJSKOWYCH POJAZDÓW

MECHANICZNYCH ZA POMOC RACHUNKU KOSZTÓW ........................... 123

6.1. Wprowadzenie ............................................................................................................... 123

6.2. Graf kosztów eksploatacji ............................................................................................ 123

6.3. Koszty logistyczne ......................................................................................................... 125

6.4. Koszty eksploatacji........................................................................................................ 127

6.5. Zarz dzanie eksploatacj pojazdów za pomoc rachunku kosztów ........................ 133

LITERATURA ..................................................................................................................... 138

WPROWADZENIE

Racjonalna eksploatacja obiektów jest ródłem oszcz dno ci surowców, energii i

nakładów kapitałowych, podstawow strategi racjonalnego gospodarowania w dowolnych
systemach działania (np. przemysłowych, rolniczych, handlowych), umo liwiaj cych
uzyskanie korzy ci i zysków. Istnieje zatem potrzeba i konieczno poszukiwania nowych
metod podwy szania efektywno ci eksploatacji obiektów technicznych, w tym metod
zarz dzania.

Zarz dzanie eksploatacj obiektów technicznych to zbiór działa obejmuj cych:

planowanie, organizowanie, kierowanie, kontrolowanie i podejmowanie decyzji, skierowane
na zasoby systemu (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne) w celu racjonalnego
u ytkowania i utrzymania obiektów technicznych w stanie zdatno ci.

Efektywno eksploatacji obiektów technicznych jest charakteryzowana wska nikami:

− skuteczno ci, opisuj cymi stopie osi gni cia celów;
− ekonomiczno ci, okre laj cy relacje mi dzy korzy ciami a nakładami.

W pierwszym rozdziale pracy omówiono poj cie rachunkowo ci obejmuj cej:

ksi gowo , rachunek kosztów i rachunek finansowy. Opracowano zagadnienie dotycz ce
rachunkowo ci i rachunku kosztów w systemie działania. Rozpatrzono koszty według:
rodzajów, miejsc powstawania, no ników i zmienno ci, a tak e rachunek kosztów jako
metod zarz dzania systemami działania. Dokonano analizy kosztów eksploatacji obiektów
technicznych w istniej cych przekrojach klasyfikacyjnych kosztów, nast pnie na podstawie
zakładowego planu kont, a tak e według pogl dów ró nych Autorów.

Rozdział drugi pracy po wi cono modelowi kosztów eksploatacji obiektów

technicznych. Rozpatrzono tak istotne zagadnienia jak: klasyfikacj , koncepcj w układzie
rodzajowym i miejsc powstawania i równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych.
Zaproponowano metod zarz dzania utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci
za pomoc rachunku kosztów oraz sposób prowadzenia ich analizy.

W rozdziale trzecim pracy rozpatrzono model kosztów eksploatacji obiektów

technicznych w Jednostce Bud etowej obejmuj cy równanie finansowych rodków
bud etowych i równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

W rozdziale 4 zaproponowano model matematyczny kosztów eksploatacji obiektów

technicznych, a w tym: metody budowy modeli, metodyk budowy modeli, modele
jako ciowe kosztów podstawowych, logistycznych i eksploatacji, planowanie bada
eksperymentalnych kosztów, koncepcj analizy wyników bada : statystyczn i merytoryczn .

Rozdział 5 pracy zawiera aspekty praktyczne wykorzystania rachunku kosztów

eksploatacji obiektów technicznych, a w szczególno ci zwi zki pomi dzy zu yciem i
intensywno ci uszkodze obiektu, dochodem jednostkowym, kosztem jednostkowym,
zyskiem jednostkowym i warto ci jednostkow urz dzenia, wycen urz dze a eksploatacj
obiektów technicznych, koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym,
koszty eksploatacji maszyn przedsi biorstwa produkcyjnego, wykorzystanie modeli
matematycznych kosztów do zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych;

W rozdziale 6 zaprezentowano now koncepcj zarz dzania eksploatacj wojskowych

pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów. Opracowano graf kosztów
eksploatacji, wyró niaj c koszty działalno ci jednostki wojskowej: podstawowe, logistyczne i
dowodzenia (zarz dzania). Koszty eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych
podzielono na koszty eksploatacji aktywnej, czyli u ytkowania bie cego i eksploatacji
pasywnej, czyli przechowywania. Zaproponowano zarz dzanie eksploatacj pojazdów
mechanicznych za pomoc rachunku kosztów, które obejmuje: utworzenie bud etu i analiz
kosztów. Podkre li nale y, e opracowanie koncepcji zarz dzania eksploatacj wojskowych
pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów było mo liwe dzi ki informacjom
podanym w rozdziałach od 1 do 5, zatem nale y traktowa je jako integralne elementy
niniejszej pracy.

Serdecznie dzi kujemy Panom dr. in . S. Wierzbickiemu i mgr. in . K. Ligierowi za

udział w graficznym opracowaniu niniejszej pracy. Wyrazy podzi kowania kierujemy tak e
do Recenzentów, których trafne i yczliwe uwagi udoskonaliły tekst opracowania.

Stanisław Nizi ski
Bogdan ółtowski

ANALIZA

KOSZTÓW

EKSPLOATCJI

OBIEKTÓW

TECHNICZNYCH

1.1. Informacje wst pne

System działania jest zbiorem elementów (np. maszyn, budynków, ludzi itp.) oraz

relacji mi dzy nimi (rys. 1.1).

W ka dym systemie działania istnieje

proces główny, którego realizacja przynosi

okre lone dobra lub/i usługi. Aby ten proces mógł by zrealizowany, musi zosta
zabezpieczony szeregiem

procesów pomocniczych zwanych procesami logistycznymi [17].

Procesem głównym w systemach przemysłowych jest proces produkcji wyrobów, za

w gospodarstwach rolniczych proces produkcji ro linnej lub zwierz cej.

Procesy dodatkowe w przedsi biorstwach przemysłowych to: zasilanie (zaopatrzenie),

zbyt, energetyczne, transportowe, eksploatacji rodków trwałych. W gospodarstwach
rolniczych procesy pomocnicze s takie same jak w przemy le w sensie nazwy, jednak s one
inne z racji zabezpieczanych funkcji systemu działania.

Procesem głównym w systemach usługowych jest wiadczenie usług i proces

handlowy, za procesy pomocnicze to: zamawianie usług, wiadczenia usług, zakup,
sprzeda , magazynowanie itp.

Procesowi głównemu i procesom pomocniczym zachodz cym w systemach

działania nieodł cznie towarzysz inne rodzaje procesów, bez których dwa pierwsze nie
mogłyby by efektywnie realizowane. Nale do nich:
− procesy zarz dzania, tzn.: planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie i

przewodzenie (kierowanie lud mi), kontrolowanie;

− procesy ekonomiczne;
− informacyjne;
− marketingowe;
− inne (np. socjalne).

Na bazie rozpatrzonych procesów i ogólnych zasad funkcjonowania systemów

działania mo na budowa ró norodne, racjonalne modele systemów działania potrzebne
ludziom (np. przemysłowe jednostki gospodarcze, budowlane, rolnicze, transportowe,
handlowe, ubezpieczeniowe, komunikacyjne, bankowe itp.).

Wej ciem systemu działania (oddziaływanie otoczenia) s nakłady w postaci zasobów

(rys. 1.1):
− rzeczowych;
− ludzkich;
− finansowych;
− informacyjnych.

Nakłady te poprzez transformacje (realizacje) procesów (przemysłowych, rolniczych,

usługowych, handlowych) w elementach systemu s przetwarzane w wyniki, które obejmuj :
− wyroby (produkty);
− usługi (materialne i niematerialne;
− zyski;
− straty;
− zachowania pracownicze;
− informacje.

Wyniki te stanowi wyj cie systemu, które oddziałuje na jego otoczenie. Otoczenie

reaguje na system sprz eniem zwrotnym, skierowanym na wej cia systemu działania.

Otoczenie zewn trzne systemu obejmuje:

otoczenie ogólne, tzn.: ekonomiczne, techniczne, technologiczne, socjokulturowe,

prawnopolityczne i mi dzynarodowe;

otoczenie celowe: konkurenci, klienci, dostawcy, kontrolerzy, siła robocza, zwi zki

zawodowe, wła ciciele, sojusznicy.

Efektywne funkcjonowanie dowolnego systemu działania wymaga prowadzenie

okresowej analizy w aspekcie: przeszłym, tera niejszym i przyszłym. Analiza odnosz ca si
do działalno ci gospodarczej nosi ogóln nazw analizy ekonomicznej.

Analiza ekonomiczna jest podstawowym narz dziem zarz dzania systemami

działania i słu y do [2, 7, 11, 16, 20]:
− oceny wyników funkcjonowania systemów;
− wykrycia słabych ogniw funkcjonowania systemów;
− ustalenie sposobów poprawiania efektywno ci funkcjonowania systemów;
− przygotowania podstaw do podejmowania prawidłowych decyzji.

Zarz dzanie systemami działania wymaga ci głego podejmowania ró norodnych

decyzji, w tym ekonomicznych, które powinny sprzyja osi gni ciu celów ich

funkcjonowania. Celem globalnym ka dego systemu działania jest podwy szenie
efektywno ci gospodarowania, czyli relacji mi dzy nakładami i efektami.

Nakłady wyra one w pieni dzu przyjmuj posta kosztów. W warunkach

gospodarki rynkowej koszty to podstawowy czynnik decyduj cy o wzro cie efektywno ci
gospodarowania.

Podejmowanie wła ciwych decyzji na ka dym szczeblu zarz dzania jest

uwarunkowane odpowiednim zasobom informacji, w szczególno ci informacji ekonomicznej.
Dostarczaniem informacji ekonomicznych zajmuje si

rachunkowo .

1.2. Poj cie rachunkowo ci

Brzezin [3] podaje nast puj c definicj rachunkowo ci:
„rachunkowo jest szczególnym systemem informacyjno – kontrolnym o

charakterze retro – i prospektywnym dostosowanym do celów szeroko poj tego zarz dzania
finansami podmiotu gospodarczego (organizacji)”.

W [11] definicja rachunkowo ci ma posta :
„w uj ciu praktycznym

rachunkowo jest sformalizowanym systemem ci głego

gromadzenia, przetwarzania, badania i prezentacji informacji dotycz cych ci gło ci procesów
gospodarczych, zachodz cych w okre lonych jednostkach organizacyjnych, przy
uwzgl dnieniu zasady racjonalno ci i warto ciowego (pieni nego) wymiaru tych procesów”.

W podr cznikach zachodnich mo na spotka definicj [6]: „

rachunkowo jest to

proces pomiaru, rejestracji, klasyfikacji i agregowania informacji finansowych, które s
u yteczne w podejmowaniu decyzji”.

W tej pracy rachunkowo b dzie rozumiana w aspekcie procesu, który przebiega i

jest realizowany w dowolnym systemie działania, a tak e podsystemu rachunkowo ci.

Wyró nia si rachunkowo [3, 11, 21] (rys. 1.2):

− finansow (financial accounting) której zasadniczym zadaniem jest ewidencja operacji

gospodarczych oraz sporz dzanie sprawozda finansowych zgodnie z obowi zuj cymi
przepisami) głównie ze wzgl du na powi zania ekonomiczne systemu z otoczeniem;

− zarz dcz (management accounting), podporz dkowan całkowicie wymogom

podsystemów zarz dzania systemów działania, umo liwiaj ce racjonalne podejmowanie
decyzji (na przykład zarz dzanie przez cele lub metod controlingu).

Mo na uzna e zakres rachunkowo ci obejmuje [11] (rys. 1.3):

− ksi gowo ;

− rachunek kosztów;
− rachunek finansowy.

Ksi gowo zajmuje si ewidencj operacji gospodarczych okre lonego systemu

działania i głównie polega na:
− prowadzeniu ksi g rachunkowych;
− przeprowadzaniu inwentaryzacji;
− dokonywaniu wyceny aktywów i pasywów;
− sporz dzaniu zestawu obrotów i sald;
− zarz dzaniu dokumentacj ksi gow .

Zasadniczym zadaniem

rachunku kosztów jest dostarczanie informacji o kosztach i

stratach według potrzeb i wymaga u ytkowników wewn trznych systemów działania i
u ytkowników zewn trznych (np. urz dy skarbowe, kontrahenci, urz dy statystyczne). Dzi ki
informacjom dostarczanym przez rachunek kosztów jest mo liwe efektywne zarz dzanie
systemami działania, przez koszty, a tak e kosztami.

Rachunek finansowy systemu działania mi dzy innymi obejmuje:

− identyfikacj sytuacji maj tkowej i finansowej;
− sprawozdawczo finansow : bilans, rachunek zysków i strat, przepływ rodków

pieni nych, sprawozdanie jednostki z działalno ci w roku obrotowym, itp.;

− analiz finansow , a w tym: procesy oraz efekty zarz dzania aktywami, pasywami,

ekonomiczn efektywno funkcjonowania systemu (wynik finansowy, rentowno ,
zyskowno , koszty, przychody), relacje ekonomiczno – finansowe z jednostkami
zewn trznymi (nale no ci i zobowi zania, wypłacalno kredytowa, wycena systemu);

− okre lenie stanu, przyczyn i tendencji rozwojowych systemów działania w aspekcie

finansowym i maj tkowym.

Rachunkowo finansowa, zgodnie z wymaganiami prawa opiera si na unormowanej

dokumentacji, w której szczególne miejsce maj dowody ksi gowe stanowi ce podstaw
ksi gowania ka dej operacji gospodarczej. Obserwuje si wiatow tendencj do
ujednolicania rachunkowo ci celem zapewnienia porównywalno ci i ułatwienia kontaktów
mi dzy ró nymi u ytkownikami (Mi dzynarodowy Komitet Standardów Rachunkowo ci).

1.3. Miejsce rachunkowo ci i rachunku kosztów w systemie działania

1.3.1. Budowa systemu działania

Dowolny system działania S

(przedsi biorstwo przemysłowe, rolnicze, usługowe,

jednostki bud etowe itp.) mo na opisa wyra eniem (rys. 1.4) [17]:

= < S

, S

, R

(1.1)

gdzie:
S

– podsystem sterowany (roboczy, wykonawczy);

– podsystem steruj cy (zarz dzania);

– relacje.

System S

tworz dwa podsystemy – S

i S

= < S

, S

, R

(1.2)

gdzie:
S

– podsystem realizacji zada ;

– roboczy podsystem logistyki;

– relacje.

Podsystem realizacji zada S

przedsi biorstwa przemysłowego to podsystem

produkcji wyrobów, przedsi biorstwa rolniczego – podsystem produkcji ro linnej lub/i
zwierz cej, przedsi biorstwa handlowego – podsystem sprzeda y towarów, przedsi biorstwa
transportowego – podsystem przewozów, jednostki wojskowej – pododdziały.

Roboczy podsystem logistyki S

mo na przedstawi za pomoc wzoru:

= < Z

, T

, D

, O

, E

, R

(1.3)

gdzie:
Z

– podsystem zasilania (zaopatrzenia);

– podsystem transportowy;

– podsystem dystrybucji;

– podsystem ochrony rodowiska;

– podsystem eksploatacji rodków trwałych;

– relacje.

Przeznaczenie, zadania i budow wymienionych elementów systemów działania

omówiono w pracy [17].

System steruj cy (zarz dzania) S

mo e obejmowa , cho niekoniecznie nast puj ce

podsystemy:

= < S

, S

, R

(1.4)

gdzie:
S

– podsystem zarz dzania szczebla najwy szego;

– podsystem zarz dzania produkcj ;

– podsystem zarz dzania jako ci produkcji;

– podsystem zarz dzania logistyk ;

– podsystem ekonomiczny;

– inne podsystemy;

– podsystem informacyjny;

– relacje.

Zarz dzanie jest to koordynowanie pracy zespołów ludzkich i rodków produkcji do

osi gni cia w sposób najbardziej efektywny, ustalonych celów. Proces zarz dzania
dowolnego systemu działania obejmuje nast puj ce fazy (rys. 1.5) [8]:
− planowanie i podejmowanie decyzji;
− organizowanie;
− przewodzenie (kierowanie lud mi);
− kontrolowanie.

W aspekcie funkcjonalnym w podsystemie S

zarz dzania szczebla najwy szego lub

podsystemie S

zarz dzania logistyk mo na wyró ni podsystemy:

= < S

, S

, R

(1.5)

gdzie:
S

– podsystem planowania i podejmowania decyzji;

– podsystem organizowania;

– podsystem kierowania;

– podsystem kontroli;

– relacje.

Nieodzownymi elementami dowolnego systemu działania s dwa podsystemy:

− informacyjny (informatyczny) S

;

− ekonomiczny S

Podsystem informatyczny słu y do:

− zbierania informacji;
− gromadzenia informacji;
− przetwarzania informacji;

− przesyłania informacji;
− przedstawiania informacji.

Istotnym zadaniem, tego podsystemu jest tak e przygotowanie informacji do

planowania i podejmowania decyzji dla poszczególnych podsystemów działania.
System informatyczny S

dowolnego systemu działania składa si z podsystemów (rys.1.6):

= < S

, S

, R

(1.6)

gdzie:
S

– podsystem informatyczny zarz dzania całym systemem działania;

– podsystem informatyczny systemów: produkcji, usług, sprzeda y towarów.

– podsystem informatyczny systemu logistycznego;

– podsystem informatyczny systemu ekonomicznego;

– podsystem informatyczny systemu marketingu;

– podsystem informatyczny systemu kadr;

– podsystem informatyczne innych systemów;

– podsystem informatyczny biura systemu działania;

– relacje mi dzy podsystemami.

Podsystem informatyczny S

systemu działania zdefiniowano nast puj co:

= < U

, A

, B

, A

, O

, T

, R

(1.7)

gdzie:
U

– u ytkownicy systemu informatycznego;

– administrator systemu;

– baza wiedzy;

– algorytmy przetwarzania danych;

– algorytmy funkcjonowania systemów, podsystemów, układów itp.;

– oprogramowanie;

–techniczne rodki informatyki;

– relacje.

1.3.2. System ekonomiczny

Zasadniczym zadaniem podsystemu ekonomicznego dowolnego systemu działania jest

analiza jego funkcjonowania, w aspekcie zasady racjonalnego gospodarowania. Istot tej
zasady jest zapewnienie takiego gospodarowania [2, 7, 16, 20], aby: „

przy danym nakładzie

rodków otrzyma maksymalny stopie realizacji celu albo przy danym stopniu

realizacji celu u y minimalnego nakładu rodków”.

W aspekcie funkcjonalnym

system ekonomiczny S

mo na opisa za pomoc

wyra enia (rys. 1.4):

= < S

, S

, R

(1.8)

gdzie:
S

– podsystem rachunkowo ci;

– podsystem analizy ekonomicznej;

– podsystem rachunku efektywno ci;

– podsystem rachunku wewn trznego;

– podsystem controlingu;

–podsystem statystyki gospodarczej;

– relacje.

W aspekcie rachunkowo ci mo na wyró ni podsystemy:

= < S

, S

, R

(1.9)

gdzie:
S

– podsystem ksi gowo ci;

– podsystem rachunku kosztów;

– podsystem rachunku finansowego;

– relacje.

Zadania podsystemów: S

, S

wyszczególniono w punkcie 2. Wyra nie nale y

podkre li e dominuj c pozycj w systemie informacji ekonomicznej zajmuje
rachunkowo . Według [11] około 70 % informacji ekonomicznych ma swoje ródło w
ksi gowo ci, st d te system rachunkowo ci nale y uzna za jedno z głównych narz dzi
podsystemu zarz dzania systemem działania (rachunkowo zarz dcza). Podsystem
rachunkowo ci dostarcza informacji dla podsystemów: S

, S

, które s tak e

wa nymi ogniwami zarz dzania systemem działania.

Zadaniem

podsystemu S

analizy ekonomicznej jest dokonywanie analiz w

zakresie: wyników produkcyjnych, kosztów własnych, dochodów i wyników finansowych,
efektywno ci czynników produkcji, sytuacji maj tkowej i finansowej podsystemu sytuacji
ekonomicznej pracowników i innych.

Zadaniem

podsystemu S

rachunku efektywno ci jest okre lenie ekonomicznno ci

(opłacalno ci) oraz ekonomizacja planowanych (rachunek exante) lub wykonanych (rachunek
expost) zada . Do wykonania tego zadania s niezb dne informacje z rachunku kosztów i
rachunku wyników. Przykładem informacji potrzebnych w rachunku ekonomicznej
efektywno ci zada s : nakłady, koszty, przychody, zmiany kosztów, straty, stopa

procentowa, okres obliczeniowy, rozkłady wielko ci ekonomicznych w czasie, zysk, opłaty,
podatki itp.

Zadaniem

podsystemu S

rozrachunku wewn trznego jest analiza i ocena

funkcjonowania systemu działania w aspekcie efektywno ci jego gospodarowania.
Warunkiem niezb dnym funkcjonowania tego podsystemu s informacje z podsystemu
rachunkowo ci, a dotycz ce: kosztów, obni ki kosztów, strat, oszcz dno ci, zysków
opłacalno ci, innowacji, które pozwalaj na bie co tworzy zmienne steruj ce (np.: bud et
jednostki, premie, nagrody) systemem działania.

Zadaniem

podsystemu S

controlingu jest wykorzystywanie w szerokim zakresie

rachunkowo ci zarz dczej do celów planowania i podejmowania decyzji i kontroli systemu
działania.

Według [3] funkcje controlingu s nast puj ce:

− pomiar i dokumentacja;
− planowanie, prognozowanie i doradztwo;
− sterowanie wyprzedzaj ce;
− kontrola.

Podstaw controlingu jest rozbudowany system punktów, procedur, działa , narz dzi i

zmiennych kontrolnych, pozwalaj cych na wykrywanie odchyle , rzeczywistych i
planowanych warto ci tych zmiennych w celu podj cia działa koryguj cych.

Zadaniem

podsystemu S

statystyki gospodarczej jest gromadzenie i przetwarzanie

informacji w aspekcie genezy funkcjonowania systemu działania. Informacje te wykorzystuje
si mi dzy innymi do: sporz dzania sprawozda i analiz, dokonywania bada
porównawczych, planowania, prognozowania, okre lania trendów i zale no ci
statystycznych.

1.3.3. Funkcjonowanie systemu działania w aspekcie ekonomicznym

Wej ciem U

do podsystemu S

realizacji zada s zasoby: ludzkie, finansowe i

informacyjne. Wej ciem do roboczego podsystemu S

logistycznego s : materiały,

półwyroby, maszyny, narz dzia, cz ci wymienne, siła robocza itp., które s tak e wej ciem
do podsystemu realizacji zada (rys. 1.4).

Wyj ciami Y

w podsystemie realizacji zada s na przykład dla:

− przedsi biorstwa przemysłowego – wyroby;
− przedsi biorstwa rolnego – produkty rolne lub/i zwierz ce;

− przedsi biorstwa handlowego – towary;
− jednostki bud etowej typu wojskowego w czasie pokoju – gotowo bojowa, a w czasie

wojny pokonanie przeciwnika;

− jednostki bud etowej typu uczelni wy szej – liczba i jako wypromowanych

absolwentów;

− jednostki bud etowej typu administracja publiczna – jako usług.

Zwróci nale y uwag na to, e w przemysłowych i rolniczych systemach działania

wyj cie Y

(rys. 1.4) jest realizowane przez podsystem dystrybucji D

roboczego podsystemu

logistycznego S

, st d te zachodzi równowa no Y

≡ Y

. W systemach działania typu

jednostki bud etowe wyst puje tylko wyj cie Y

z podsystemu realizacji zada S

W ogólno ci wyj ciem systemu działania mog by : zasoby (rzeczowe, ludzkie,

finansowe, informacyjne), wyroby, usługi, koszty, wska niki efektywno ci itp.

Podstaw podejmowania racjonalnych decyzji w systemach działania jest wiarygodna

i u yteczna informacja. Zatem istotn rol spełnia podsystem informacyjny S

, w tym

informatyczny podsystem S

systemu ekonomicznego.

Informatyczny podsystem S

systemu S

ekonomicznego zbiera informacje w

zakresie:
− wej I

i wyj I

podsystemu realizacji zada ;

− wej I

i wyj I

podsystemu logistycznego;

− stanu i potrzeb podsystemów S

, S

Podsystem informatyczny S

systemu ekonomicznego, zgromadzone informacje

przechowuje i przetwarza według okre lonych algorytmów i programów zgodnie z
wymaganiami podsystemów: rachunkowo ci S

, analiz ekonomicznych S

, rozrachunku

wewn trznego S

, controlingu S

, i statystyki gospodarczej S

Podsystem S

ekonomiczny przetworzone i odpowiednio przygotowane informacje I

przekazuje według klucza do podsystemów: zarz dzania szczebla najwy szego S

zarz dzania logistyk S

i innych S

. Podkre li nale y, e wymienione podsystemy maj

sprz enia zwrotne i mog przekazywa informacje fakultatywne i obligatoryjne do
podsystemu S

Podsystem S

zarz dzania szczebla najwy szego ma uprawnienia do podejmowania

decyzji I

, w tym ekonomicznych w stosunku do podsystemu S

realizacji zada i roboczego

podsystemu S

logistycznego, a tak e decyzji I

w stosunku do pozostałych podsystemów.

Pozostałe podsystemy, w tym podsystem S

zarz dzania logistyk podejmuj decyzje

ekonomiczne w swoim uprawnionym zakresie. Poza tym przedstawiaj istotne dane do
przygotowania propozycji decyzji strategicznych, taktycznych, a tak e operacyjnych w skali
systemu działania, na szczeblu systemu S

1.4. System rachunku kosztów

1.4.1. Informacje wst pne

W podsystemie S

ekonomicznym (punkt 1.3.2) dowolnego systemu działania S

(rys.

1.4) wyró niono podsystem S

rachunkowo ci, a w nim podsystemy: ksi gowo ci S

rachunku kosztów S

, rachunku finansowego S

. System rachunku kosztów zostanie

rozpatrzony na przykładzie jednostek gospodarczych, prowadz cych działalno
przemysłow , budowlan , usługow (w tym transportow ) oraz handlow .

Według [20]

koszt (ang. cost) oznacza wyra one w pieni dzu zu ycie rodków

produkcji i siły roboczej niezb dne w celu pozyskania dobra (produktu) lub usługi.

W [11] koszt zdefiniowano nast puj co: „wyra one w pieni dzu uzasadnione zu ycie

pracy ludzkiej i uprzedmiotowionej (praca miniona odzwierciedlona w rodkach produkcji i
przedmiotach materialnych lub artykułach konsumpcyjnych) w celu wytwarzania okre lonego
produktu”.

Pod poj ciem kosztów rozumie si wyra one w jednostkach pieni nych zu ycie dóbr

(np. materiału, odpisy amortyzacyjne) oraz wy wiadczone usługi (np. płace, koszty socjalne)
w celu wytworzenia i zbytu wyrobów produkowanych w przedsi biorstwie; wzgl dnie
czynników produkcji, usług obcych jak równie wiadcze publicznych, o ile słu one do
utrzymania gotowo ci produkcyjnej [21].

Matuszewicz [14] definiuje koszty własne nast puj co: „koszty własne stanowi

wyra one w pieni dzu zu ycie rodków trwałych, warto ci niematerialnych i prawnych,
materiałów, paliwa, energii, usług, czasu pracy pracowników oraz niektóre wydatki nie
odzwierciedlaj ce zu ycia, dotycz ce normalnej działalno ci danej jednostki gospodarczej w
okre lonej jednostce czasu”.

W problematyce podsystemu rachunku kosztów mo na w szczególno ci wyró ni [11,

15, 21]:
− klasyfikacj kosztów;
− ewidencj i rozliczenie kosztów;
− kalkulacj kosztów;

− analiz kosztów.

Podkre li nale y, e nadrz dnym zadaniem rachunku kosztów jest dostarczanie

informacji o kosztach i stratach, według potrzeb i wymaga poszczególnych podsystemów
jednostek gospodarczych oraz jednostek zewn trznych (np. instytucje kredytowe, urz dy
skarbowe). Informacje te powinny charakteryzowa si obiektywizmem, rzetelno ci ,
komunikatywno ci , kompleksowo ci , szczegółowo ci i terminowo ci . Dzi ki
informacjom dostarczanym przez rachunek kosztów staje si mo liwe

efektywne

zarz dzanie przez koszty oraz zarz dzanie kosztami dowolnego systemu działania.

1.4.2. Klasyfikacja kosztów

Na rys. 1.7 wyró niono cztery główne powszechnie wykorzystywane w praktyce

przekroje klasyfikacyjne kosztów według [11, 14]:
− rodzajów;
− miejsc powstawania;
− no ników;
− zmienno ci.

1.4.3. Koszty w układzie rodzajowym

Ponoszone przez jednostk gospodarcz koszty zwykłej działalno ci operacyjnej

zgrupowane według składowych procesu pracy nazwano

układem rodzajowym kosztów.

Obejmuje on wszystkie koszty jednostki gospodarczej.

Rodzajowy układ kosztów przedstawiono na rys 1.8.
Koszty materiałów [11, 15] obejmuj :

− materiały podstawowe, materiały pomocnicze, półfabrykaty, surowce, materiały p dne,

opakowania, cz ci zamienne maszyn i urz dze .

Kolejnymi pozycjami rodzajowego układu kosztów s

koszty energii obcej:

elektrycznej, cieplnej, wody, spr onego powietrza na potrzeby technologiczne, energetyczne
i gospodarcze działalno ci operacyjnej oraz

usług obcych: naprawczych, transportowych,

obróbki obcej i innych.

Znacz cym składnikiem rodzajowym kosztów własnych jest

amortyzacja, która

okre la warto zu ycia rodka trwałego (np. rodki transportu) lub warto ci niematerialnej i
prawnej (np. warto firmy) w danym przedziale czasu, wyra ona w jednostkach pieni nych.

Dokonywane odpisy amortyzacyjne metod liniow (równomiern ), degresywn

(przy pieszon ), naturaln lub specjaln spowodowane systematyczn degradacj rodków

trwałych na skutek zu ycia nazywan

umorzeniem. Zatem umorzenie oznacza zmniejszenie

warto ci pocz tkowej rodka trwałego o kwot równ amortyzacji, ustalon dla okre lonego
przedziału czasu.

Odsetki wyra aj cało kosztów zwi zanych z pozyskiwaniem i u ywaniem kapitału

obcego. S one płacone kredytodawcom i po yczkodawcom zgodnie z warunkami umów.

Koszty wynagrodze – odpowiadaj one wszelkim wypłatom wynagrodze

pieni nych i w naturze, nale nych za prac na rzecz systemu działania niezale nie od formy
stosunku pracy.

Z kosztami wynagrodze s zwi zane najcz ciej w sposób proporcjonalny koszty

wyst puj ce w obligatoryjnych

narzutach od wynagrodzenia. Do kosztów tych mi dzy

innymi nale : składki z tytułu ubezpieczenia społecznego (ZUS), składki na fundusz pracy.

kosztów społecznych zalicza si podatki (np. gruntowy, od nieruchomo ci, od

rodków trwałych) maj ce charakter kosztów, opłaty (np. skarbowe, notarialne i s dowe, na

rzecz organów administracji terenowej), składki i odpis na zakładowy fundusz wiadcze
socjalnych, inne koszty (np. delegacji, reprezentacji, reklamy).

Koszty rodzajowe s ewidencjonowane na kontach.
Według [3] jest

konto jest dwustronna tabela (rachunek), stosowana zarówno w

rachunkowo ci, jak i w innych naukach ekonomicznych do rejestracji planowania i
bilansowania przeciwstawnie skierowanych strumieni, tj. przychodów (zwi ksze ) lub
rozchodów (zmniejsze ) odpowiednio sklasyfikowanych obiektów maj tkowych, ale tak e
kosztów i efektów (przychodów) finansowych danego podmiotu w pewnym okresie czasu.

Konto (ang. account) [20] jest to urz dzenie ewidencyjne słu ce do ksi gowego

odzwierciedlenia stanu i zmian okre lonego składnika aktywów, pasywów b d wyniku
(kosztów, przychodów, strat i zysków).

Przykład konta zespołu 4 pt. „Koszty według rodzajów i ich rozliczenie”

przedstawiono w tablicy 1.1.

Tablica 1.1. Przykład konta [3]
ZESPÓŁ 4 – KOSZTY WEDŁUG RODZAJÓW I ICH ROZLICZENIE

400

Koszty według rodzajów

401

411

419

421

426

427

429

431

Amortyzacja

Zu ycie materiałów

Energia

Obróbka obca

Usługi transportowe

Usługi remontowe

Inne usługi obce

Wynagrodzenia

445

451

461

462

463

464

469

Ubezpieczenia społeczne i inne

narzuty na wynagrodzenia

Odpisy na fundusze dla załogi

Podatki

Usługi bankowe

Podró e słu bowe

Koszty reprezentacji i reklamy

Pozostałe koszty proste

490

Rozliczanie kosztów

1.4.4. Koszty w układzie miejsc powstawania

Istotne znaczenie w zarz dzaniu systemem działania ma

strukturalizacja kosztów

rodzajowych w układzie miejsc powstawania. Nale y przy tym wyró ni koszty
sterowalne i niesterowalne. Koszty sterowalne to takie, które s zale ne od decyzji i działa
podejmowanych w danym podsystemie stanu działania, a zatem mog by przedmiotem
odpowiedzialno ci, natomiast koszty niesterowalne znajduj si poza wpływem danego
podsystemu, dlatego nie mo e on by z nich rozliczany. Z uwagi na znaczn pracochłonno
pomiaru i ewidencji, układ kosztów według miejsc powstawania ogranicza si w praktyce do
wybranych podsystemów systemu działania i jego rodzajów działalno ci.

Na rys. 1.9 przedstawiono typowe układy kosztów według miejsc powstawania.
Przykład konta kosztów według typów działalno ci przedsi biorstwa i ich rozliczania

przedstawiono w tablicy 1.2. Omówienie sposobów ewidencji i rozliczenia kosztów według
tablicy 1.2 mo na znale w pracach [14, 21].

Tablica 1.2. Przykład konta kosztów według typów działalno ci.

ZESPÓŁ 5 – KOSZTY WEDŁUG TYPÓW DZIAŁALNO CI I ICH

ROZLICZENIE

500

Koszty działalno ci podstawowej

501

502

503

507

508

Produkcja podstawowa

Koszty wydziałowe

Koszty zakupu

Koszty sprzeda y

Koszty handlowe

530

Produkcja pomocnicza

540

Działalno bytowa

550

Koszty ogólnozakładowe

580

Rozliczenie produkcji

1.4.5. Koszty w układzie kalkulacyjnym

Wyj ciem niektórych systemów działania (rys. 1.4) na przykład przemysłowych,

rolniczych i usługowych s wyroby lub/i usługi, które s no nikami kosztów. Jednostka
wyrobu lub usługi, wyra ona za pomoc odpowiedniej miary naturalnej (np. szt, kg, m, h, mth
itp.) stanowi przedmiot kalkulacji. Składniki kalkulacyjne kosztów s uporz dkowane według
malej cego stopnia istotno ci identyfikowanych ich zwi zków pomi dzy kosztami,
a wyrobami lub usługami. St d wynika podział kosztów w układzie kalkulacyjnym na dwie
grupy:

koszty bezpo rednie i po rednie (rys. 1.10). Informacje na temat kalkulacyjnego

podziału kosztów znajdzie Czytelnik w [11, 14, 21].

1.4.6. Inne kategorie kosztów

Koszty stałe to takie koszty, które nie reaguj na zmiany wielko ci produkcji.

Dotyczy to krótkich obszarów czasu. Przykładowo do kosztów stałych zaliczamy utrzymanie
budowli obejmuj ce koszty: amortyzacji, remontów kapitałowych, konserwacji,
ubezpieczenia, oprocentowania, opłaty dzier awne za u ytkowanie gruntów, amortyzacja
urz dze , utrzymanie kierownictwa, administracji i inne. Koszty stałe mog zmienia si przy
wdra aniu nowych urz dze lub wynaj ciu nowych pomieszcze .

Koszty zmienne (ang. variable costs) zmieniaj si degresywnie, progresywnie lub

proporcjonalnie wraz ze zmian wielko ci produkcji.

Koszt bezpo redni oznacza taki składnik kosztów własnych przedsi biorstwa, który

wykazuje bezpo redni zwi zek z danym no nikiem (np. szt., kg, godz.) lub miejscem
powstawania kosztów oraz został jednoznacznie i dokładnie ustalony na podstawie ródłowej
dokumentacji kosztów.

Koszty które wykazuj zwi zek po redni i s naliczane metodami przybli onymi i

wykorzystuj cymi tzw. klucze podziałowe, nazywane s

kosztami po rednimi.

W pracy [6] podzielono koszty na trzy kategorie dla:

− wyceny zapasów;
− podejmowania decyzji;
− kontroli.

1.4.7. Rozliczenie kosztów

Operacja rozliczania kosztów jest zasadniczym zadaniem rachunku kosztów.

Przykładowy typowy proces rozliczania kosztów przedsi biorstwa przemysłowego składa si
z czterech faz (rys. 1.11) [11]:
− pomiar, ewidencja i zaliczanie kosztów do rodzajów;
− rozliczanie kosztów na okresy obrachunkowe (w tym rozliczenia mi dzyokresowe);
− rozliczanie kosztów na miejsca powstawania;
− rozliczanie kosztów na no niki.

Operacja zaliczania kosztów na rodzaje jest poł czone w praktyce z czynno ciami

pomiaru i ksi gowej ewidencji kosztów na kontach zespołu 4. Koszty rodzajowe s
jednoznacznie okre lonymi w ksi gowo ci pozycjami kosztów pozostałych, których nie
mo na rozło y na elementy. Obejmuj one wszystkie koszty rzeczywiste poniesione w
danym okresie obrachunkowym, mimo, e mog dotyczy równie działalno ci systemu w
przyszło ci.

Rozliczanie kosztów na okresy obrachunkowe ma na celu powi zania kosztów z

efektami uzyskanymi przez system w danym przedziale czasu i słu y do udoskonalenia
funkcjonowania jego podsystemu zarz dzania.

Nast pnie rodzajowe koszty okresów obrachunkowych rozlicza si na miejsca

powstawania i w ko cu na no niki (kalkulacyjny układ kosztów).

1.4.8. Kalkulacja kosztów

Kalkulacja kosztów jest to obliczanie kosztów przypadaj cych na przedmiot

kalkulacji czyli jednostk kalkulacyjn , któr mo e by : produkt, grupa produktów, cz

zespół, podzespół fragment lub cało usługi zewn trznej albo cało usługi zewn trznej albo
wewn trznej, jednostka rezultatu działalno ci handlowej, finansowej, bytowej, socjalnej lub
inwestycyjnej itp. [11, 14, 20].

Jedn z zasad kalkulacji jest pełna identyfikacja zwi zków jednostek kalkulacyjnych z

kosztami w celu odniesienia do poszczególnych jednostek wszystkich kosztów na nie
przypadaj cych, niezale nie od miejsc i okresów obrachunkowych, w których te koszty
powstały [11].

Głównym zadaniem kalkulacji jest dostarczenie informacji ekonomicznych dla

poszczególnych podsystemów decyzyjnych systemu działania (zarz dzanie przez koszty,
controlling, inne formy zarz dzania).

Rozró nia si dwie metody kalkulacji kosztów:

− kalkulacja podziałowa (prosta, zło ona, ze współczynikami);
− kalkulacja doliczeniowa (zlecona, asortymentowa).

Kalkulacja podziałowa prosta przy produkcji masowej polega na rozdzieleniu

całkowitych kosztów wytwarzania danego okresu na liczb wytworzonych wyrobów.

kalkulacji podziałowej zło onej koszty całkowite danego okresu s dzielone nie

mi dzy wyroby, lecz według jednostek miary wspólnych dla wytworzonych produktów (np.
kg, kcal i innych). W metodzie

kalkulacji podziałowej ze współczynnikami, funkcj

umownej jednostki kalkulacyjnej reprezentuj cej zbiór produktów podobnych, pełni
jednostka produktu przyj tego jako produkt bazowy, w stosunku do którego odnosi si
pozostałe produkty. Relacj kosztow pomi dzy produktem bazowym, a pozostałymi
produktami odzwierciedlaj współczynniki.

Kalkulacja doliczeniowa kosztów danego no nika (przedmiotu) polega na doliczaniu

poszczególnych pozycji kosztów bezpo rednich na podstawie dokumentów rzeczywistych.
Natomiast koszty po rednie i inne dolicza si według umownych kluczy kalkulacyjnych.

kalkulacji doliczeniowej zleconej zakłada si kart kalkulacyjn odpowiadaj c

zleceniu produkcyjnemu, która słu y do grupowania bezpo rednich kosztów zlecenia na
podstawie dokumentacji ródłowej.

W metodzie

kalkulacyjnej doliczeniowej asortymentowej na karcie kalkulacyjnej s

gromadzone koszty bezpo rednie egzemplarzy okre lonej pozycji asortymentowej produktu, a
nie koszty zlece , jak w metodzie poprzedniej.

1.4.9. Rachunek kosztów oparty na kalkulacji cz ciowej

Kalkulacja cz ciowa polega na wliczaniu do kosztów wytworzenia produktów tylko

tych kosztów, które s kontrolowane w przekroju kosztów [14]. Warianty kalkulacji
cz ciowej przedstawiono na rys. 1.12.W rachunku kosztów opartym na

kosztach

bezpo rednich przyjmuje si zało enie, e w przekroju produktów b d kontrolowane tylko
koszty bezpo rednie, a pozostałe koszty (po rednie) – według miejsc ich powstawania.
Rozwi zanie to mo e by stosowane dla produkcji nieskomplikowanych wyrobów.

Rachunek kosztów oparty na

kosztach zmiennych polega na kalkulowaniu produktów

w wysoko ci kosztów zmiennych.

W rachunku kosztów opartych na

kosztach podstawowych w przekroju produktów

ujmuje si te koszty, które wywieraj decyduj cy wpływ na kształtowanie ogólnej sumy
kosztów produkcji, a wi c kosztów podstawowych.

Do kosztów podstawowych zalicza si :

1) koszty podstawowe bezpo rednie;
2) koszty podstawowe ruchu:
− amortyzacja maszyn i urz dze ;
− naprawa oraz konserwacja maszyn i urz dze ;
− energia nap dowa.

Zakres i sposoby odniesienia kosztów podstawowych bezpo rednich na poszczególne

przedmioty kalkulacji zostały szczegółowo ustalone dla poszczególnych bran . W pracy [14]
przedstawiono koncepcj mo liwo ci i celowo ci odnoszenia na produkty kosztów
podstawowych ruchu, a wi c zaliczenia ich do kosztów ujmowanych w przekroju kosztów.
Istot koncepcji mo na sprowadzi do:
1) amortyzacja maszyn i urz dze produkcyjnych powinna by wyliczona na godzin pracy

maszyn i na godzin ich postoju (godzinowa stawka amortyzacyjna);

2) koszty naprawy maszyn i urz dze produkcyjnych powinny by rozliczane za pomoc

stawek ustalonych na godzin pracy maszyny;

3) energia nap dowa powinna by odnoszona na produkowanie wyrobu za pomoc stawek jej

zu ycia przypadaj c na godzin pracy maszyny;

4) koszty ogólne (np. ogólnowydziałowe, ogólnozakładowe, sprzeda y, bezczynno ci)

powinny by odnoszone na wynik działalno ci tego okresu, w którym powstały.

1.4.10. Analiza kosztów

Istota analizy kosztów polega na porównaniu kosztów rzeczywistych danego okresu

sprawozdawczego, uj tych w przekroju kosztów: rodzajowych, kalkulacyjnych, miejsc
powstawania i przedmiotów kalkulacji z odpowiednimi kosztami [14]:
− planowanymi na ten sam okres;
− rzeczywistymi okresu ubiegłego;
− innych zakładów jednostki gospodarczej.

Podstawowe dane liczbowe niezb dne do oceny poziomu kosztów własnych jednostki

gospodarczej s zawarte w planie kosztów oraz sprawozdaniach z jego wykonania, do których
zalicza si sprawozdania z: kosztów w układzie rodzajowym i kalkulacyjnym, kosztów
po rednich (wydziałowych i ogólnozakładowych), zakupów, sprzeda y i handlowych.

Analiza kosztów w układzie rodzajowym opiera si na informacji o rzeczywi cie

poniesionych kosztach oraz kosztach stanowi cych baz porówna (planowanych ubiegłego

okresu) (tablica 1.3). Istotnych informacji dostarcza porównywanie wska ników struktury
kosztów dla wielko ci planowanych i rzeczywistych, które wyra aj stosunek procentowy
kosztów w poszczególnych pozycjach, do cało ci kosztów.

W prawidłowo funkcjonuj cej i rozwijaj cej si jednostce gospodarczej powinien

male koszt płac bezpo rednich na jednostk produkcji, wzrasta koszt amortyzacji, napraw i
energii nap dowej.

Tablica 1.3.
Przykład przygotowania danych do analizy kosztów w układzie rodzajowym [14]

Wska niki struktury kosztów

Pozycje układu

rodzajowego

Koszty

planowane

Koszty

rzeczywiste

Odchylenie

Procent

(kol 3 :

kol 2)

planowanych rzeczywistych

Amortyzacja

Zu ycie materiałów

Zu ycie energii

Usługi transportowe

Usługi remontowe

Inne usługi

Wynagrodzenia

Narzuty na

wynagrodzenia

Inne koszty

2 108

13 900

618

1 285

6 531

4 115

926

2 115

14 929

543

1 313

6 744

4 249

965

+ 7

+ 1 029

- 75

- 22

+ 28

- 1

+ 213

+ 134

+ 39

100,3

107,4

87,9

60,7

102,2

98,3

103,3

104,2

7,1

47,0

2,1

0,2

4,3

0,2

22,1

13,9

3,1

6,8

48,3

1,7

0,1

4,2

0,2

21,8

13,8

3,1

Razem

29 598 30 950

+ 1 352

104,6

100,0

Analiza kosztów w układzie kalkulacyjnym (tablica 1.4) mo e by wiarygodna w

odniesieniu do pozycji kosztów bezpo rednich, które zale od rozmiarów produkcji. Analiza
kosztów wydziałowych, w których udział kosztów stałych jest du y, nie mo e by w pełni
wiarygodna, gdy warto tych kosztów, w odniesieniu do produkcji gotowej, jest zale na
zarówno od poziomu tych kosztów, rozmiarów produkcji, jak i od przyj tego klucza
podziałowego. Wła ciwy obraz wykonania planu kosztów po rednich mo e by uzyskany
dopiero w wyniku analizy tych kosztów w przekroju miejsc ich powstawania. We wła ciwie
funkcjonuj cych jednostkach gospodarczych powinno si obserwowa wzrost udziału
kosztów bezpo rednich, za spadek kosztów po rednich w koszcie własnym.

Tablica 1.4.
Przykład przygotowana danych do analizy kosztów w układzie kalkulacyjnym [14]

Warto produkcji gotowej wg

kosztów jednostkowych

Wska nik struktury

Pozycje kalkulacyjne

kosztów

planowanych rzeczywistych

Odchylenia

Procent

wykonania

planu

plan

wykonanie

24 753

3 893

4 127

24 555

3 943

4 119

- 198

+ 50

- 8

99,2

101,3

99,8

75,5

11,9

12,6

75,3

12,1

12,6

Materiały

bezpo rednie

Płace bezpo rednie

Koszty wydziałowe

Techniczny koszt

wytworzenia

32 773

32 617

- 156

99,5

100,0

Warto kosztów po rednich nie zale y bezpo rednio od wielko ci produkcji dlatego

te porównuje si koszty rzeczywiste z kosztami planowanymi (preliminowanymi) (tablica
1.5).

Tablica 1.5
Przykład przygotowania danych do analizy kosztów po rednich [14]

Pozycje analityczne kosztów

Plan

Wykonanie

Odchylenie

Procent

wykonania

planu

Płace i narzuty na płace

Zu ycie materiałów

Zu ycie energii

Amortyzacja maj tku

trwałego

Remonty i konserwacje

Pozostałe koszty

Koszty nieprodukcyjne

6 000

3 700

5 400

12 000

2 500

500

6 500

3 400

5 600

11 500

3 200

1 200

800

+ 500

- 300

+ 200

- 500

+700

+800

108,3

91,9

103,7

95,8

128,0

240,0

Razem

30 100

32 200

+ 2 100

107,0

1.4.11. Rachunek kosztów postulowanych

Rachunek kosztów postulowanych jest narz dziem efektywnego zarz dzania

systemem działania. Istot tego rachunku okre la wyra enie:

= C

± ∆C

rzp

(1.10)

gdzie:
C

– koszty rzeczywiste;

– koszty postulowane;

∆C

rzp

– odchylenia kosztów rzeczywistych od kosztów postulowanych.

Koszty postulowane stanowi wzorzec, w stosunku do którego porównuje si koszty

rzeczywiste i analizuje si istotne ró nice (odchylenia) mi dzy nimi. Kosztami
postulowanymi mog by :
1) Koszty planowane przeci tne dla okresu: rocznego, kwartalnego, planu operatywnego;

2) Koszty normatywne (standardowe) wynikaj ce z norm: obowi zuj cych na pocz tku roku

(kwartału), docelowych, aktualnie obowi zuj cych.

Koszt planowany wyrobu odzwierciedla przyj te przeci tne normy zu ycia, ceny i

stawki, przewidywan liczb i asortyment produkcji oraz rozło enie jej na poszczególne
okresy, zatem jest oparty na pewnych przewidywaniach, w zwi zku z tym nie stanowi,
najlepszego wzorca do oceny kosztów rzeczywistych.

Koszty normatywne (standardowe) maj odmienny charakter ni koszty planowane,

gdy bazuj na niezb dnym zu yciu materiałów, które jest okre lane za pomoc norm.

1.5. Rachunek kosztów jako metoda zarz dzania systemami działania

Według [8]

zarz dzanie to zestaw działa obejmuj cy: planowanie i podejmowanie

decyzji, przewodzenie tj. kierowanie lud mi i kontrolowanie, skierowanych na zasoby
organizacji: ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne i wykorzystywanych z zamiarem
osi gni cia zało onych celów systemu działania.

Głównym narz dziem planowania i podejmowania decyzji w systemie działania jest

bud etowanie.

Według [4]

bud et okre la si jako wyra ony w jednostkach ilo ciowych i

warto ciowych plan, przydzielony okre lonej jednostce decyzyjnej w danym okresie
obrachunkowym, z odpowiednim zakresem obowi zywalno ci.

Bud etowanie (plan finansowo–kosztowy) jest procesem, który obejmuje trzy

podstawowe fazy[4]:
− tworzenie bud etu okre laj cego planowane rodki finansowe i przewidywane koszty w

rozkładzie czasowym dla przewidywanych do realizacji zada ;

− realizacja zada na podstawie planu bud etowego;
− kontroli bud etowej w aspekcie oceny bie cych efektów, korekty planu bud etowego i

premiowania wykonawców.

Jak ju powiedziano w punkcie 1.3.1 i 1.3.3 informacje na temat kosztów słu

decydentom do:
− oceny sytuacji ekonomicznej systemu działania;
− podejmowania decyzji, w tym gospodarczych;
− kontroli realizacji decyzji.

Istotnym elementem sporz dzonego bud etu jest okre lenie rachunku kosztów, które

w bezpo redni sposób wpływaj na wyniki funkcjonowania systemu działania.

Bud etowanie kosztów mo e dotyczy działalno ci operacyjnej systemu, tzn.:

handlowej, usługowej, produkcyjnej, inwestycyjnej, finansowej itp. Mo e by sporz dzony
bud et kosztów rodzajowych: zu ycia materiałów i energii, kosztów usług obcych, kosztów
osobowych, podatków i opłat, amortyzacji, pozostałych kosztów. Mo na mówi równie o
bud etowaniu kosztów bezpo rednich i po rednich, a tak e bud ecie kosztów: wydziałów
podstawowych, pomocniczych, zarz du, zakupów.

Tablica 1.6.
Syntetyczny bud et kosztów hipotetycznego wydziału obsługiwania maszyn na

pierwszy kwartał ... roku
Lp.

Wyszczególnienie

Stycze

Luty

marzec

1. Materiały

1 000

10 000

20 000

2. Cz ci zamienne

5 000

90 000

150 000

3. Energia elektryczna

2 000

1 800

2 000

4. Energia cieplna

1 000

800

5. Amortyzacja maszyn i komputerów

2 000

1 900

1 800

6. Amortyzacja budynków

1 200

7. Wynagrodzenia z narzutami

10 000

12 000

13 000

8. Naprawy zlecone urz dze wydziału

5 000

10 000

15 000

9. Inne koszty

35 000

4 000

4 500

10. Koszty własne wydziału obsługiwania

maszyn

30 700

131 700

208 300

Bud etowanie nale y rozumie jako metod wspomagaj c jednocze nie wszystkie

funkcje zarz dzania, w okresie krótkoterminowym, rocznym oraz długoterminowym.

System działania powinien by tak zorganizowany, aby były w nim łatwo

identyfikowalne podsystemy odpowiedzialne za koszty wyników i inwestycje. Podsystemy te
przyj to nazywa

centrami kosztów [4], wyników oraz inwestycji.

Centrum kosztowe posiada uprawnienia i ponosi odpowiedzialno wył cznie za

decyzje wpływaj ce na rodzaj i poziom poszczególnych kosztów. Centa kosztowe powinny
by tworzone w pierwszej kolejno ci według cz ci składowych procesu, który realizuje dany
system działania.

Według [4] jest celowym wydzielenie centrów kosztów równie w produkcyjnych

obszarach działalno ci systemu działania.

Okresowe porównanie kosztów rzeczywi cie poniesionych z ustalonymi kosztami w

bud ecie jest istot bud etowej kontroli kosztów, co okre laj poni sze wyra enia:

∆

≤

−

- dobrze

(1.11)

∆

−

- le

(1.12)

gdzie:
C

– koszty rzeczywi cie poniesione;

– koszty ustalone w bud ecie;

∆C

– dopuszczalne odchylenia kosztów.

1.6. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych

W przekrojach klasyfikacyjnych kosztów według rodzajów, miejsc powstawania,

no ników i zmienno ci

nie istnieje poj cie kosztów eksploatacji urz dze technicznych,

dlatego te poni ej je zdefiniowano.

Koszty eksploatacji urz dze technicznych stanowi wyra one w pieni dzu

zu ycie fizyczne i ekonomiczne obiektów, energii, masy i informacji, usług oraz czasu
pracy pracowników, w celu realizacji zada operacyjnych i utrzymania tych urz dze w
stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej, w zadanych warunkach i czasie.

Jest to definicja kosztów eksploatacji obiektów technicznych obejmuj ca procesy ich

u ytkowania, obsługiwania i zarz dzania.

Podkre li nale y równie , e do kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na

zaliczy tylko koszty obsługiwania i zarz dzania. Koszty te zaliczane do kosztów
logistycznych uwzgl dniaj tylko koszty czynno ci zwi zanych z utrzymaniem obiektów w
stanie zdatno ci w podsystemie u ytkowania i obsługiwania. Koszty zwi zane z
u ytkowaniem obiektów (na przykład: ilo zu ytego paliwa) zalicza si do kosztów
podstawowych (patrz punkt 2.5).

W przekroju rodzajowym kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na

doszukiwa si w nast puj cych pozycjach:
− materiałów (np. oleje, smary, czy ciwo, cz ci zamienne, paliwa płynne, stałe, gazowe);
− energii obcej: elektrycznej, cieplnej, wody, spr onego powietrza;
− usług obcych: diagnozowania, obsługiwania, naprawy, konserwacji i transportu;
− amortyzacji rodków trwałych w tym urz dze technicznych, wyra aj proce stopniowej

utraty ich warto ci w czasie, spowodowanej zu yciem fizycznym i ekonomicznym;

− wynagrodze – pracowników systemu eksploatacji urz dze technicznych. Z kosztami

wynagrodze s zwi zane najcz ciej w sposób proporcjonalny, koszty wyst puj ce w
postaci obligatoryjnych narzutów na wynagrodzenia;

− podatków maj ce charakter kosztów, np. podatek gruntowy, do nieruchomo ci i od

rodków transportu.

W ewidencji kosztów według miejsc powstawania przewiduje si wydzielenie

kosztów trzech typów działalno ci [14]:

podstawowej, pomocniczej i zarz du

(ogólnowydziałowe).

Przykładowo przemysłowa produkcja podstawowa obejmuje nast puj ce pozycje

kalkulacyjne, składaj ce si na koszt wytworzenia:

materiały bezpo rednie,

paliwo i energia technologiczna,

koszty zakupu,

półfabrykaty własnej produkcji,

płace bezpo rednie,

wiadczenia na rzecz pracowników,

inne koszty bezpo rednie:
a)

obróbka obca,

koszty przygotowania produkcji,

zu ycie narz dzi specjalnych,

monta e zewn trzne,

rezerwa na naprawy gwarancyjne,

pozostałe koszty bezpo rednie,

koszty wydziałowe,

strata na brakach.

Kosztów eksploatacji urz dze technicznych nale y poszukiwa w kosztach

wydziałowych. W szczególno ci s to koszty utrzymania w ruchu" maszyn i urz dze
produkcyjnych, rodków transportowych i narz dzi (nap d, konserwacja, remonty),
kierowania wydziałem, składowania i kontroli technicznej produktów oraz stworzenia
ogólnych warunków pracy w wydziale (utrzymania budynków, czysto ci, ogrzewania,
bezpiecze stwa i higieny pracy itp.). Przykładowy wykaz pozycji kosztów wydziałowych
mo e by nast puj cy:

Płace i wiadczenia na rzecz pracowników wydziałów podstawowych z

wył czeniem płac i wiadcze zaliczonych do kosztów bezpo rednich jak te dotycz cych
czasu postojów oraz naprawy braków - je eli nie prowadzi si konta „Braki" - zaliczanych do
kosztów nieprodukcyjnych.

Materiały, paliwo i energia zu yte przez wydziały podstawowe z wyj tkiem

warto ci zu ycia zaliczanego do kosztów bezpo rednich w pozycjach ,.Materiały
bezpo rednie", „Paliwo i energia technologiczna" oraz warto ci materiałów zu ytych w czasie

postojów lub po postoju na ponowne uruchomienie maszyn i urz dze , jak te do naprawy
braków - je eli nie prowadzi si konta „Braki" - zaliczanych do kosztów nieprodukcyjnych.

Amortyzacja maj tku trwałego: rodków trwałych oraz warto ci niematerialnych

i prawnych, dotycz cych wydziałów podstawowych, je eli nie jest ona zaliczana do kosztów
bezpo rednich. W przypadku wspólnego u ytkowania budynku lub innego obiektu,
przypadaj c na wydziały amortyzacje ustala si proporcjonalnie do zajmowanej powierzchni
lub kubatury.

Remonty i konserwacja rodków trwałych i wyposa enia, wykonane przez obce

jednostki oraz we własnych wydziałach.

Pozostałe koszty produkcyjne wydziałów podstawowych nie obj te pozycjami l do

5, np. stawka kosztów wdro enia nowej technologii, czynsze i dzier awy, podatek od
nieruchomo ci, koszty usług transportowych.

Koszty nieprodukcyjne, jak koszty przestojów, koszty bezpo rednie naprawy

braków, je eli nie wyodr bnia si ich na koncie „Braki", ubytki naturalne i wynikłe z
bł dnego obliczania zu ycia, niedobory nie daj ce si bezpo rednio zaliczy do kosztu
przedmiotu kalkulacji, straty na brakach, których odniesienie do wła ciwego przedmiotu
kalkulacji jest niemo liwe lub nieopłacalne.

7. W pozycji „

Ró ne uznania" wykazuje si zwroty kosztów, np. odpadki, których

nie mo na było zaliczy jako zmniejszenia kosztów bezpo rednich.

Usługowa produkcja podstawowa polega na wiadczeniu usług przez jednostk

gospodarcz .

W ramach usługowej produkcji podstawowej wyodr bnia si przykładowo nast puj ce

komórki organizacyjne (wydziały):
− transportowe (transport osobowy i ci arowy),
− sprz towe,
− remontowo-naprawcze.
− projektowe,
− wiadcz ce inne usługi.

Za działalno pomocnicz uznaje si działalno wydziałów, które wiadcz usługi

na rzecz innych komórek organizacyjnych jednostki gospodarczej, a je li zdolno
produkcyjna przekracza potrzeby wewn trzne – równie cz ciowo na sprzeda .

Do typowych jednostek organizacyjnych działalno ci pomocniczej wiadcz cej usługi

z zakresu eksploatacji urz dze technicznych s wydziały remontowe (naprawcze)

wykonuj ce remonty i konserwacje, a w szczególno ci wydziały ogólnomechaniczne,

lusarskie, narz dziowe, elektryczne, remontowo – budowlane, stolarsko – modelarskie,

rymarsko – tapicerskie itp. Koszty wydziałów pomocniczych ujmuje si w ewidencji według
wymienionych w tablicy 1.7 pozycji rodzajów kosztów.

Tablica 1.7.
Przykładowa ewidencja pozycji kosztów wydziałów pomocniczych [14]

Wydziały pomocnicze

Pozycje kosztów

energetyczne Transportu

samocho-

dowego

pozostałego

transportu i

sprz tu

remontowe,

budowlane,

wytwórcze, biura

konstrukcyjno –

technologiczne,

projektowe,

laboratoria

wiadcz ce usługi

bytowe i inne

Materiały bezpo rednie
Płace z narzutem na płace
Materiały p dne i smary

Ogumienie

Energia

Materiały, paliwo, energia

Amortyzacja

Remonty i konserwacje

Delegacje kierowców i

pomocników

Pozostałe koszty

„x” oznacza wyst powanie danej pozycji;
1 - kierowców i ich pomocników;
2 - wył cznie pojazdów;
3 - je eli wst puj .
Jak powiedziano w punkcie 1.4.6 podstaw układu kalkulacyjnego całkowitych

kosztów własnych jest ich podział na koszty bezpo rednie i koszty po rednie.

Kosztami bezpo rednimi nazywa si te koszty, które mo na na podstawie

dokumentacji ródłowej, bez adnego przeliczania, odnie wprost do jednostki
kalkulacyjnej. Koszty po rednie nie mo na na podstawie dokumentów ródłowych odnie
wprost do okre lonych jednostek kalkulacyjnych lub których ustalenie w ten sposób jest w
danych warunkach nieopłacalne z powodu du ej pracochłonno ci, czy nieistotne ze wzgl du
na mał sum . Koszty po rednie rozlicza si na poszczególne wyroby za pomoc ró nych
kluczy podziałowych (np. proporcjonalnie do kosztów wynagrodze bezpo rednich, w

stosunku do maszynogodzin proporcjonalnie do kosztów przerobu lub technicznych kosztów
wytworzenia). Do kosztów po rednich zalicza si koszty: wydziałowe (koszty ruchu, koszty
ogólnowydziałowe), ogólnozakładowe i sprzeda y.

Kosztów eksploatacji urz dze technicznych nale y poszukiwa w kosztach

po rednich, wydziałowych, które mi dzy innymi obejmuj koszty: zwi zane z ruchem i
postojem maszyn i urz dze (amortyzacja oraz naprawy i obsługiwanie maszyn i urz dze ,
energia nap dowa, materiały chłodz ce, czy ciwo oraz zu ycie narz dzi i przyrz dów
normalnych itp.), z utrzymaniem pomieszcze wydziałowych (amortyzacja oraz remonty
budynków, ogrzewanie, o wietlenie i utrzymanie czysto ci itp.) z transportem wewn trznym
(energia nap dowa, amortyzacja i obsługiwania rodków transportowych, wynagrodzenia i
narzuty na wynagrodzenia pracowników obsługi rodków transportowych itp. oraz z prac
dozoru technicznego, kierownictwa i administracji wydziałów (wynagrodzenia i narzuty na
wynagrodzenia kierowników wydziałów, mistrzów planistów wydziałowych, rozdzielców,
pracowników wydziałowej komórki kontroli technicznej itp.), odpisy na zakładowy fundusz
socjalny.

1.7. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych na

podstawie zakładowego planu kont

Kosztów eksploatacji urz dze technicznych nale y poszukiwa w zespołach [19]:

4 – koszty według rodzajów i ich rozliczenie;
5 – koszty według typów działalno ci i ich rozliczenie;
7 – przychody i koszty ich osi gni cia.

Na kontach zespołu 4 ujmowane s koszty proste według rodzajów, za które uznaje si

wszelkie poniesione w danym okresie sprawozdawczym koszty nie daj ce si z punktu
widzenia danej jednostki rozło y na elementy składowe niezale nie od tego czy zostan
zaliczone do kosztów bie cego, czy przyszłych okresów sprawozdawczych, dotycz ce
zarówno prowadzonej działalno ci gospodarczej (produkcji podstawowej i pomocniczej,
działalno ci handlowej, ogólnego zarz du) jak i działalno ci socjalnej.

O tym jakie koszty

rodzajowe zostan wyodr bnione w zespole 4 powinna decydowa samodzielnie ka da
jednostka [19].

Konto 401 ujmuje si koszty amortyzacji rodków trwałych, w tym urz dze

technicznych.

Na koncie 411 mo na prowadzi ewidencj analityczn ujmuj c wyodr bnione

podstawowe grupy materiałów, surowców paliwowych płynnych, gazowych, stanowi cych
udział w kosztach jednostki których znajomo ma wa ne znaczenie dla kontroli i analizy
kształtowania poziomu kosztów własnych produkcji.

Koszty ewidencji urz dze technicznych s równie zawarte w koncie 419 – energia i

koncie 426 – usługi transportowe.

Konto 427 słu y do ewidencji rzeczywistych kosztów obcych usług remontowych,

napraw i konserwacji rodków trwałych (budynków, budowli urz dze , maszyn, rodków
transportowych).

W koncie 431 – wynagrodzenia, zawarte s płace pracowników systemu eksploatacji,

a w koncie 441 – składki płacone przez pracodawc na ubezpieczenia społeczne, w koncie
445 – odpisy na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych oraz wiadczenia urlopowe, za w
koncie 449 – pozostałe wiadczenia na rzecz pracowników oraz w kontach 461, 462, 464 –
podatek od nieruchomo ci, podatek VAT, pozostałe podatki i opłaty.

Konto 490 słu y do przeniesienia kosztów prostych ksi gowanych na kontach 401 –

469 podlegaj cych rozliczeniu na konta zespołu 5 (gdy dotycz bie cego okresu) lub na
konta zespołu 6 (gdy dotycz pozostałych okresów).

Konta zespołu 5 słu do ewidencji i rozliczania kosztów według poszczególnych

rodzajów działalno ci danej jednostki, tzn.: podstawowej, pomocniczej bytowo – socjalnej i
zarz du.

Konto 521 słu y do ewidencji kosztów po rednich komórek wydzielonych jako

odr bne miejsca powstawania kosztów dla działalno ci podstawowej. S to przede wszystkim
koszty: amortyzacji oraz utrzymania w ruchu (eksploatacji) maszyn i innych urz dze
wytwórczych, rodków transportu wewn trznego, narz dzi.

Konto 531 słu y do ewidencji i rozliczania (głównie przedsi biorstw budowlanych)

kosztów eksploatacji rodków transportu, w tym samochodowego u ywanych do przewozu
materiałów, towarów itp.

Konto 532 wyst puje głównie w przedsi biorstwach budowlanych i słu y do

ewidencji i rozliczenia kosztów eksploatacji maszyn budowlanych.

Konto 538 mo e by wyodr bnione w jednostkach w których koszty remontów

wywieraj znaczny wpływ na poziom kosztów własnych i powołane s w strukturze
organizacyjnej przedsi biorstwa słu by odpowiedzialne za gospodark remontow w całej
jednostce.

Konto 643 dotyczy ewidencji rozliczanych w czasie dłu szym ni jeden rok, kosztów

remontów rodków trwałych, za konto 768/05 – koszty fizycznej likwidacji rodków
trwałych.

1.8. Koszty eksploatacji obiektów technicznych według ró nych Autorów

W praktyce gospodarczej koszty eksploatacji nie s poj ciem jednoznacznym. W

nomenklaturze stosowanej przez bank, pod poj ciem „eksploatacja” rozumie si
wykorzystywanie całego maj tku przedsi biorstwa, a wi c sumy rodków trwałych i
obrotowych. Równie „Typowy plan kont dla pa stwowych przedsi biorstw przemysłowych”
pod poj ciem „kosztów działalno ci eksploatacyjnej” rozumie całokształt działalno ci
przedsi biorstwa, obejmuj cy zarówno koszty działalno ci podstawowej, jak i pomocniczej,
bytowej oraz działalno ci zarz du [1].

Literatura na temat kosztów eksploatacji rodków trwałych, w tym obiektów

technicznych nie jest zbyt imponuj ca. Wynika to z zasadniczego, podstawowego powodu,
tzn. w podmiotach gospodarczych (np. przedsi biorstwach przemysłowych. rolniczych,
usługowych lub handlowych) eksploatacja obiektów nie wyst puje jako oddzielna jednostka
kalkulacyjna kosztów, jest ona na przykład ukrytym elementem pomocniczych procesów
produkcyjnych

Autor [5] do analizy eksploatacji efektywno ci rodków trwałych, w tym kosztów

eksploatacji urz dze zaleca wykorzystanie ogólnie dost pnych informacji zawartych w
publikacjach GUS. S to;
− wska niki struktury rodków trwałych;
− stopie zu ycia rodków trwałych i ich poszczególnych grup;
− współczynnik odtworze rodków trwałych;
− współczynnik reprodukcji rodków trwałych;
− współczynnik odnowy rodków trwałych;
− współczynnik nat enia napraw (remontów) rodków trwałych;
− wska nik produktywno ci (efektywno ci) rodków trwałych .

Na podstawie powy szych wska ników mo na budowa wska niki cz stkowe

charakteryzuj ce wybrane fragmenty działalno ci przedsi biorstwa, w tym systemu
eksploatacji.

Najbardziej ogólnie mo na stwierdzi , e bezpo rednie koszty eksploatacji s sum

kosztów u ytkowania i obsługi [9, 10, 15]:

= C

+ C

1.13

Przy bardziej dokładnej analizie mo na wyodr bni takie składniki, jak płace C

koszty materiałów eksploatacyjnych i energii C

, koszty obsługi C

. Niekiedy jako wska niki

s wykorzystywane koszty jednostkowe, np. jednostkowy koszt obsługi technicznej,
okre lany za pomoc wyra enia:

NCi

NBi

OTi

1.14

gdzie: N – liczba urz dze , C

OTI

– koszty obsługi okresowej, C

NBi

– koszty napraw

bie cych, C

NCi

– koszty napraw głównych T

– okres mi dzynaprawczy.

Do oceny efektywno ci obsługiwania maszyn w przedsi biorstwie przemysłowym w

pracy [22] Autor proponuje wprowadzenie

syntetycznego miernika zysku Z

= S

- C

10.15

gdzie:
Z

– tzw. ,,zysk" obsługiwania (w tys. zł) wydziałowej słu by utrzymania ruchu

(SUR)

liczony wg cen bie cych;

– sprzeda obsługiwania SUK (w tys. zł),

– koszty obsługiwania SUR (w tys. zł)

= S + S

+ S

1.16

w tym:
S – mar a ze sprzeda y wyrobu finalnego wydziału produkcyjnego, który obsługuje

SUR (10 – 15 %) (w tys. zł),

– sprzeda usług obsługiwania SUR, które wliczaj si do sprzeda y wydziału

produkcyjnego (w tys. zł),

– sprzeda zb dnych obiektów technicznych poza przedsi biorstwo (w ty zł).

– wpływy z tytułu dzier awy obiektów technicznych pochodz cych z obsługiwania

wydziału (w tys. zł).

= C

+ C

+ A + S

1.17

w tym:
C

– koszty wydziałowe SUR bez funduszu płac i narzutów (w tys. zł);

– koszty materiałów bezpo rednich, nie obci aj ce kosztów wydziałowych (w tys.

zł).

– koszty napraw realizowanych systemem zleconym (w tys. zł),

A – warto amortyzacji obiektów technicznych wydzier awionych i odsprzedanych
b d zlikwidowanych (w tys. zł),

– warto ci strat nadzwyczajnych w obszarze u ytkowania SUR (w tys. zł);

U – utracona warto produkcji z tytułu przerw w pracy spowodowanych

nieprawidłowym obsługiwaniem (w tys. zł)

Tak zapisana formuła miernika „zysku” pozwala na racjonalne gospodarowanie

eksploatacj urz dze technicznych.

Koszty powinny obejmowa cały system eksploatacji rodków trwałych w tym

urz dze technicznych w przedsi biorstwie, tj. ich u ytkowania, obsługi i zasilania. Przy
takim uj ciu, koszty eksploatacji rodków trwałych b d obejmowały [1]:
w zakresie u ytkowania, koszty:
− amortyzacji;
− zu ywanych w procesie eksploatacji smarów, olejów, czy ciwa i chłodziwa;
− przestojów maszyn, urz dze i rodków transportowych spowodowanych ich

niezdatno ci ;

− utrzymania w sprawno ci i czysto ci pomieszcze produkcyjnych;
− inne koszty u ytkowania;
w zakresie obsługi, koszty:
− paliw i energii;
− wytwarzania i zakupu pomocy warsztatowych;
− produkcji i zakupu cz ci wymiennych oraz ich regeneracji.

Dokładniejsza analiza kosztów eksploatacji rodków trwałych powinna by

przeprowadzona w układzie kalkulacyjnym, co determinuje analityczne uj cie ewidencyjne
tych kosztów. Mo na stwierdzi , e ewidencja powinna obejmowa nast puj ce analityczne
pozycje kosztów eksploatacji rodków trwałych:
1) w zakresie kosztów zmiennych (zale nych od czasu pracy rodków trwałych):
− energii na potrzeby ruchu maszyn i urz dze oraz dla ogrzewania, klimatyzacji i

o wietlenia pomieszcze ;

− pomocy warsztatowych (narz dzi, przyrz dów i sprawdzianów);
− wypo yczania pomocy warsztatowych lub dostarczania ich na stanowiska robocze;
− remontów (napraw) kapitalnych, rednich i bie cych, przegl dów okresowych, obsług

zapobiegawczych i diagnozowania oraz konserwacji maszyn, urz dze i rodków
transportowych;

− dozoru i ogólnej obsługi maszyn, urz dze i rodków transportowych;
− usuwania skutków awarii maszyn, urz dze i rodków transportowych;

− smarów, olejów, czy ciwa i chłodziwa;
− przestojów maszyn, urz dze i rodków transportowych,
2) w zakresie kosztów wzgl dnie stałych (w zasadzie niezale nych od czasu pracy rodków

trwałych):

− amortyzacji budynków i budowli, maszyn, urz dze technicznych oraz rodków

transportowych;

− utrzymania pomieszcze produkcyjnych w wymaganych warunkach (klimatyzacja i

wentylacja, ogrzewanie, czysto );

− remontów i konserwacji budynków i budowli oraz nieruchomo ci ogólnowydziałowych i

ogólnozakładowych;

− przedwczesnej likwidacji

rodków trwałych (przed okresem ich pełnego

zamortyzowania);

− modernizacji i usprawnienia maszyn, urz dze i rodków transportowych;
− opracowania dokumentacji eksploatacyjnej;
− innych kosztów u ytkowania rodków trwałych (podatków od nieruchomo ci, opłat

dzier awnych, ubezpiecze ).

W pracy [12, 13] koszt własny C

systemu eksploatacji pojazdów mechanicznych

okre laj koszty zwi zane z realizacj zada w jego podsystemach:

= C

+ C

(1.18)

gdzie:

= C

+ C

- odpowiednio koszty zwi zane z realizacj

zada w podsystemach: u ytkowania, obsługiwa i napraw bie cych, napraw rednich,
napraw głównych, obrotu (przekazywania), likwidacji.

W ród kosztów własnych systemu eksploatacji pojazdów mechanicznych wyró ni

nale y takie koszty jak: płac, materiałów, energii, amortyzacji rodków trwałych, składki z
tytułu ubezpiecze społecznych i inne, a takie koszty w układzie kalkulacyjnym: zmienne i
stałe. Koszty stałe s ponoszone niezale nie od wielko ci pracy wykonanej przez pojazdy
mechaniczne. Do kosztów tych nale mi dzy innymi: koszty: amortyzacji obiektów, ochrony,
ogrzewania i o wietlenia. Koszty zmienne s zale ne od wielko ci wykonanej pracy przez
pojazdy mechaniczne (przebiegu). Do kosztów zmiennych mi dzy innymi zalicza si koszty:
materiałów p dnych i smarów, ogumienia, amortyzacji pojazdów, obsługiwa technicznych,
płac i narzutów na płace.

1.9. Podsumowanie

Reasumuj c rozpatrzone zagadnienia dotycz ce kosztów eksploatacji urz dze

technicznych mo na stwierdzi , co nast puje:
1) w ka dym systemie działania wyst puje realizacja ustalonych zada zwi zana z nakładami.

Nakłady wyra one w pieni dzu przyjmuj posta kosztów;

2) podejmowanie wła ciwych decyzji w systemach działania jest w szczególno ci

uwarunkowane posiadaniem informacji ekonomicznych, których dostarcza podsystem
rachunkowo ci;

3) zakres rachunkowo ci obejmuje:
− ksi gowo ;
− rachunek kosztów;
− rachunek finansowy.
4) zasadniczym zadaniem rachunku kosztów jest dostarczanie informacji o kosztach

ponoszonych w systemach działania, według potrzeb i wymaga u ytkowników;

5) nieodzownym elementem dowolnego systemu działania jest podsystem ekonomiczny, a w

nim podsystem rachunkowo ci i rachunku kosztów;

6) w problematyce podsystemu rachunku kosztów mo na w szczególno ci wyró ni :
− klasyfikacj kosztów;
− analiz kosztów.
7) ponoszone przez jednostk gospodarcz koszty działalno ci operacyjnej, zgrupowane

według składowych procesu pracy nazywamy układem rodzajowym kosztów;

8) istotne znaczenie w zarz dzaniu systemem działania ma struktura kosztów rodzajowych w

układzie miejsc powstawania;

9) w układzie kalkulacyjnym wyró nia si koszty: bezpo rednie i po rednie;
10) koszty stałe nie reaguj na zmiany wielko ci produkcji. Koszty zmienne zmieniaj si

wraz ze zmian wielko ci produkcji;

11) operacja rozliczania kosztów jest zasadniczym zadaniem rachunku kosztów;
12) kalkulacja kosztów obejmuje ich obliczanie na przedmiot, czyli jednostk kalkulacyjn ;
13) istota analizy kosztów polega na porównaniu kosztów rzeczywistych danego okresu z

sprawozdawczego, uj tych w przekroju kosztów rodzajowych, kalkulacyjnych i miejsc
powstawania z kosztami postulowanymi (koszty planowane, normatywne);

14) koszty postulowane stanowi wzorzec w stosunku do którego porównuje si koszty

rzeczywiste i analizuje si istotne ró nice miedzy nimi;

15) metod wspomagaj c wszelkie funkcje zarz dzania jest bud etowanie kosztów;
16) podsystemy systemu działania odpowiedzialne za koszty nazywamy centrami kosztów;
17) koszty eksploatacji urz dze technicznych stanowi wyra one w pieni dzu zu ycie

fizyczne i ekonomiczne obiektów, energii, masy i informacji, usług oraz czasu pracy
pracowników, w celu realizacji zada operacyjnych i utrzymywania tych urz dze w stanie
zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej, w zadanych warunkach i czasie:

18) kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na doszukiwa si w przekroju

rodzajowym, miejsc powstawania (koszty działalno ci pomocniczej, wydziałowe) i w
przekroju kalkulacyjnym (koszty po rednie wydziałowe);

19) kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na poszukiwa w zakładowym planie

kont (zespołu 4, 5, 7);

20) o tym jakie koszty rodzajowe zostan wyodr bnione w zespole 4 powinien decydowa

samodzielnie ka dy system działania;

21) dotychczasowe zasady ksi gowania i ewidencji kosztów nie przewiduj obligatoryjnego

wyodr bniania w systemach działania kompleksowo uj tych kosztów eksploatacji rodków
trwałych, w tym urz dze technicznych;

22) szczegółowy podział rodków trwałych w planie kont jest podstaw da analitycznego

rozliczania kosztów amortyzacji jako wa nej pozycji eksploatacji rodków trwałych, w
tym urz dze technicznych. Pozostałe koszty eksploatacji urz dze technicznych s
ewidencjonowane jedynie fragmentarycznie i rozmywaj si w kosztach własnych
funkcjonowania systemów działania;

23) konieczne jest opracowanie modelu kosztów eksploatacji urz dze technicznych jako

wa nego narz dzia zarz dzania systemami działania, w tym logistycznymi i
eksploatacyjnymi.

Literatura

1. BEDNARCZYK W.: Ekonomika eksploatacji rodków trwałych. MCNEMT, Radom 1988.
2. BEDNARSKI L.: Analiza finansowa w przedsi biorstwie. PWE, Warszawa1997.
3. BRZEZIN W.: Ogólna teoria rachunkowo ci. WSHiP, Warszawa 1998.
4. Bud etowanie kosztów. E. Nowak O rodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gda sk 1988.
5. CYGAN Z., SIENKIEWICZ P., WOJTCZAK J.: Metodologia bada eksploatacji

systemów technicznych. Zakład Systemów Ekonomicznych. Wektory Gospodarki,
Warszawa 1994.

6. DRURY C.: Rachunek kosztów. PWN, Warszawa 1988.
7. Elementy ekonomii dla in ynierów. S. Marciniak, PWN, Warszawa 1994.
8. GRIFIN R.: Podstawy organizacji. PWN, Warszawa 1996.
9. HEBDA M., MAZUR T., PELC H.: Teoria eksploatacji pojazdów. WKŁ, Warszawa 1978.
10. HEBDA M., MAZUR T.: Podstawy eksploatacji pojazdów samochodowych. WKŁ,

Warszawa 1980.

11. MANTURA W.: Rachunkowo przedsi biorstw przemysłowych dla menad erów.

Politechnika Pozna ska, Pozna 1996.

12. MARCINIAK E.: Rachunek ekonomiczny w systemie eksploatacji pojazdów

mechanicznych. Cz. I, Wy sza Oficerska Szkoła Samochodowa, Piła 1981.

13. MARCINIAK E.: Rachunek ekonomiczny w systemie eksploatacji pojazdów

mechanicznych. Cz. II, Wy sza Oficerska Szkoła Samochodowa, Piła 1981.

14. MATUSZKIEWICZ J.: Rachunek kosztów. Finans – Servis, Warszawa 1998.
15. MAZUR T., MAŁEK A.: Zarz dzanie eksploatacj systemów technicznych. WNT,

Warszawa 1979.

16. NOWAK E.: Decyzyjne rachunkowo ci kosztów. PWN, Warszawa 1994.
17. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. Instytut Technologii Eksploatacji,

Radom 1998.

18. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. Uniwersytet Warmi sko–

Mazurski, Olsztyn 2000.

19. PAŁKA M.: Zakładowy plan kont z komentarzem. Ekspert, Wrocław 1999.
20. Słownik ekonomiczny dla przedsi biorcy. Wydanie V, Znicz, Szczecin 1998.
21. WARNECKE M.J. i inni: Rachunek kosztów dla in ynierów. WNT, Warszawa 1993.
22. UKOWSKI E.: Podstawy eksploatacji maszyn i urz dze bran y mechanicznej.

MCNENT, Radom 1989.

23. ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR, Bydgoszcz 1996.

MODEL

KOSZTÓW

EKSPLOATACJI

OBIEKTÓW

TECHNICZNYCH

2.1. Miejsce podsystemu eksploatacji obiektów technicznych w systemie
działania

W ka dym systemie działania znajduj si rodki trwałe, do których mi dzy innymi

zalicza si : budynki i budowle, rodki transportu, urz dzenia techniczne.

Ka dy z wymienionych tu elementów systemu ulega zu yciu w czasie. Zu yciem

nazywamy stopniow utrat pierwotnej zdolno ci (przykładowo maszyny), do wykonywania
wyznaczonej jej w procesie projektowania, konstruowania i wytwarzania - pracy. W procesie
zu ycia zachodz zmiany wymiarów geometrycznych, odkształcenia, zmiany napr e ,
chemiczne, strukturalne itp.

Poza zu yciem normalnym, któremu praktycznie zapobiec nie mo na, wyst puje

szereg przyczyn, które to zu ycie przy pieszaj . Intensywno zu ycia, czyli tempo zmian w
stosunku do zało e konstrukcyjnych, zale y od nast puj cych czynników:
− jako ci konstrukcji (drgania, fundamenty itp.);
− doboru materiałów (twardo , spr ysto , itp.);
− dokładno obróbki cz ci (optymalna jako );
− doboru rodków smarnych i konserwacyjnych;
− przestrzegania zasad u ytkowania urz dze ;
- wła ciwego obsługiwania urz dze .

Cele systemu eksploatacji obiektów technicznych mo na sformułowa nast puj co:

− racjonalne u ytkowanie urz dze technicznych zgodnie z ich przeznaczeniem;
− utrzymanie urz dze technicznych w stanach zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej,

umo liwiaj cych ich prawidłowe funkcjonowanie, w zakresie wykonania zada
operacyjnych, przy istniej cych zasobach, ograniczeniach i zakłóceniach, w zadanych
warunkach i czasie;

− wła ciwe zarz dzanie u ytkowaniem i obsługiwaniem urz dze technicznych.

Stan zdatno ci funkcjonalnej (chwilowej) obiektu technicznego oznacza jego

przydatno (gotowo ) do realizacji zada w chwili t.

Stan zdatno ci zadaniowej obiektu technicznego oznacza jego przydatno (gotowo )

do zrealizowania zada w chwili t +

∆t.

Podsystem eksploatacji E

obiektów technicznych, b d cych elementem systemu

rodków trwałych opisuje wyra enie (rys. 6.25) [9, 11]:

= <E

, E

, R

(2.1)

gdzie:

⊂ E – podsystem eksploatacji urz dze technicznych;

E – system eksploatacji rodków trwałych;

⊂ E

– roboczy podsystem eksploatacji obiektów technicznych;

⊂ E

– podsystem zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych

– system zarz dzania logistyk .

Podsystem zarz dzania E

zbiera wszelkie informacje (sygnały u

) o wej ciach

systemu eksploatacji na przykład: liczba eksploatowanych urz dze , zadania poszczególnych
obiektów, baza obsługiwania, przyrz dy diagnostyczne itp., a tak e informacje wyj ciowe z
systemu (sygnały y

) na przykład: stopie realizacji postawionych zada , współczynniki

gotowo ci technicznej obiektów itp. Na podstawie tych informacji podsystem E

podejmuje

decyzje i za pomoc sygnałów steruj cych u

na przykład: sprzeda urz dze , wykonanie

napraw głównych itp., koordynuje funkcjonowanie całego systemu tak, aby jego skuteczno
była jak najwi ksza.

Roboczy podsystem E

eksploatacji obiektów technicznych opisuje wyra enie:

= <P

, P

, R

(2.2)

gdzie:

– podsystem u ytkowania obiektów technicznych;

– podsystem obsługiwania obiektów technicznych;

– relacje.

Podsystem obsługiwania obiektów technicznych to:

= <P

, P

, D

, R

(2.3)

gdzie:

– podsystem obsługiwa i napraw bie cych;

– podsystem przechowywania;

– podsystem napraw rednich;

– podsystem napraw głównych;

– podsystem diagnostyczny;

– relacje.

Podsystem zarz dzania E

systemem eksploatacji obiektów technicznych opisuje

wyra enie:

= <E

, E

, R

(2.4)

gdzie:

– podsystem kierowania eksploatacj ;

– podsystem ekonomiczno-finansowy;

– podsystem informacyjny eksploatacji;

– relacje.

Na rysunku 2.2 przedstawiono uproszczony model systemu eksploatacji obiektów

technicznych.

Na rysunku 2.3 przedstawiono miejsce podsystemu zarz dzania eksploatacj obiektów

technicznych w przedsi biorstwie przemysłowym [5].

Podkre li nale y, e podsystem zarz dzania E

eksploatacji obiektów technicznych

jest elementem podsystemu S

zarz dzania logistyk , a ten z kolei elementem podsystemu

zarz dzania przedsi biorstwem (E

⊂ S

Podsystem S

informacyjny przedsi biorstwa zbiera informacje I

o stanie

podsystemu P

u ytkowania i stanie podsystemu P

obsługiwania obiektów technicznych.

Informacje te według okre lonych programów s przetworzone w tym podsystemie i
kierowane do podsystemu E

zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych, systemu S

zarz dzania logistyk i w miar potrzeb do innych podsystemów.

W podsystemie E

s podejmowane decyzje, którymi oddziałuje decydent

eksploatacji obiektów, na roboczy podsystem E

eksploatacji obiektów technicznych.

2.2. Klasyfikacja kosztów eksploatacyjnych obiektów technicznych

Bior c pod uwag informacje podane w punkcie 1.4 koszty eksploatacji urz dze

technicznych mo na sklasyfikowa w układzie (rys. 2.4):
− rodzajowym;
− miejsc powstawania;
− no ników;
− zmienno ci.

2.3. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów w układzie rodzajowym

Podkre li nale y, e koszty eksploatacji urz dze technicznych obejmuj te składniki

kosztów systemu działania, które s zwi zane z wykonywaniem zada operacyjnych, z
utrzymaniem obiektów w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej (patrz punkt 1.6
definicja kosztów eksploatacji). S to koszty proste, które nie mo na rozło y na elementy
składowe. Do kosztów eksploatacji urz dze technicznych w układzie rodzajowym nale y
zaliczy :
Koszty materiałowe, w tym materiałów i energii obcej. Koszty materiałów obejmuj : smary

ciekłe i stałe, chłodziwa, płyny hydrauliczne, materiały p dne, cz ci zamienne niezb dne
do wykonania napraw bie cych, rednich i głównych urz dze , inne materiały. Koszty
energii obcej wykorzystywanej w procesie obsługiwania urz dze technicznych, tzn.:
elektrycznej, cieplnej, wody, spr onego powietrza.

Koszty usług obcych realizowanych poza danym systemem działania, a zwi zanych z

utrzymaniem urz dze technicznych w stanie zdatno ci. Dotyczy to kosztów napraw
maszyn (np. głównych), usług transportowych (np., przewóz urz dze ) i innych.

Koszty kapitałowe obejmuj ce amortyzacj i odsetki. Koszty amortyzacji okre laj warto

zu ycia fizycznego i ekonomicznego urz dze technicznych. Odsetki wyra aj koszty
zwi zane z u ywaniem kapitału obcego do zakupu i napraw urz dze technicznych.

Koszty robocizny zawieraj ce koszty wynagrodze i narzuty do wynagrodze . Koszty

wynagrodze oznaczaj wszelkie wypłaty pieni ne i w naturze pracowników
pracuj cych w systemie eksploatacji maszyn. Z kosztami od wynagrodze zwi zane s
narzuty.

Koszty społeczne obejmuj podatki, opłaty skarbowe, odpisy i inne.
Pozostałe koszty rodzajowe nie uj te w wyszczególnionych grupach.

Koszty rodzajowe s ewidencjonowane w zespole 4 kont (patrz punkt 1.4 i 1.7). Z

analizy kont aktualnych [6] wynika, e istnieje mo liwo wydzielenia kosztów zwi zanych z
eksploatacj urz dze technicznych. Podkre li nale y jakie koszty rodzajowe zostan
wyodr bnione w zespole 4 decyduje samodzielnie ka dy system działania. Ka dy system
działania chc c racjonalnie gospodarowa zostanie zmuszony do rejestracji i analizy kosztów
zwi zanych z eksploatacj urz dze .

Według [1,4,7] logistyka, w tym eksploatacja urz dze technicznych jest

instrumentem racjonalizacji, obni ki kosztów przedsi biorstwa. Globalne koszty logistyczne
przedsi biorstwa stanowi od 10 do 40% warto ci sprzedawanych towarów. Tutaj istnieje

najwi ksza rezerwa działa oszcz dno ciowych. Koncepcja globalnych kosztów
logistycznych opiera si na zało eniu, wszystkie działania przedsi biorstwa, które maj udział
w fizycznym przepływie i składowaniu surowców i materiałów do produkcji oraz wyrobów
gotowych powinny by traktowane jako cało , w czasie podejmowania decyzji
produkcyjnych i logistycznych.

Straty USA spowodowane niewła ciw eksploatacj maszyn wynosz ponad 200

mld $ rocznie. Utrzymanie maszyn w ruchu w Anglii wynosi rocznie 21 mld $, przy
całkowitej warto ci maj tku szacowanej na 120 mld $ [4].

Współczynnik zwrotu inwestycji zwi zanych z eksploatacj prognostyczn maszyn

wynosi od 1,5 do 2 w skali roku. Nast puje zmniejszenie kosztów przestoju maszyn wi cej
ni 45%, cz ci wymiennych o ponad 25% oraz wzrostu wydajno ci pracy do 35%.
Wymienione dane s głównym czynnikiem wzrostu dochodu systemu działania.

Propozycje dotycz ce zmian zapisów w zespole 4 dotycz cym kosztów według

rodzajów i ich rozliczenia s nast puj ce:

401/05 – amortyzacja urz dze technicznych, tzn.: kotły, maszyny i aparaty specjalne

bran owe urz dzenia techniczne, rodki transportu, narz dzia i przyrz dy (według
klasyfikacji rodzajowej rodków trwałych);

411/15 – koszty materiałów eksploatacyjnych, w tym cz ci wymiennych;
411/05 – energia (elektryczna, cieplna, woda, spr one powietrza) wykorzystywana w

procesie obsługiwania urz dze technicznych;

426/11 – usługi transportowe zwi zane z eksploatacj maszyn;
427/01 – naprawy urz dze technicznych realizowanych poza systemem działania;
431/04 – płace pracowników podsystemu eksploatacji urz dze technicznych;
441/06 – składki na ubezpieczenia społeczne pracowników podsystemu eksploatcji

urz dze technicznych;

445/03 – odpisy na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych pracowników

podsystemu eksploatacji urz dze technicznych;

449/13 – pozostałe wiadczenia na rzecz pracowników podsystemu eksploatacji

urz dze technicznych;

442/05 – podatki, opłaty skarbowe i inne;
469/13 – pozostałe koszty podsystemu eksploatacji urz dze technicznych.

2.4. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych

Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych ma posta :
C

= C

+ C

≤ C

edop

(2.5)

gdzie:
C

– sumaryczne koszty eksploatacji urz dze technicznych;

– koszty amortyzacji urz dze technicznych;

– koszty materiałów i cz ci zamiennych;

– koszty energii;

– koszty obcych usług transportowych;

– koszty zewn trzne (obce) napraw urz dze technicznych;

– płace pracowników podsystemu eksploatacji urz dze technicznych;

– ubezpieczenia społeczne;

– odpisy na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych;

– pozostałe wiadczenia pracowników podsystemu eksploatacji urz dze

technicznych;

– podatki;

– pozostałe koszty;

edop

– dopuszczalne koszty podsystemu eksploatacji urz dze technicznych.

Wyszczególnione rzeczywiste rodzaje kosztów w równaniu (2.5) powinny by

rejestrowane w systemie działania i porównywane z warto ci kosztów dopuszczalnych C

ledop

Dopuszczalne koszty eksploatacji urz dze technicznych to inaczej koszty postulowane
(planowane) dla okresu rocznego, kwartalnego lub miesi cznego.

Na koszty eksploatacji urz dze technicznych działa szereg czynników, na przykład

wymuszenia wewn trzne (siły, naciski, temperatura i inne), poziom wyszkolenia załóg,
organizacja systemu eksploatacji. W zwi zku z tym koszty eksploatacji urz dze
technicznych mo na traktowa jako zmienn losow (rys. 2.5) i jej parametry okre li z
próbki.

Estymatory warto ci redniej i wariancji kosztów eksploatacji urz dze technicznych

maj posta :

(2.6)

(

)

−

(2.7)

gdzie:
n

– liczno próbki kosztów;

- warto rednia kosztów z próbki;

- wariancja kosztów z próbki.

Z uwagi na rozrzuty warto ci kosztów eksploatacji urz dze technicznych jest celowe

oszacowanie przedziału ufno ci z wyra enia:

−

⋅

−

(2.8)

gdzie:

- zmienna t - Studenta dla n

– 1 stopni swobody spełniaj ca relacj

(

)

−

Wyra enie

−

= 1

nazywa si poziomem (współczynnikiem) ufno ci, za

α (0,05,

0,02, 0,01) poziomem (współczynnikiem) istotno ci, który odpowiada zdarzeniom
praktycznie niemo liwym.

Im wi kszy poziom ufno ci (mniejszy współczynnik istotno ci), tym z wi kszym

prawdopodobie stwem przedział ufno ci mo e zawiera szacowany parametr, tzn. nieznane
koszty C

eksploatacji urz dze technicznych. Zaznaczy jednak nale y, e zwi ksza si

przedział ufno ci, tzn. powi ksza si precyzja estymacji przedziałowej kosztów. Im krótszy
przedział ufno ci (mniejszy poziom ufno ci, wi kszy współczynnik istotno ci) tym jest
precyzyjniejsza (dokładniejsza) estymacja przedziałowa kosztów.

2.5. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów technicznych w układzie
miejsc powstawania

W ewidencji kosztów według miejsc powstawania proponuje si wydzielenie kosztów

działalno ci (rys. 2.6):
− podstawowej – C

− logistycznej - C

− systemowej - C

Zatem koszty całkowite C

systemu działania mo na opisa za pomoc wyra enia:

= C

+ C

(2.9)

Dla systemów działania typu przedsi biorstwo przemysłowe działalno podstawowa

to produkcja wyrobów, dla przedsi biorstw rolniczych – produkcja produktów ro linnych
lub/i zwierz cych, przedsi biorstw handlowych – sprzeda towarów, przedsi biorstw

transportowych – przewóz ludzi lub/i ładunków. W punkcie 1.6 podano przykładowy zakres
kalkulacyjny kosztów w C

przemysłowej produkcji podstawowej, której odpowiada konto

501 w zakładowym planie kont [6].

Proponowane wyró nienie kosztów działalno ci logistycznej opisuje wzór:

= C

+ C

(2.10)

gdzie:
C

– koszty zasilania (zaopatrzenia, zaopatrywania);

– koszty transportu;

– koszty eksploatacji urz dze technicznych;

– koszty dystrybucji wyrobów;

– koszty ochrony rodowiska;

– inne koszty

Kosztom zasilania C

odpowiada konto 511, w którym uwzgl dniono równie koszty

transportu C

(przewozu).

W planie kont istnieje niezale ne konto 531 – kosztów transportu własnego, głównie

przedsi biorstw budowlanych.

Kosztom dystrybucji C

wyrobów w zakładowym planie kont odpowiada konto 527 –

koszty sprzeda y.

W zakładowym planie kont nie ma konta po wi conego ochronie rodowiska, które

moim zdaniem wymaga wprowadzenia (na przykład 551).

Koszty eksploatacji C

urz dze technicznych obejmuj :

= C

+ C

(2.11)

gdzie:
C

– koszty utrzymania urz dze technicznych w stanie zdatno ci w podsystemie

u ytkowania;

– koszty diagnozowania urz dze technicznych;

– koszty obsługiwania;

– koszty zarz dzania eksploatacj urz dze technicznych.

W zakładowym planie kont [6] istnieje konto 538 – po wi cone kosztom remontów.

Konto to proponuje si nazywa – koszty eksploatacji urz dze technicznych z zaleceniem
prowadzenia w systemach działania.

Pozostałe koszty C

nazwane systemowymi zawieraj nast puj ce składniki:

= C

+ C

(2.12)

gdzie:
C

– koszty działalno ci bytowej;

– koszty zarz du;

– inne koszty.

Kosztom C

– odpowiada konto 540, za konto C

– konto 550. Podkre li nale y, e

dla autora tej publikacji jest to najbardziej przejrzyste konto odpowiadaj ce miejscu
powstawania kosztów.

Zaprojektowanie i wdro enie zaproponowanych kosztów eksploatacji urz dze

technicznych w dowolnym systemie działania wymaga wykonania m.in. nast puj cych zada :
− opracowanie struktury kosztów w tym miejsc ich powstawania(MPKEUT) wraz z

indeksem symboli, identyfikuj cym te miejsca;

− zaprojektowania dokumentacji ródłowej i zasad jej oznaczenia oraz ewidencji, zgodno ci

z wymaganiami układu kosztów;

− opracowanie szczegółowych instrukcji ustalenia warto ci kosztów dla poszczególnych

(MPKEUT), w tym warto ci odniesienia;

− okre lenie o rodków odpowiedzialno ci i sposobów wykorzystania rachunku według

MPKEUT.

2.6. Inne koszty eksploatacji obiektów technicznych

Koszty eksploatacji urz dze technicznych mo na rozpatrywa równie w układzie

kalkulacyjnym, jako bezpo rednie i po rednie oraz stałe i zmienne.

Na przykład w przedsi biorstwach przemysłowych koszty wydziałowe – ruchu, w

układzie kalkulacyjnym, mo na zast pi kosztami eksploatacji urz dze technicznych.

Mo na wydzieli przedmiot kalkulacji kosztów eksploatacji urz dze technicznych.

Tym przedmiotem kalkulacji musi by miara bezpo rednio zwi zana, ze stanem technicznym
urz dze . Do miar kalkulacji kosztów eksploatacji urz dze technicznych nale :
− czas funkcjonowania (np. godzina, dni, miesi ce, itp.);
− przebieg (dla pojazdów mechanicznych – km);
− zu ycie paliwa dla pojazdów mechanicznych (litry, litry/100km);
− energia nap dowa (np. elektryczna kWh, kWh/godz);
− inne.
Kalkulacyjny układ kosztów eksploatacji urz dze technicznych przedstawiono na rys. 2.7.

Bezpo rednie koszty eksploatacji s to koszty, które nale y ponie , aby urz dzenie

techniczne ze stanu niezdatno ci doprowadzi do stanu zdatno ci i utrzyma go w tym stanie.
W zwi zku z tym koszty amortyzacji nale do bezpo rednich kosztów eksploatacji urz dze
technicznych. Po rednie koszty eksploatacji urz dze technicznych wynikaj z konieczno ci
organizacji procesu ich obsługiwania (obsługiwania (np. koszty administracyjne).

Koszty zmienne C

eksploatacji urz dze technicznych s funkcj stanu technicznego

urz dze , czyli miary ich eksploatacji. Inaczej gorszy stan urz dze technicznych powoduje
konieczno poniesienia wy szych kosztów ich eksploatacji. Nale do nich koszty:
materiałów, energii obcej i amortyzacji.

= f(t)

(2.13)

= g(E

)

(2.14)

gdzie:
t – czas eksploatacji urz dze ;
E

– energia nap dowa urz dze .

Koszty stałe urz dze technicznych w miar nie reaguj na zmian stanu technicznego

urz dze (np. koszty administracji).

2.7. Zarz dzanie utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci za
pomoc rachunku kosztów

Istota zarz dzania utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci za pomoc

rachunku kosztów polega na:
1. Utworzeniu bud etu kosztów eksploatacji urz dze technicznych;
2. Realizacji zada obsługiwania urz dze technicznych wynikaj cych planu ich eksploatacji

z uwzgl dnieniem bud etu kosztów;

3. Analizie kosztów eksploatacji urz dze technicznych.

Propozycja bud etu kosztów eksploatacji urz dze technicznych zostanie

przedstawiona na przykładzie istniej cego przedsi biorstwa przemysłowego (rys. 2.8).

Poni sze komórki organizacyjne przedsi biorstwa powinny odpowiada za koszty i

mie sporz dzony bud et kosztów:
1. Dyrektor – koszty całkowite C

systemu działania.

2. Dział Planowania Produkcji – koszty działalno ci podstawowej C

;

3. Dyrektor Techniczny – koszty działalno ci logistycznej C

;

4. Dział Administracyjno – Gospodarczy – koszty działalno ci systemowej (ogólnej) C

Za poszczególne składniki kosztów działalno ci logistycznej systemu działania winny

odpowiada :
1. Koszty zaopatrzenia C

, transportu C

, dystrybucji C

, - Dział Zaopatrzenia i Zbytu.

2. Koszty eksploatacji C

urz dze technicznych i koszty ochrony rodowiska C

– Główny

Mechanik.

Nale y zwróci uwag na to, e w aspekcie bud etu kosztów działalno ci

podstawowej, Dział Planowania i Produkcji jest komórk równorz dn w stosunku do
Dyrektora Technicznego, odpowiadaj cego za koszty działalno ci logistycznej. Dotyczy to
równie Działu Administracyjno – Gospodarczego odpowiadaj cego za koszty systemowe.
Natomiast Dział Zaopatrzenia i Zbytu odpowiadaj cy za koszty zaopatrzenia, transportu i
dystrybucji w zakresie kosztów, podlega Dyrektorowi Technicznemu. Wida wi c, e w
aspekcie kosztów i funkcjonalnym przedsi biorstwo przemysłowe, którego schemat
organizacyjny przedstawiono na rys. 2.8 jest niewła ciwie zorganizowane. Nasuwa si
wniosek, aby w tym stanie działania wydzieli elementy odpowiadaj ce za działalno :
− podstawow (produkcyjn , usługow );
− logistyczn ;
− systemow (pomocnicz , ogóln );
− ekonomiczno – finansow .

Propozycje bud etu kosztów eksploatacji urz dze technicznych przedstawiono w

tablicy 2.1. Bud et kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na opracowa w innym
układzie (np. dla wyró nionych grup maszyn), w zale no ci od wymaga u ytkownika.

2.8. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych

Analiza kosztów eksploatacji urz dze technicznych obejmuje zagadnienia:

1. Ci głe ledzenie zmian kosztów eksploatacji (bilans kosztów);
2. Wykorzystanie współczynników efektywno ci podsystemu eksploatacji;
3. Wykorzystanie współczynników kosztów do ich analizy;
4. Wpływu kosztów eksploatacji urz dze technicznych na zysk i efektywno systemu

działania.

5. Bilans kosztów całkowitych, logistycznych i eksploatacji urz dze technicznych w

systemie działania.

Bud et kosztów eksploatacji urz dze technicznych powinien by na bie co ledzony

i analizowany na podstawie tablicy 2.1 z uwzgl dnieniem równania kosztów (2.11). Je li jest
spełniony warunek (2.15):

max

min

(2.15)

nie ma podstaw do twierdzenia, e gospodarka eksploatacyjna jest prowadzona

niewła ciwie. W przypadku gdy zachodzi nierówno (2.16):

min

max

(2.16)

istnieje podejrzenie, e podsystem eksploatacji urz dze technicznych funkcjonuje

niewła ciwie. Nale y ustali przyczyn zaistnienia tego zdarzenia.

Znanych jest wiele współczynników które charakteryzuj funkcjonowanie podsystemu

eksploatacji urz dze technicznych. Nale miedzy innymi do nich [5]:
Współczynnik gotowo ci:

)

(

)

(

)

(

)

(

(2.17)

gdzie:

(t) – czas przebywania urz dzenia w podsystemie u ytkowania;

(t) – czas przebywania urz dzenia w podsystemie obsługiwania.

Współczynnik ten jest podstawow charakterystyk sprawno ci systemu,

uwzgl dniaj c niezawodno podsystemu eksploatacji urz dze technicznych. Wysoka
warto tego współczynnika (k

(t) > 0,9) wiadczy o tym, e system działania jest w stanie

zrealizowa postawione przed nim zadania, a poniesione koszty eksploatacji urz dze s
prawdopodobnie uzasadnione. Podkre li nale y, e do oceny funkcjonowania systemu
działania słu y wiele charakterystyk, a nie tylko jeden współczynnik.

Współczynnik obci enia podsystemu obsługiwania

)

(

)

(

)

(

)

(

(2.18)

Współczynnik ten charakteryzuje liczb jednostek czasu obsługiwania urz dzenia na

liczb jednostek czasu u ytkowania (pracy efektywnej). Niska warto współczynnika
(k

(t)<0,03) wiadczy o poprawnym funkcjonowaniu podsystemu obsługiwania urz dze

technicznych i prawdopodobnie uzasadnionych kosztach ich eksploatacji.

Podstawowym jednak czynnikiem wpływaj cym w decyduj cym stopniu na

efektywno funkcjonowania dowolnego systemu działania jest rachunek jego kosztów
własnych, w tym podsystemu eksploatacji urz dze technicznych.

Bior c pod uwag równanie (2.9) kosztów całkowitych systemu działania, kosztów

logistycznych i kosztów eksploatacji urz dze technicznych (2.11) mo na zdefiniowa
nast puj ce syntetyczne współczynniki kosztów:
Współczynnik kosztów działalno ci podstawowej:

(2.19)

Współczynnik kosztów działalno ci logistycznej:

(2.20)

Współczynnik kosztów działalno ci systemowej:

(2.21)

Powy sze współczynniki spełniaj zale no :

+ k

= 1

(2.22)

Cz stkowe współczynniki kosztów działalno ci logistycznej opisuj wyra enia:

Współczynnik kosztów zaopatrzenia:

(2.23)

Współczynnik kosztów transportu:

(2.24)

Współczynnik kosztów dystrybucji:

(2.25)

Współczynnik kosztów ochrony rodowiska:

(2.26)

Współczynnik kosztów eksploatacji urz dze technicznych:

(2.27)

Współczynniki te spełniaj zale no :

+ k

= 1

(2.28)

Cz stkowe współczynniki kosztów eksploatacji urz dze technicznych maj posta :

Współczynnik kosztów amortyzacji:

(2.29)

Współczynnik kosztów materiałów i cz ci zamiennych:

(2.30)

Współczynnik kosztów zu ytej energii

(2.31)

Mo na wprowadzi wi cej współczynników kosztów eksploatacji urz dze

technicznych zgodnie z równaniem (2.11). Współczynniki spełniaj zale no :

+ k

+ ,..., = 1

(2.32)

Mo na wprowadzi tak e współczynniki, które b d charakteryzowały udział

poszczególnych rodzajów kosztów logistycznych w kosztach całkowitych systemu działania,
a mianowicie:
Syntetyczny współczynnik kosztów zaopatrzenia:

(2.33)

Syntetyczny współczynnik kosztów transportu:

(2.34)

Syntetyczny współczynnik kosztów dystrybucji:

(2.35)

Syntetyczny współczynnik kosztów ochrony rodowiska:

(2.36)

Syntetyczny współczynnik kosztów eksploatacji urz dze technicznych::

(2.37)

Podstawowym miernikiem oceny działalno ci podmiotów gospodarczych

(przedsi biorstw) jest wynik finansowy. Dodatni wynik finansowy na sprzeda y nazywa si
zyskiem na sprzeda y, a ujemny wynik finansowy na sprzeda y – strat na sprzeda y. Zysk
jest ró nic mi dzy ł cznym przychodem D przedsi biorstwa na sprzeda y, a jego kosztami
własnymi C

. Mo na zapisa to nast puj co [8]:

Z = D – C

(2.38)

Wstawiaj c za koszty całkowite C

systemu działania wyra enie (2.9) otrzymujemy:

Z = D – (C

+ C

)

(2.39)

Wstawiaj c za koszty działalno ci logistycznej C

wyra enia (2.10) mamy:

Z = D – (C

+ C

) - (C

+ C

)

(2.40)

Wyra enia (2.38 i 2.39) pokazuj wpływ kosztów działalno ci podstawowej,

systemowej, logistycznej, w tym eksploatacji urz dze technicznych na wynik finansowy
systemu działania.
Efektywno systemu działania (np. przedsi biorstwo przemysłowe) definiuje si jako:

(2.41)

gdzie:
E

– miernik efektywno ci systemu działania;

W – uzyskane efekty w wyniku działania;
N – poniesione nakłady na uzyskanie efekty.
W ród wielu problemów towarzysz cych podejmowaniu decyzji przez człowieka

jeden jest szczególnie istotny. Sprowadza si on do pytania: jak u y posiadane rodki, aby
osi gn zamierzony cel i uzyska najlepsze efekty, jak racjonalnie gospodarowa ?

W zasadzie racjonalnego gospodarowania maksymalny sposób realizacji celu osi ga

si post puj c w nast puj cy sposób:
− wariant I – zasada najwi kszego efektu (najwi kszej wydajno ci): przy danym nakładzie

rodków N otrzyma maksymalny stopie realizacji celu W:

max

(2.42)

= const

→max

− wariant II – zasada najmniejszego nakładu rodków (oszcz dno ci rodków): do

uzyskania ustalonego stopnia realizacji celu W u y minimalnego nakładu rodków N:

max

(2.43)

→ min.

= const

Przyjmuj c we wzorach (2.41 i 2.42) za W

→D, za za N→C

otrzymamy:

max

(2.44)

= const

→ max

max

(2.45)

→ min

D = const

Podstawiaj c do (2.45) wyra enie (2.38) otrzymujemy:

(2.46)

Zakładaj c Z>0 ze wzrostem kosztów C

maleje współczynnik efektywno ci systemu

działania E

, za ze spadkiem C

ro nie. Dla Z =0, D = C

co oznacza, e przychód systemu

zrównowa ył tylko koszty własne. Dla Z = S

S.C.

, E

= 2.

Wstawiaj c do wyra enia (2.46) wyra enia (2.9), a nast pnie wyra enie (2.10) uzyskujemy:

lep

(2.47)

Przedstawione rozumowanie dotycz ce kosztów systemu działania, kosztów

działalno ci logistycznej, w tym eksploatacji urz dze technicznych jest prezentowane po raz
pierwszy. Nie s znane warto ci omówionych współczynników kosztów logistycznych i
kosztów eksploatacji. Nale y s dzi , e w przyszło ci w takim aspekcie b d rozpatrywane
koszty funkcjonowania systemów działania, je eli chcemy wykorzysta rezerwy zwi zane z
racjonaln eksploatacj urz dze technicznych. Konieczne jest zweryfikowanie
przedstawionej koncepcji – eksperymentalnie.

Rozpatrzone zagadnienia mo na zilustrowa graficznie. Na rys. 2.9 przedstawiono

bilans kosztów całkowitych systemu działania, a na rys. 2.10 kosztów logistycznych, za na
rys. 2.11 kosztów eksploatacji urz dze technicznych.

Wpływ kosztów całkowitych, logistycznych w tym eksploatacyjnych urz dze

technicznych na zysk systemu działania przedstawiono na rys. 2.11, 2.12 i 2.13.

2.9. Podsumowanie

Reasumuj c model kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na stwierdzi , co

nast puje:
1) podsystem eksploatacji urz dze technicznych jest wa nym elementem systemu

logistycznego jako cz ci składowej dowolnego nadsystemu działania;

2) koszty eksploatacji urz dze technicznych mo na sklasyfikowa w układzie: rodzajowym,

miejsc powstawania, no ników i zmienno ci;

3) do kosztów eksploatacji urz dze technicznych w układzie rodzajowym zalicza si koszty:

materiałów, usług obcych, kapitałowe (amortyzacja i odsetki), robocizny i inne;

4) ka dy system działania chc c racjonalnie gospodarowa musi rejestrowa i analizowa

koszty eksploatacji urz dze technicznych;

5) opracowano propozycje zmian zapisów w zespole 4 dotycz cym kosztów według

rodzajów, z uwzgl dnieniem kosztów eksploatacji urz dze technicznych.

6) opracowano równanie kosztów eksploatacji urz dze technicznych;
7) w koncepcji kosztów eksploatacji urz dze technicznych w układzie miejsc powstawania

wyró niono koszty działalno ci: podstawowej, logistycznej i systemowej;

8) zdefiniowane koszty całkowite systemu działania;
9) opracowano równanie kosztów działalno ci logistycznej dowolnego systemu działania;
10) opracowano równanie kosztów eksploatacji urz dze technicznych;
11) rozpatrzono koszty eksploatacji urz dze technicznych: bezpo rednie i po rednie,

zmienne i stałe;

12) opracowano zasady zarz dzania utrzymaniem urz dze technicznych w stanie zdatno ci

za pomoc rachunku kosztów;

13) zaproponowano centra powstawania kosztów całkowitych działalno ci podstawowej,

logistycznej, w tym eksploatacji urz dze technicznych oraz kosztów działalno ci
systemowej.

14) zaproponowano bud et kosztów eksploatacji urz dze technicznych;
15) opracowany zakres analizy kosztów eksploatacji urz dze technicznych, który obejmuje:
− ci głe ledzenie zmian kosztów;

− wykorzystanie współczynników efektywno ci podsystemu eksploatacji do analizy

kosztów;

− wykorzystanie współczynników kosztów do ich analizy;
− wpływ kosztów eksploatacji urz dze technicznych na zysk i efektywno systemu

działania;

− bilans kosztów całkowitych, logistycznych i eksploatacji urz dze technicznych w

systemach działania.

Literatura

1. BEIER F. J., RUTKOWSKI K.: Logistyka. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1993.
2. D BSKI S.: Ekonomika i organizacja przedsi biorstw przemysłowych. WSiP, Warszawa

1996.

3. Diagnostyka samochodów osobowych i ci arowych. Redakcja S. Nizi ski, Bellona,

Warszawa 1999.

4. HUTTON J.: Rewolucja w eksploatacji prognostycznej. Problemy eksploatacji w

przedsi biorstwie. Politechnika Radomska 1995.

5. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. Uniwersytet Warmi sko –

Mazurski, Olsztyn 2000.

6. NIZI SKI S., ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. ISBN – 83-916198-0-X, Olsztyn – Bydgoszcz 2001.

7. PAŁKA M.: Zakładowy plan kont z komentarzem. Wydanie V, Wrocław 1999.
8. SKOWRONEK Cz., SARJUSZ – WOLSKI Z.: Logistyka w przedsi biorstwie. PWE,

Warszawa 1995.

9. Słownik ekonomiczny dla przedsi biorcy. Wydanie V. Znicz, Szczecin 1996.
10. ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR. Bydgoszcz. 1996 (s.467).
11. ÓŁTOWSKI B., TYLICKI H.: Osprz t elektryczny pojazdów mechanicznych. Wyd.
ATR. Bydgoszcz. 1999 (s.158).

MODEL

KOSZTÓW

EKSPLOATACJI

OBIEKTÓW

TECHNICZNYCH W JEDNOSTCE BUD ETOWEJ

3.1. Informacje wst pne

Jednostka bud etowa (JB) jest to taki system działania, który słu y do

zabezpieczania okre lonych potrzeb ludzi i którego funkcjonowanie jest finansowane z
bud etu pa stwa.

W szczególno ci do podstawowych potrzeb ludzi, oprócz potrzeb materialnych nale

– zapewnienie: zdrowia, bezpiecze stwa zewn trznego i wewn trznego, wykształcenia,
sprawiedliwo ci, itp. Do realizacji wymienionych potrzeb s powołane odpowiednie systemy
działania na przykład: szpitale, przychodnie, wojsko, policja, uczelnie wy sze, szkoły,
prokuratura i s dy itp.

Podkre li nale y zasadnicz ró nic pomi dzy przedsi biorstwem a jednostk

bud etow . Przedsi biorstwo jest to system działania pod jednym zarz dem, wyodr bniony
ekonomicznie i prawnie, którego celem jest działalno przynosz ca zyski, w wyniku
sprzeda y własnych produktów i/lub usług. Zatem w stosunku do JB poj cie zysku traci sens.
Do zabezpieczenia swojej działalno ci jednostka bud etowa otrzymuje od pa stwa przydział

rodków bud etowych wyra onych z reguły w pieni dzu. rodki te powinny pokry koszty

funkcjonowania jednostki bud etowej.

Gospodarka bud etowa dowolnego systemu obejmuje: planowanie bud etu,

gromadzenie dochodów bud etowych oraz kontrol wykonania bud etu.

3.2. Równanie finansowych rodków bud etowych

Równanie finansowych rodków bud etowych na posta :

B = B

+ B

(3.1)

gdzie:
B

–

rodki finansowe przeznaczone na działalno podstawow ;

– rodki finansowe przeznaczone na działalno logistyczn

– rodki finansowe przeznaczone na działalno systemow

rodki finansowe B

s przeznaczone na działalno podstawow na przykład:

− szkolnictwo podstawowe, rednie i wy sze;

− o wiata i wychowanie;
− administracja publiczna;
− obrona narodowa;
− policja;
− inne.

rodki B

na działalno logistyczn jednostki bud etowej mo na opisa równaniem:

= B

+ B

(3.2)

gdzie:
B

– rodki finansowe przeznaczone na zasilanie (zaopatrzenie);

– rodki finansowe przeznaczone na transport;

– rodki finansowe przeznaczone na eksploatacj maj tku, w tym obiektów

technicznych

– rodki finansowe przeznaczone na ochron rodowiska;

– rodki finansowe przeznaczone na inn działalno .

W ka dej JB istnieje proces zaopatrzenia, który zapewnia zasilanie tego systemu w

niezb dne do wykonania jego zada dobra rzeczowe. rodki finansowe B

s przeznaczone

na:
− materiały podstawowe;
− materiały pomocnicze;
− paliwa;
− energi ciepln ;
− energie elektryczn ;
− wod ;
− cz ci wymienne do maszyn i urz dze ;
− inne materiały;
− zarz dzanie podsystem zasilania.

Normalne funkcjonowanie Jednostki Bud etowej jest mo liwe pod warunkiem, e

posiada ona zdatny podsystem transportu wewn trznego i/lub zewn trznego. rodki
finansowe B

zabezpieczaj :

− funkcjonowanie odpowiednich rodków transportu, niezb dnych do wła ciwej realizacji

zada ;

− administrowanie własnymi rodkami i urz dzeniami transportowymi;
− wymian zu ytych rodków transportowych;

− inne potrzeby.

rodki finansowe B

obejmuj nakłady na:

− ochron gleby;
− ochron wód;
− ochron atmosfery;
− utylizacj odpadów;
− zarz dzanie podsystemem ochrony rodowiska.

W ka dej Jednostce Bud etowej znajduj si rodki trwałe (np. budynki, rodki

transporty, maszyny i urz dzenia techniczne) i rodki nietrwałe. rodki te nale y wła ciwie
u ytkowa i utrzymywa w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej. Aby osi gn takie
cele nale y dysponowa finansowymi rodkami pieni nymi B

= B

+ B

(3.3)

gdzie:
B

–

rodki finansowe przeznaczone na u ytkowanie obiektów technicznych;

– rodki finansowe przeznaczone na diagnozowanie obiektów;

–

rodki finansowe przeznaczone na obsługiwanie obiektów technicznych;

–

rodki finansowe przeznaczone na zarz dzanie podsystemem eksploatacji

obiektów technicznych;

rodki finansowe B

przeznaczone na działalno systemow s przeznaczone na

funkcjonowanie podsystemów:
− administracyjno – gospodarczego;
− kadr;
− socjalno – bytowego;
− informatycznego;
− marketingu;
− ekonomicznego;
− zarz dzania JB;
− innych.

3.3. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych w aspekcie

rodków bud etowych

Wła ciwe funkcjonowanie JB polega na tym, aby było spełnione równanie:

min

max

≥

∆

−

≤

∆

(3.4)

gdzie:
B – rodki finansowe przeznaczone na funkcjonowanie JB;
C

– koszty całkowite funkcjonowania JB;

∆B – dopuszczalna odchyłka rodków finansowych JB.
Z równania (3.4) wyra enie wida bardzo wa ny problem, tzn. prawidłowego

wykonania kalkulacji kosztów, funkcjonowania JB (patrz punkt 1 i 2), w tym eksploatacji
obiektów technicznych.

W aspekcie eksploatacji obiektów technicznych, w JB powinno by spełnione

wyra enie (3.5):

min

max

≥

∆

−

≤

∆

(3.5)

gdzie:
B

– rodki finansowe przeznaczone na eksploatacj obiektów technicznych;

– rzeczywiste koszty eksploatacji obiektów technicznych;

∆B

– dopuszczalna odchyłka rodków finansowych przeznaczonych na eksploatacj

obiektów technicznych

W przypadku gdy:

∆

< C

lemin

(3.6)

niew tpliwie wyst pi szybsze zu ycie obiektów technicznych spowodowanych
niecałkowitym wykonywaniem zabiegów obsługiwania (rys. 3.1). Je eli zachodzi
nierówno :

∆

= C

lemax

(3.7)

oznacza to mo e, e le wykonano kalkulacj kosztów eksploatacji obiektów technicznych
lub/i przydzielono nadmiar rodków finansowych.

3.4. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych w JB

Analiza kosztów eksploatacji obiegów technicznych w JB obejmuje zagadnienia

wyszczególnione w punkcie (2.8) z pewnymi modyfikacjami.

Bior c pod uwag równanie (3.1) finansowych rodków bud etowych, równanie

(2.11) kosztów eksploatacji obiektów technicznych i równanie (3.5) kosztów eksploatacji

obiektów technicznych w aspekcie rodków bud etowych mo na zdefiniowa nast puj ce
współczynniki:
1. Współczynnik finansowych rodków bud etowych działalno ci podstawowej:

(3.8)

2. Współczynnik finansowych rodków bud etowych działalno ci logistycznej:

(3.9)

3. Współczynnik finansowych rodków bud etowych działalno ci systemowej:

(3.10)

Współczynniki spełniaj zale no :

+ k

= 1

(3.11)

Cz stkowe współczynniki finansowych

rodków bud etowych działalno ci

logistycznej opisuj wyra enia:
1. Współczynnik finansowych rodków bud etowych zasilania (zaopatrzenia):

(3.12)

2. Współczynnik finansowych rodków bud etowych transportu:

(3.13)

3. Współczynnik finansowych rodków bud etowych ochrony rodowiska:

(3.14)

4. Współczynnik finansowych rodków bud etowych eksploatacji maj tku, w tym obiektów

technicznych:

(3.15)

5. Współczynnik finansowych rodków bud etowych innej działalno ci logistycznej:

(3.16)

Współczynniki te spełniaj zale no :

+ k

(3.17)

Mo na wprowadzi równie cz stkowe współczynniki finansowe

rodków

bud etowych przeznaczonych na eksploatacj obiektów technicznych, zgodnie z równaniem
(3.3).

Jest celowym wprowadzenie współczynnika przydziału finansowych rodków

bud etowych na eksploatacj obiektów technicznych. Współczynnik ten definiuje wzór:

(3.18)

Je eli k

= 1 (rys. 3.2) oznacza to, e rzeczywiste koszty eksploatacji obiektów

zostały oszacowane wła ciwie i istnieje pełne zabezpieczenie bud etowe realizacji zada ich
u ytkowania, obsługiwania i zarz dzania.

Je li:

0,9 < k

< 1,

wyst pi ograniczona mo liwo realizacji zada i stopniowa degradacja stanu

technicznego obiektów.

W przypadku gdy:

0,5 < k

< 0,9,

wyst pi przy pieszone starzenie fizyczne obiektów technicznych, spadek

bezpiecze stwa ich wykorzystania, a tak e istnieje mo liwo tylko cz ciowej realizacji
zada operacyjnych (rys. 3.3) przez dany system działania.

Dla warto ci:

< 0,5,

wyst pi katastroficzna degradacja stanu obiektów technicznych. Pełna, a nawet

cz ciowa realizacja zada przez system działania jest niemo liwa.

Mo e równie wyst pi zale no (rys. 3.4):

> 1,

co oznacza, e kalkulacja kosztów eksploatacji obiektów technicznych została

sporz dzona niewła ciwie lub przydzielone rodki bud etowe zostały nieprawidłowo
wykorzystane.

Na rys. 3.5 przedstawiono bilans rodków finansowych B

w aspekcie kosztów

eksploatacji C

obiektów technicznych, dla k

= 1.

3.5. Podsumowanie

Reasumuj c rozpatrzone zagadnienia dotycz ce modelu kosztów eksploatacji

obiektów technicznych w Jednostce Bud etowej mo na stwierdzi , co nast puje:
1) Jednostka Bud etowa słu y do zabezpieczania okre lonych potrzeb ludzi;
2) podział bud etu w JB okre la równanie (3.1) finansowych rodków bud etowych;
3) rodki bud etowe przeznaczone na działalno logistyczn opisuje równanie (3.2);
4) rodki bud etowe przeznaczone na eksploatacj obiektów technicznych opisuje równanie

(3.3);

5) wła ciwe gospodarowanie bud etowymi rodkami technicznymi opisuje równanie (3.4);
6) do analizy kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na wykorzysta współczynniki

(3.15) i (3.18).

Literatura

1. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. Instytut Technologii Eksploatacji, Radom
1998.
2. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. Uniwersytet Warmi sko –
Mazurski, Olsztyn 2000.
3. NIZI SKI S., ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. ISBN – 83-916198-0-X, Olsztyn – Bydgoszcz 2001.

MODEL

MATEMATYCZNY

KOSZTÓW

EKSPLOATACJI

OBIEKTÓW TECHNICZNYCH

4.1. Informacje wst pne

W ka dej działalno ci człowieka, szczególnie w projektowaniu, wytwarzaniu,

eksploatacji i zarz dzaniu wykorzystuje si modele [1]. Istnieje wiele definicji modeli. Oto
niektóre z nich:
- przez model rozumie si taki daj cy si pomy le lub materialnie zrealizowa układ, który
odzwierciedlaj c lub odtwarzaj c przedmiot badania zdolny jest zast powa go tak, e jego
badanie dostarcza nam nowej wiedzy o tym przedmiocie [10];
- model jest to narz dzie, za pomoc którego mo na opisa system i jego zachowanie si w
ró nych warunkach zewn trznych [2];
- model jest teoretycznym opisem badania obiektów, który charakteryzuje si nast puj cymi
cechami, tzn. jest [3]:
− pewnym uproszczeniem rzeczywisto ci;
− w sensie pewnego kryterium zbie ny z rzeczywisto ci ;
− na tyle prosty, e mo liwa jest jego analiza dost pnymi metodami obliczeniowymi;
− ródłem informacji o obiekcie bada .

Budow modeli zajmuje si dyscyplina nauki nazywana

identyfikacj [3].

Identyfikacj nazywamy taki zło ony proces badawczy, w którym na podstawie analizy
danych a prori (przed do wiadczeniem) i a posteriori (po do wiadczeniu) o badanym
istniej cym lub projektowanym obiekcie, dokonuje si syntezy modelu, dobrze (w sensie
przyj tego kryterium) opisuj cego obiekt oraz na tyle uproszczonego, aby jego analiza była
mo liwa do przeprowadzenia i dostarczała nowej informacji o obiekcie.

W zarz dzaniu eksploatacj obiektów technicznych s w szczególno ci przydatne

modele matematyczne.

Model matematyczny obiektu bada jest to zbiór zale no ci o charakterze

przyczynowo-skutkowym okre lony za pomoc wła ciwych wielko ci (fizycznych,
chemicznych, biologicznych, ekonomicznych) [8].

4.2. Metody budowy modelu matematycznego kosztów eksploatacji
obiektów technicznych

Wyró nia si dwa sposoby tworzenia modeli matematycznych obiektu bada :

na bazie bada do wiadczalnych (metoda eksperymentalna). Ten sposób tworzenia

modelu matematycznego przyjmuje si , je li s nieznane podstawy teoretyczne lub
zjawiska w obiekcie bada s szczególnie zło one;

na podstawie analizy teoretycznej zjawisk zwi zanych z obiektem (metoda teoretyczna).

Istota metody polega na opisie teoretycznym obiektu bada , za pomoc podstawowych
praw naukowych umo liwiaj cych jego analiz teoretyczn . Utworzony model powinien
podlega weryfikacji do wiadczalnej.

W tej pracy zostanie przedstawiony sposób budowy modelu matematycznego metod

eksperymentaln . Schemat procesu tworzenia modelu matematycznego obiektu bada
przedstawiono na rys. 4.1. W pierwszej kolejno ci tworzy si model jako ciowy obiektu [8].

Jako ciowy model matematyczny obiektu bada okre la relacja (rys. 4.2):

, x

, …, x

, y

, …,y

, c

, …, c

, z

, …, z

) = 0

(4.1)

gdzie:

, x

, …,x

- wielko ci wej ciowe (wielko ci steruj ce, wielko ci niezale ne, czynniki

badane), których warto ci mo na dobiera tworz c plan do wiadczenia;

, y

, …, y

- wielko ci wyj ciowe(wielko ci decyzyjne, wielko ci wynikowe, wielko ci

zale ne, czynniki wynikowe) , których warto ci stanowi wyniki pomiarów
zale nych od ustalonych w planie do wiadczenia warto ci wej ciowych;

, c

, …, c

- wielko ci stałe, których warto ci celowo nie zmienia si w trakcie realizowania

bada do wiadczalnych;

, z

, …, z

- wielko ci zakłócaj ce (czynniki zakłócaj ce), które s albo znane i mierzalne,

lecz celowo pomijane, albo znane lecz niemierzalne, lub te nieznane, a ich
wpływ na wynik eksperymentu jest przypadkowy.

Maj c jako ciowy model obiektu bada nale y:

1) opracowa plan do wiadczenia;
2) zrealizowa do wiadczenia;
3) dokona analizy statystycznej i merytorycznej wyników do wiadcze ;
4) d y za pomoc funkcji obiektu bada postaci:

y = F(x

, x

, …, x

(4.2)

b d cej jedynie funkcj aproksymuj c , do utworzenia modelu matematycznego systemu.
Funkcj obiektu bada mo na wyznaczy jako zale no pomiarów i mo e ona tak pozosta
i by wykorzystana na przykład do optymalizacji i sterowania. Funkcja obiektu bada mo e
sta si modelem matematycznym po przekształceniach, obrazuj cych w sposób logiczny
teoretyczne zale no ci przyczynowo-skutkowe wła ciwe obiektom bada . Funkcja ta dopiero
po stwierdzeniu jej logicznej zgodno ci z fizycznymi, chemicznymi i innymi prawami
rz dz cymi rzeczywistym obiektem mo e by uznane za model matematyczny, co w praktyce
sprowadza si do nadania interpretacji fizycznej współczynnikom modelu.

Utworzony w ten sposób model spełnia nie tylko cel poznawczy bada , przedstawiaj c

now informacj w jednoznacznej i skondensowanej postaci - funkcji matematycznej, ale
przede wszystkim mo e by wykorzystywany praktycznie.

Nale y jednak pami ta o pewnych wadach modelu utworzonego na drodze bada

do wiadczalnych, które mo na sprowadzi do:
1) cz sto model odzwierciedla jedynie przypadkow korelacj statystyczn , a nie

rzeczywist zale no przyczynowo-skutkow ;

2) nie mo na modelu bez gł bokiej analizy ekstrapolowa poza obszar warunków bada

do wiadczalnych;

3) model jako funkcja matematyczna mo e podlega dopuszczalnie formalnym

przekształceniom, które mog pozostawa w sprzeczno ci z fizycznym sensem tych
zabiegów.

W niektórych publikacjach czynno ustalania struktury i parametrów modelu nazywa

si identyfikacj , natomiast konfrontacja model z danymi rzeczywistymi nazywa si
weryfikacj . Inaczej weryfikacja to sprawdzenie czy model dobrze odzwierciedla na przykład
przebieg procesu eksploatacji obiektu technicznego (rys. 4.3).

Je eli wybierze si okre lony model matematyczny obiektu bada , to zbiór wielko ci

mo na wyznaczy z dokładno ci do nieznanego zbioru parametrów A. Zatem model taki

ma posta :

)

(

(4.3)

Wprowadza si kryterium Q

jako ci modelu. Kryterium ocenia odległo mi dzy

zbiorem wielko ci wej ciowych Y obiektu i zbiorem wielko ci wyj ciowych Y modelu za

pomoc normy

− , dla zbioru X tych samych wielko ci wej ciowych.

Na przykład miar jako ci modelu mog by wielko ci:

[

]

−

(4.4)

−

(4.5)

Je eli Q

< Q

J dop

(rys. 4.4) to proces budowy modelu matematycznego obiektu bada

nale y uzna za zako czony. W przeciwnym przypadku nale y poszukiwa nowego modelu
matematycznego.

4.3. Budowa modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów
technicznych metod eksperymentaln

4.3.1. Obiekt bada

Obiektem bada s koszty eksploatacji obiektów technicznych okre lone wzorami

(2.5), (2.9), (2.10) i (2.11), w ró nych systemach działania, tzn. przemysłowych, rolniczych,
usługowych i Jednostkach Bud etowych.

4.3.2. Cel bada

Celem bada jest opracowanie modeli matematycznych kosztów eksploatacji

obiektów technicznych, w tym modeli:
− szczegółowych, dotycz cych ró nych urz dze technicznych eksploatowanych w ró nych

systemach działania;

− ogólnych dotycz cych urz dze technicznych eksploatowanych w dowolnych systemach

działania.

4.3.3.

Jako ciowe modele matematyczne kosztów eksploatacji

obiektów technicznych

Model kosztów C

dowolnego systemu działania zilustrowano na rys. 4.5.

Jako ciowy model matematyczny kosztów całkowitych systemu działania okre la

wzór:

= F

, C

)

(4.6)

gdzie:

– koszty całkowite systemu działania;

– koszty działalno ci podstawowej;

– koszty działalno ci logistycznej;

– koszty działalno ci systemowej (administracyjnej).

Funkcja obiektu bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych jest

aproksymowana wielomianem drugiego stopnia ze współdziałaniami pierwszego rz du:

= a

+ a

(4.7)

gdzie:

, a

, ..., - parametry (współczynniki) funkcji obiektu bada .

Podkre li nale y w badaniach obiektów charakteryzowanych wieloma wielko ciami

wej ciowymi przyjmuje si powszechnie, je li nie wyst puj zalecenia szczególne
wymagaj ce innego typu funkcji, wielomian drugiego stopnia (kwadratowy) ze
współdziałaniami (4.7) lub bez współdziałania, pierwszego rz du (4.8), który mo e by
zredukowany do postaci linowej (4.9):

= b

+ b

(4.8)

= d

+ d

(4.9)

gdzie:
b

, d

, b

, d

, b

, d

, ..., - parametry (współczynniki) funkcji obiektu bada .

Ze wzgl dów praktycznych wa ny jest model kosztów: całkowitych C

, działalno ci

podstawowej C

, działalno ci logistycznej C

, i systemowej C

, funkcji czasu t (rys. 4.6).

= f

(t)

= f

(t)

= f

(t)

(4.10)

= f

(t)

Do najcz ciej stosowanych wielomianów aproksymuj cych koszty całkowite i ich

składniki, mo na zaliczy ni ej podane postacie wielomianów algebraicznych:

= a

+ a

t + a

+ ... + a

= a

+ a

t + a

+ ... + a

= a

+ a

t + a

+ ... + a

(4.11)

= a

+ a

t + a

+ ... + a

gdzie:

, a

, ... , - parametry (współczynniki funkcji obiektu bada ).

Jako ciowy model matematyczny kosztów logistycznych systemu działania

przedstawia wyra enie (rys. 4.7):

= F

, C

)

(4.12)

gdzie:

– koszty zasilania (zaopatrzenia); C

– koszty transportu; C

– koszty

eksploatacji urz dze technicznych; C

– koszty dystrybucji; C

– koszty ochrony

rodowiska; C

– inne koszty.

Wielomian aproksymuj cy (funkcja obiektu bada ) koszty logistyczne ma posta :
C

= a

+ a

l10

+ a

l11

+ a

l12

+ a

l13

+ a

l14

+ a

l15

+ a

l16

+ a

117

l18

+ a

l19

+ a

l20

+ a

l21

+ a

122

+ a

123

+ a

124

+ a

125

126

+ a

127

(4.13)

gdzie:

, a

, ... , - parametry (współczynniki) funkcji bada .

Koszty działalno ci: logistycznej C

, zasilania C

, transportu C

, eksploatacji

urz dze C

, dystrybucji wyrobów C

, ochrony rodowiska C

i inne C

mo na opisa za

pomoc wielomianów algebraicznych (4.7, 4.8, 4.9).

Jako ciowy model matematyczny kosztów eksploatacji obiektów technicznych okre la

wyra enie (rys. 4.8).

= F

, C

)

(4.14)

gdzie:

– koszty eksploatacji obiektów technicznych;

– koszty amortyzacji;

– koszty materiałów i cz ci zamiennych;

– koszty energii;

– koszty obcych usług transportowych;

– koszty obcych napraw urz dze ;

– płace pracowników;

– ubezpieczenia społeczne;

– odpisy na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych;

– pozostałe wiadczenia pracowników;

– podatki;

– pozostałe koszty.

Wielomian algebraiczny okre laj cy funkcj eksploatacji obiektów technicznych ma

posta :

= a

+ a

+ ... + a

e11

+ a

e13

+ ... + a

e22

+ a

e23

e24

+ ... + a

(4.15)

Koszty eksploatacji obiektów technicznych C

, koszty urz dze , materiałów i cz ci

zamiennych C

i innych mo na opisa za pomoc wielomianów algebraicznych (4.7, 4.8,

4.9).

Koszty eksploatacji C

lem

obiektów technicznych w zale no ci od miejsca ich w

powstawania w systemie eksploatacji mo na opisa za pomoc wyra enia (rys. 4.9):

lem

= F

lem

, C

)

(4.16)

gdzie:

, C

– koszty w podsystemie u ytkowania, diagnostycznym,

obsługiwania i zarz dzania.

Wielomian algebraiczny kosztów C

lem

ma posta :

lem

= a

+ a

m10

+ a

m11

+ a

m12

+ a

m13

+ a

m14

(4.17)

Koszty; eksploatacji C

lem

, w podsystemie u ytkowania C

, diagnostycznym C

obsługiwania C

i zarz dzania C

mo na opisa za pomoc wielomianów algebraicznych

(4.7, 4.8, 4.9).

4.3.4. Planowanie bada eksperymentalnych kosztów eksploatacji obiektów
technicznych

4.3.4.1. Cel bada
Cel bada sformułowano nast puj co. Do uzyskania modelu (4.7) kosztów

eksploatacji obiektów technicznych s niezb dne warto ci składników kosztów, amortyzacji
C

, materiałów i cz ci zamiennych C

, energii itd., które mo na uzyska w wyniku

zaplanowania i zrealizowania bada eksperymentalnych.

4.3.4.2. Rodzaje eksperymentów
Wyró nia si dwa podstawowe rodzaje eksperymentów dotycz cych badania kosztów

eksploatacji obiektów technicznych:
− eksperyment czynny;
− eksperyment bierny.

Eksperyment czynny polega na celowej zmianie ustalonych warto ci wielko ci

wej ciowych (składniki kosztów) przed rozpocz ciem bada eksperymentalnych, które w

trakcie ich realizacji nie ulegaj zmianie. Dla warto ci tych wielko ci mierzy si (rejestruje)
warto ci wielko ci wyj ciowe (kosztów eksploatacji) (rys. 4.8).

Eksperyment bierny polega na rejestracji warto ci wielko ci wej ciowych (składników

kosztów), warto ci wielko ci wyj ciowych (kosztów eksploatacji – rys. 4.8) w danych
warunkach funkcjonowania systemu działania, bez mo liwo ci ingerencji w warto ci tych
wielko ci.

Wybór rodzaju eksperymentu do ustalenia kosztów eksploatacji obiektów

technicznych jest wa n decyzj , która powinna uwzgl dnia nast puj ce kryteria:
− realizowalno , tzn. czy badania s mo liwe do zrealizowania w odniesieniu do

rzeczywistego systemu działania, w którym s eksploatowane urz dzenia techniczne, które
generuj koszty eksploatacji;

− informacyjno , która jest okre lana ilo ci informacji uzyskanej na podstawie analizy

wyników bada ;

− efektywno ci, która uwzgl dnia minimalizacj nakładów wymaganych do zrealizowania

bada eksperymentalnych.

Bior c pod uwag wymienione kryteria w rzeczywistych warunkach funkcjonowania

dowolnego systemu działania (np. przemysłowego, rolniczego, usługowego) s mo liwe do
zrealizowania badania kosztów eksploatacji obiektów technicznych za pomoc eksperymentu
biernego.

4.3.4.3. Miejsce bada
Koszty eksploatacji obiektów technicznych b d rejestrowane w nast puj cych

systemach działania:
− maszynowych;
− przetwórczych;
− rolniczych;
− transportowych;
− Jednostkach Bud etowych.

4.3.4.4. Program bada
Program bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych przedstawiono na rys. 6.

Poziom zerowy grafu odpowiada kosztom C

całkowitym systemu działania, za poziom I

ich składnikom: tzn.: kosztom C

działalno ci podstawowej; logistycznej C

i systemowej

(administracyjnej) C

. Poziom II grafu przedstawia składniki kosztów logistycznych, tzn.

koszty: zasilania (zaopatrywania) C

, transportu C

, eksploatacji C

, dystrybucji C

, i

ochrony rodowiska C

. Na poziomie III pokazano składniki kosztów eksploatacji C

, za na

poziomie IV koszty, które powstaj w podsystemach : u ytkowania C

, diagnostyki C

obsługiwania C

i zarz dzania C

Poziom V oznacza rodzaj systemu działania, w którym wyst puj koszty eksploatacji

obiektów technicznych. Proponuje si rozwa y nast puj ce systemy działania:
− przedsi biorstwo produkcyjne;
− przedsi biorstwo rolnicze;
− przedsi biorstwo transportowe;
− wojskowe jednostki bud etowe.

Poziom VI oznacza miejsca powstawania kosztów eksploatacji obiektów technicznych

w systemach działania, tzn. w wydziałach produkcji podstawowej i wydziałach pomocniczych
(naprawczych). Poziom VII oznacza koszty eksploatacji rejestrowane dla konkretnych
obiektów technicznych. Proponuje si rozwa y koszty eksploatacji: tokarek, kombajnów
zbo owych, samochodów ci arowych i innych obiektów technicznych. Poziom VIII grafu
nakazuje rejestracj kosztów eksploatacji obiektów technicznych w funkcji miary
eksploatacji, któr mog by : miesi ce, lata, km, mtg, liczba cykli obci enia, itp.

Mo na rozpatrzy inne poziomy badania kosztów eksploatacji obiektów technicznych

na przykład: warunki eksploatacji (hala, drogi utwardzone, bezdro a), obci enie (pełne,

rednie, małe), kwalifikacje operatorów (bardzo dobre, dobre, dostateczne), itp.

Maj c tak zaplanowane badania eksperymentalne kosztów eksploatacji obiektów

technicznych nale y je zrealizowa w systemach działania według proponowanej karty
rejestracji (rys. 4.11). Zebrane dane b d umo liwiały wykonanie etapu nast pnego, tzn.
analizy wyników.

4.3.5. Analiza wyników bada

Analiza wyników bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych obejmuje:

− analiz statystyczn ;
− analiz merytoryczn .

Analiza statystyczna wyników bada obejmuje: estymacj punktow i przedziałow ,

weryfikacj hipotez statystycznych, analiz korelacji i analiz regresji. Podkre li nale y, e
celem tej analizy jest:
− ustalenie wpływu badanych czynników na warto kosztów eksploatacji obiektów

technicznych;

− uzyskanie funkcji obiektu bada , tzn. funkcji kosztów eksploatacji obiektów

technicznych.

Proponuje si rozpatrzy ni ej podane czynniki, które mog mie wpływ na warto

kosztów eksploatacji obiektów technicznych:
− rodzaj systemu działania (przedsi biorstwa, jednostki bud etowej);
− miejsce powstawania kosztów w systemie działania;
− miejsce powstawania kosztów w systemie eksploatacji;
− rodzaj obiektu technicznego;
− warunki eksploatacji obiektu;
− obci enie obiektu;
− miara eksploatacji obiektu (miesi ce, lata, km, mtg) jako odzwierciedlenie jego zu ycia;
− inne.

Analiza merytoryczna to analiza logiczna podstawowych zjawisk zwi zanych z

kosztami eksploatacji obiektów technicznych. Uwzgl dni tu nale y podstawy teoretyczne z
dziedziny eksploatacji urz dze technicznych, fizyki i ekonomii. Podkre li nale y, e celem
analizy merytorycznej jest uzyskanie modelu matematycznego obiektu bada , tzn. modelu
matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

4.3.5.1. Estymacja punktowa i przedziałowa
Estymacje punktow i przedziałow kosztów eksploatacji obiektów technicznych

analizuje si zgodnie ze wzorami (2.6), (2.7), (2.8).

4.3.5.2. Badania typu rozkładu kosztów
W pierwszym etapie badania wła ciwo ci danej cechy, któr s koszty eksploatacji

obiektów technicznych, d y si do ustalenia typu rozkładu [4, 6, 7, 9].

W tym celu dokonywana jest weryfikacja hipotezy zerowej H

: F

(4.19)

wobec hipotezy alternatywnej H

: F

(c)

≠ F(c)

(4.20)

gdzie:
F

technicznych;

F(c) – dystrybuanta rozkładu teoretycznego;
C – symbol kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

Weryfikacj hipotezy zerowej o zgodno ci rozkładu empirycznego z teoretycznym

przeprowadza si najcz ciej w oparciu o statystyk chi- kwadrat postaci:

(

)

−

(4.21)

gdzie:
p

= F(c

+ 1/2h) – F(C

– 1/2h) – jest prawdopodobie stwem wyznaczonym przez

hipotetyczna dystrybuant , e warto zmiennej losowej

ξ jest zawarta w przedziale

klasowym o rodku w punkcie c

, n

– jest empiryczn redni tego przedziału, np

– za jego

liczebno ci hipotetyczn , n – liczebno ci próby, h – długo ci przedziału klasowego oraz k
– liczb przedziałów klasowych.

Statystyka okre lona wzorem (3.13) ma rozkład

o r = k-s-1 stopniach swobody,

gdzie s - jest liczb estymowanych parametrów rozkładu hipotetycznego.

W przypadku stosowania testu zgodno ci

weryfikacja hipotezy H

o zgodno ci

rozkładu empirycznego z teoretycznym ma przebieg nast puj cy:
− odczytanie z tablic rozkładu χ

, przy ustalonym bardzo małym prawdopodobie stwie

α i

przy r stopniach swobody, takiej warto ci

, e P(

) =

α;

− obliczenie według wzoru (3.13) warto ci χ

oblicz

;

− porównanie warto ci χ

oblicz

Zbiorem krytycznym

ω, b d cym podstaw do odrzucenia hipotezy H

, jest zbiór

warto ci

wi kszych od

oblicz

. Zatem je li

oblicz

≥ χ

to hipotez H

odrzuca si na rzecz

alternatywnej H

. Je li za

oblicz

oka e si mniejsze od

, to orzeka si , e nie ma podstaw

do odrzucenia hipotezy H

, a wyst puj ce rozbie no ci mi dzy porównywanymi rozkładami

uwa a si za losowe.

W badaniach kosztów eksploatacji obiektów technicznych z reguły ustala si zgodno

rozkładu empirycznego z rozkładem normalnym. Nie odrzucenie tej hipotezy pozwala na
stosowanie testów parametrycznych, których podstaw jest zało enie, e cecha ma rozkład
normalny. Do tego celu mo na wykorzysta procedur CHINORMAL programu WINSTAT,
która dla badanej cechy weryfikuje hipotez , e badany rozkład empiryczny ma posta
rozkładu normalnego o funkcji g sto ci prawdopodobie stwa postaci:

(

)

−

exp

)

(

dla c>0

(4.22)

gdzie:

– warto oczekiwana zmiennej losowej (kosztów eksploatacji obiektów technicznych);

σ – odchylenie standardowe zmiennej losowej c (kosztów eksploatacji obiektów

technicznych).
4.3.5.3. Test jednorodno ci wielu wariancji - Bartletta
Test pozwala na sprawdzenie wpływu wielowarto ciowych czynników badanych na

rozrzut warto ci kosztów eksploatacji obiektów technicznych od ich warto ci rednich [4].

Hipoteza zerowa:

...

(4.23)

oznacza, e poziom badanego czynnika nie ma wpływu na rozproszenie warto ci

kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

Hipoteza alternatywna H

– nie wszystkie wariancje

s równe.

Z wyniku k prób o liczebno ci n

obliczamy kolejno

′

(

)

−

(4.24)

(i=1, 2, …, k, j = 1, 2, …, n

) – wyniki kolejnej próby;

c - warto ci rednie kosztów;

(

)

−

(4.25)

Wielko charakteryzuj c schemat próby:

−

′

)

(

(4.26)

Statystyk

z k-1 stopni swobody:

(

)

(

)

−

′

303

(4.27)

Dla k-1

≤ 30 stopni swobody, je eli χ

to H

nale y odrzuci przyjmuj c H

, co oznacza udowodnienie istotnego wpływu

zmiennego czynnika badanego na rozproszenie kosztów eksploatacji obiektów
technicznych;
χ

- nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H

Dla k-1 > 30 nale y obliczy statystyk

)

(

−

(4.28)

i porówna j z U

dla rozkładu N(0,1).

Je eli:

≥ U

to H

nale y odrzuci na korzy H

;

U < U

nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H

;

, U

- warto ci krytyczne zmiennych losowych odczytane z tablic.

Przykładowa hipoteza zerowa ma posta :

...

(4.30)

co oznacza, e miara eksploatacji obiektu nie ma wpływu na rozproszenie warto ci

kosztów c

materiałów i cz ci zamiennych.

Hipoteza alternatywna:

...

≠

(4.31)

sugeruje, e miara eksploatacji ma wpływ na rozproszenie warto ci kosztów c

4.3.5.4. Test dla dwóch wariancji – F. Snedecora
Test dla dwóch wariancji jest uzupełnieniem testu dla wielu wariancji [4, 9]. Pozwala

wnioskowa o wpływie dwuwarto ciowych czynników badanych na rozrzut warto ci kosztów
eksploatacji obiektów technicznych.

Dane s dwie populacje generalne kosztów eksploatacji o rozkładach normalnych

N(m

) i N(m

), gdzie parametry tych rozkładów s nieznane. Z populacji tych losuje

si dwie próby o liczebno ci n

i n

elementów. Nale y sprawdzi hipotez zerow

wobec hipotezy alternatywnej

≠

Według wzoru:

(4.32)

wyznaczamy warto statystyki F, która przy prawdziwo ci hipotezy H

ma rozkład

F-Snedecora z n

– 1 i n

– 1 stopniami swobody.

Gdzie:

(

)

−

- estymator wariancji kosztów eksploatacji obiektów.

Je eli F

≥ F

to hipotez H

o równo ci wariancji w populacjach nale y odrzuci na

korzy hipotezy alternatywnej H

– warto krytyczna odczytana z tablicy).

Przykładowe sformułowane hipotezy maj posta :
H

– rodzaj obiektu technicznego (np. samochód szosowy, samochód terenowy) ma

wpływ na rozrzut warto ci kosztów c

materiałów i cz ci zamiennych;

– rodzaj obiektu technicznego nie ma wpływ na rozrzut warto ci kosztów c

4.3.5.5. Test analizy wariancji dla wielu rednich – klasyfikacja pojedyncza
Za pomoc testu sprawdza si czy wielowarto ciowe czynniki badane wywieraj

wpływ na warto ci rednie kosztów eksploatacji obiektów technicznych [4].

Danych jest k populacji kosztów eksploatacji obiektów technicznych o rozkładzie

normalnym N(m

) (i = 1, 2, …,k) lub o rozkładzie zbli onym do normalnego. Zakłada si ,

e wariancje wszystkich k populacji s równe, lecz nie musz by znane. Z ka dej populacji

wylosowano niezale ne próby o liczebno ci n

. Wszystkie próby oznaczone s przez c

(i = 1,

2, …k, j = 1, 2, …,n

Hipoteza zerowa ma posta :

...

, wobec hipotezy alternatywnej H

: nie wszystkie rednie danych

populacji kosztów s równe.

Obliczamy:

1) rednie grupowe kosztów

c :

; dla i = 1, 2, …,k

(4.33)

2) redni ogóln kosztów

c :

; gdzie

(4.34)

3) wariancj mi dzy populacjami (grupami)

ˆs :

(

)

−

(4.35)

4) wariancj wewn trz grup (składnik losowy)

ˆs :

(

)

−

(4.36)

5) statystyk :

(4.37)

Statystyka F ma przy zało eniu prawdziwo ci hipotezy H

rozkład F-Snedecora o k-1 i

n-k stopniach swobody.
Je eli F

≥ F

to hipotez H

o równo ci rednich kosztów eksploatacji obiektów

technicznych nale y odrzuci przyjmuj c hipotez alternatywn H

. Oznacza to

udowodnienia istotnego wpływu badanego czynnika na warto kosztów eksploatacji
obiektów technicznych (F

– warto krytyczna odczytana z tablicy).

Przykład hipotezy:
Hipoteza zerowa – miara eksploatacji (miesi ce, lata, km, mtg) nie ma wpływu na

warto ci rednie kosztów c

materiałów i cz ci wymiennych:

,...,

(4.38)

Hipoteza alternatywna H

– miara eksploatacji ma wpływ na warto ci rednie kosztów

4.3.5.6. Test dla dwóch rednich
Za pomoc testu przeprowadza si wnioskowanie statystyczne o istotno ci wpływu

dwuwarto ciowych czynników badanych na warto ci rednie kosztów eksploatacji obiektów
technicznych [4, 6, 9].

Hipoteza zerowa H

Hipoteza alternatywna H

≠

Obliczamy funkcj testow :

(

)

(

)

−

(4.39)

Je eli:

≥

- hipotez H

nale y odrzuci wnioskuj c o istotnej ró nicy mi dzy rednimi

porównywanych kosztów eksploatacji;

- nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H

Warto t

odczytuje si z tablicy dla n

+ n

–2 stopni swobody.

Gdzie:

- warto ci rednie kosztów;

, s

- warto ci kosztów;

, n

– liczebno prób.

Przykładowe hipotezy:

(4.40)

co oznacza, e na przykład miejsce powstawania kosztów (wydział produkcyjny,

wydział napraw) nie ma wpływu na warto redni

c kosztów materiałów i cz ci

wymiennych.

≠

(4.41)

to znaczy, e miejsce powstawania kosztów ma wpływ na warto redni kosztów

c .

4.3.5.7. Analiza korelacji
Celem analizy korelacji jest okre lenie mocy zwi zku mi dzy warto ciami badanych

czynników za pomoc współczynnika korelacji [4, 5, 6, 9].

(

)

⋅

cov

(4.40)

gdzie:

cov

(

)

⋅

– kowariancja kosztów eksploatacji obiektów technicznych traktowanych

jako zmienne losowe C

i C

;

- odchylenia standardowe zmiennych losowych.

Estymator współczynnika korelacji okre la wzór:

−

(4.41)

gdzie:
n – liczebno próby.
Za pomoc testu t-Studenta sprawdza si hipotez :

- co oznacza, e koszty eksploatacji obiektów w c

s nie skorelowane z

kosztami c

;

≠

- hipoteza alternatywna (koszty c

, c

s skorelowane).

Obliczamy statystyk :

−

(4.42)

Warto krytyczn t

odczytuje si dla

α = 0,05 i n-2 stopni swobody.

Je eli

≥ - to hipotez H

o braku korelacji nale y odrzuci ;

< - to nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H

Współczynnik korelacji jako miara unormowania przyjmuje si warto ci z przedziału

≤

−

. Warto ci dodatnie

wiadcz o jednoczesnym wzro cie wielko ci, warto ci

ujemne – o zwi zku charakteryzuj cym si zmniejszaniem warto ci jednej wielko ci (cechy),

przy wzro cie drugiej. Je eli

to pomi dzy wielko ciami istnieje cisła zale no

liniowa. Warto

bli sza jedno ci wiadczy o tym, e korelacja jest mocniejsza. Zwróci

nale y uwag na to, e

wiadczy o tym, e dwie wielko ci nios podobn

informacj .

Na rys. 4.12 przedstawiono propozycj obliczenia współczynnika korelacji pomi dzy

sumarycznymi kosztami C

eksploatacji obiektów technicznych i ich składnikami C

, C

, …,

a tak e mi dzy tymi składnikami.

Analiz korelacji kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y wykona tak e

dla poziomów IV, V, VI, VII i VIII, a tak e mi dzy poziomami (rys. 4.11).

4.3.5.8. Analiza regresji
Celem analizy regresji jest ustalenie funkcji kosztów eksploatacji obiektów

technicznych [4, 5, 6, 8, 9]. Poni ej podano algorytm post powania przy wyznaczaniu funkcji
regresji liniowej dowolnego obiektu bada , w tym kosztów eksploatacji obiektów
technicznych [6].

Zało enia:
Zakładamy, e rozwa my zmienn losow (k+1) – wymiarow (C

, C

, …, C

Do opisu zale no ci stosujemy klasyczny model regresji liniowej postaci:

= b

+ b

+ … + b

+ e

j = 1, 2, …,n

(4.48)

gdzie:
Y = C

– koszty C

eksploatacji obiektów technicznych jako zmienna losowa Y;

, C

, …, C

– składniki kosztów eksploatacji obiektów technicznych jako zmienne

losowe.

Współczynniki regresji b

szacujemy metod najmniejszych kwadratów minimalizuj c

sum kwadratów S(b

, b

, …, b

(

)

...

)

,...,

(

−

j = 1, 2,…, n

(4.44)

Niech oszacowan postaci powy szego modelu b dzie model:

...

(4.45)

Ró nice

−

nazywamy resztami modelu. Charakteryzuj one dobro

dopasowania modelu do zaobserwowanych danych. W oparciu o nie oblicza si tzw.
wariancje reszt:

(

)

( )

−

(4.46)

gdzie:

−

Pierwiastek kwadratowy z wariancji resztowej (bł d resztowy) interpretuje si jako

rednie odchylenie warto ci rzeczywistych od warto ci teoretycznej zmiennej Y.

Pomiaru dokładno ci dopasowania obserwowanej warto ci y

do danych

empirycznych dokonuje si poprzez podział odchylenia obserwowanej warto ci y

od redniej

y na dwa składniki. Pierwszy z tych składników

(

)

−

mo na traktowa jako t cz

całkowitego odchylenia y

od y , która jest wyja niona regresj liniow Y wzgl dem (C

, C

…, C

). Drugi składnik

(

)

y ˆ

−

jest reszt

eˆ dla C

= c

, C

= c

, …, C

= c

, zatem jest to

całkowitego odchylenia y

od redniej y , która nie została wyja niona regresj Y

wzgl dem (C

, C

, …, C

Mi dzy tymi odchyleniami zachodzi zale no :

(

)

(

)

(

)

SSe

SSr

SSc

−

(4.47)

SSc – suma kwadratów całkowita;

SSr – suma kwadratów regresji;
SSe – suma kwadratów reszt.

Podział odchylania y

od redniej y dla jednej zmiennej niezale nej przedstawiono

graficznie na rys. 4.13.

Za miar dobroci dopasowania modelu do punktów empirycznych przyjmuje si

współczynnik determinacji R

, który ma posta :

(

)

(

)

( )

−

(4.48)

Współczynnik ten przybiera warto ci z przedziału <0, 1>. Okre la on jaka cz

zaobserwowanej zmienno ci cechy Y została wyja niona za pomoc przyj tego modelu.
Warto współczynnika bliska jedno ci wiadczy o silnym zwi zku, a warto bliska zera –
o słabym zwi zku badanych kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

Do badania istotno ci otrzymanego współczynnika korelacji wielowymiarowej i

modelu słu y test F-Snedecora, oparty na analizie wariancji. Test F bada stosunek

oszacowania

s wariancji modelu do oszacowania

s wariancji resztkowej.

(4.49)

Istnieje równie wzór obliczeniowy nie zawieraj cy warto ci wyj modelu w postaci:

)

(

−

⋅

−

(4.50)

gdzie:
N – liczba obserwacji;
K + 1 – Liczba wyznaczonych parametrów modelu.
Je eli otrzymany model jest istotny, to zmienno wyj modelu spowodowana

zmienno ci wej jest istotna i powinna by wi ksza od zmienno ci spowodowanej
zakłóceniami. Im model jest bardziej istotny, tym stosunek oszacowania wariancji wyj do
oszacowania wariancji resztowej jest wi kszy.

Mo na postawi hipotez o nieistotno ci modelu. Przyjmuj c pewien poziom

istotno ci

α (np. α = 0,05) dla konkretnych warto ci liczby obserwacji i liczby parametrów

modelu, mo na wyznaczy z tablic rozkładu F-Snedecora warto krytyczn F

, e

prawdopodobie stwo pojawienia si warto ci mniejszej jest równe poziomowi ufno ci:

P(F

≤ F

) = 1 -

(4.51)

Gdy F spełnia warunek:

F > F

(4.52)

wówczas trzeba odrzuci hipotez o nieistotno ci z ryzykiem bł du okre lonym

poziomem istotno ci i wnioskowa o istotno ci modelu.

Gdy

≤ F

(4.53)

nie mo na niczego twierdzi o modelu. Aby uzasadni model, nale y dysponowa

do wiadczeniami o odpowiednio wi kszej zmienno ci wej systemu lub wi ksz liczb
obserwacji.

Innym bardzo wa nym zagadnieniem jest weryfikacja istotno ci poszczególnych

parametrów (b

, b

, …, b

) modelu. Do badania istotno ci otrzymanego parametru modelu

słu y test t Studenta. Tworz c odpowiedni funkcje testow , mo na postawi hipotez o
nieistotno ci parametru, a przyjmuj c pewien poziom istotno ci

α (np. α = 0,05), mo na

wyznaczy z tablic rozkładu t Studenta warto krytyczn t

, e prawdopodobie stwo

pojawienia si warto ci mniejszej jest równe poziomowi ufno ci:

P(t)

≤ t

= 1 -

(4.54)

Je eli warto t spełnia warunek:

t > t

(4.55)

to trzeba odrzuci hipotez o nieistotno ci z ryzykiem bł du okre lonym poziomem

istotno ci i wnioskowa o istotno ci modelu.

Gdy

≤ t

(4.56)

nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy o nieistotno ci parametru modelu.
Odrzucenie modelu nie wiadczy o tym, e warto wyj cia systemu nie zale y od

warto ci wielko ci wej ciowej. Istotno otrzymanego modelu wiadczy o korelacji mi dzy
tymi wielko ciami, lecz nie dowodzi istnienia zwi zku przyczynowego, aczkolwiek go nie
wyklucza.

Przedstawiony sposób post powania mo na zastosowa do uzyskania

wielowymiarowej funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych okre lonej wzorami za
pomoc programu komputerowego WINSTAT’99 [6].

Uzyskane wyniki bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y podda

analizie merytorycznej w zakresie:

− wpływu ró nych czynników na rozproszenie warto ci kosztów eksploatacji;
− wpływu ró nych czynników na warto ci rednie kosztów eksploatacji;
− zwi zków (korelacji) kosztów eksploatacji i ich składników, a tak e pomi dzy składnikami

kosztów;

− weryfikacji funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych;
− uzasadnienia merytorycznego – w aspekcie fizycznym i ekonomicznym, e uzyskana

funkcja jest modelem matematycznym kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

4.4. Podsumowanie

Rozpatrzone zagadnienia dotycz ce modelu matematycznego kosztów eksploatacji

obiektów technicznych umo liwiaj sformułowanie nast puj cych wniosków:

1) istniej dwie metody budowy modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów

technicznych:

− teoretyczna;
− eksperymentalna.

2) z uwagi na to, e nie s znane prawa, które rz dz kosztami eksploatacji obiektów

technicznych jest celowym, do opracowania modelu matematycznego kosztów
eksploatacji wykorzysta metod eksperymentaln ;

3) w budowie modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y

wyró ni elementy:

− obiekt bada ;
− cel bada ;
− jako ciowy model matematyczny;
− planowanie bada eksperymentalnych;
− realizacja bada .

4) planowanie i realizacja bada eksperymentalnych kosztów eksploatacji obiektów

technicznych obejmuje:

− cel bada ;
− rodzaje eksperymentów;
− miejsce bada ;
− program bada .

5) analiza wyników bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych zawiera:

− analiz statystyczn ;

− analiz merytoryczn .

6) analiza statystyczna wyników bada eksperymentalnych kosztów eksploatacji obiektów

technicznych dotyczy:

− estymacji punktowej i przedziałowej;
− weryfikacji hipotez statystycznych;
− analizy korelacji;
− analizy regresji.

7) metod analizy regresji mo na otrzyma funkcj obiektu bada , tzn. funkcj kosztów

eksploatacji obiektów technicznych;

8) analiza merytoryczna wyników bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych

zawiera:

− weryfikacj funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych;
− analiz funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych w aspekcie uznania jej jako

model matematyczny.

Literatura

1. BUBNICKI Z.: Podstawy informatycznych systemów zarz dzania. Politechnika

Wrocławska, Wrocław 1993.

2. FINDEISEN W., GUTENBAUM J.: Modele w analizie systemowej. Analiza systemowa

– podstawy i metodologia. PWN, Warszawa 1985.

3. GIERGIEL J., UHL T.: Identyfikacja układów mechanicznych. PWN, Warszawa 1990.
4. GRE J.: Modele i zadania statystyki matematycznej. PWN, Warszawa 1968.
5. MA CZAK K.: Estymacja parametrów i weryfikacja modeli. Analiza systemowa –

podstawy i metodologia. PWN, Warszawa 1985.

6. MIKOŁAJCZAK J.: Statystyka matematyczna z WINSTAT ’99. INFOSTAT, Olsztyn

1999.

7. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. ITE, Radom 1998.
8. POLA SKI Z.: Planowanie do wiadcze w technice. WNT, Warszawa 1984.
9. SMIRNOW N.W., DUNIN-BARKOWSKI I.W.: Kurs rachunku prawdopodobie stwa i

statystyki matematycznej. PWN, Warszawa 1969.

10. SZTOFF W.: Modelowanie i filozofia. PWN, Warszawa 1966.
11. ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR, Bydgoszcz 1996.

5. ASPEKTY PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIA RACHUNKU
KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH W
SYSTEMACH DZIAŁANIA

5.1. Zwi zki pomi dzy niektórymi charakterystykami procesu eksploatacji
obiektów technicznych

W tym punkcie zostanie rozpatrzone zagadnienie dotycz ce zale no ci pomi dzy

nast puj cymi charakterystykami procesu eksploatacji obiektów technicznych (rys. 5.1):
− zu yciem h(t);
− intensywno ci λ(t) uszkodze ;
− dochodem d(t) jednostkowym;
− kosztem c(t) jednostkowym;
− zyskiem z(t) jednostkowym;
− warto ci q(t) jednostkow .

5.1.1. Intensywno zu ycia obiektów

W czasie eksploatacji obiektów technicznych w ich skojarzeniach tr cych zachodz

ró norodne procesy zu ycia, w których wyniku nast puje zu ycie cz ci mechanizmów,
zespołów i układów obiektów.

We wszystkich przypadkach tarcia cz ci lizgowych mo na wyodr bni trzy typowe

okresy (rys. 5.1a) [10]:
− docieranie (okres I);
− zu ycie umiarkowane, zwykle o stałej intensywno ci (okres II);
− zu ycie przyspieszone (awaryjne) (okres III).

Z fizykomechanicznego punktu widzenia docieranie jest pocz tkowym okresem

współpracy cz ci, w którym nast puje przekształcenie wyj ciowego stanu warstwy
wierzchnich docieranych elementów w stan optymalny, charakterystyczny dla danych
warunków współpracy. Docieranie jest wynikiem zło onych, współzale nych procesów
fizykochemicznych wyst puj cych w obszarach tarcia współpracuj cych cz ci. Do
najwa niejszych nale y zaliczy procesy mechanicznego oddziaływania warstw wierzchnich
na siebie oraz fizykochemiczne oddziaływanie rodowiska, w którym nast puje docieranie.

W okresie docierania wykształca si tzw. optymalna chropowato powierzchni o

odpowiedniej warto ci parametrów i ukierunkowaniu ró nym od ukierunkowania nadanego
obróbk wyka czaj c . Skutek docierania wyra a si m.in. w zwi kszonej odporno ci na
zu ycie dotartych elementów. Z punktu widzenia technicznego za dotarte uwa a si te
skojarzenia, które gwarantuj niezawodn prac w warunkach znamionowych przewidzianych
dla danego obiekty. Obiekt nale y uwa a za dotarty, gdy s dotarte wszystkie jego
skojarzenia ruchowe.

Okres drugi w pracy obiektu technicznego (eksploatacja normalna) charakteryzuje si

stał intensywno ci zu ycia

const

dh =

. Działania eksploatatora powinny si tu skupia na

zmniejszeniu intensywno ci zu ycia. Do eksploatacyjnych czynników wpływaj cych na
warto intensywno ci zu ycia cz ci obiektów technicznych nale : jako docierania,
u ytkowanie obiektów zgodnie z przeznaczeniem, intensywno u ytkowania, warunki
klimatyczne, jako materiałów eksploatacyjnych, stało parametrów regulacyjnych,
przestrzeganie ustalonych warunków pracy poszczególnych zespołów i układów, jako
obsługiwa technicznych.

Okres trzeci charakteryzuje si przyspieszonym zu yciem cz ci, tzn. zostały

przekroczone ustalone dopuszczalne warto ci luzów skojarze współpracuj cych elementów.
Wyst puj dodatkowe obci enie dynamiczne wywołuj ce intensywniejsze odkształcenia
elementów, nast puj zaburzenia w smarowaniu skojarze , tzn. w wi kszym stopniu
wyst puje tarcie mieszane, graniczne, a nawet suche. Pojawiaj si wi ksze ubytki
materiałów, ro nie chropowato powierzchni. Dalsza praca obiektu prowadzi szybko do jego
awarii.

Dla cz ci tocznych (kulek, wałeczków)s charakterystyczne dwa okresy zu ycia. W

okresie „docierania” zu ycie jest niezauwa alne. Podczas normalnego zu ywania cz ci
zu ycie liniowe jest bardzo nieznaczne, spowodowane nie ubytkiem materiału, ale zgniotem
materiału warstwy wierzchniej. W okresie tym narastaj (kumuluj si ) zmiany zm czeniowe
spowodowane cyklicznym oddziaływaniem napr e kontaktowych w warstwach
wierzchnich kojarzeniowych elementów tarciowych, co prowadzi do ich przyspieszonego
(lawinowego) zu ycia.

Intensywno uszkodze

(t). Jest to g sto warunkowa uszkodzenie w chwili t, pod

warunkiem e do tej chwili obiekt pracował bez uszkodzenia.

Oszacowanie statystyczne

(t) z próbki okre la wzór:

∆

⋅

∆

−

)

(

)

(

)

(

)

(

( 5.1)

gdzie:

n(t) – liczba obiektów, które w przedziale czasu <0,t> si nie uszkodziły;
n(t +

∆t) – liczba obiektów, które w przedziale czasu <0, t + ∆t)> si uszkodziły;

∆t – długo przedziału czasu, w którym obiekt był badany.

Intensywno uszkodze charakteryzuje prawdopodobie stwo powstawania

uszkodze w chwili t +

∆t, pod warunkiem e w chwili t obiekt był w stanie zdatno ci.

Oznacza ona wzgl dny spadek niezawodno ci na jednostk czasu. Inaczej jest to frakcja
obiektów uszkodzonych odniesiona do liczby obiektów na pocz tku ich przedziału badania.

Typowa funkcja intensywno ci uszkodze jest kompozycj trzech rozkładów

elementarnych. Okres pierwszy dotyczy pocz tkowego czasu eksploatacji obiektu. Wyst puje
znaczna intensywno uszkodze w obiekcie, co tłumaczy si tym, e w pocz tkowym
okresie eksploatacji główn przyczyn uszkodze s ró nego rodzaju uszkodzenia
produkcyjne, ukryte wady elementów, wady monta owe. Czas trwania pierwszego okresu
zale y od typu obiektu, jego jako ci, jako ci zastosowanych elementów itp.

W okresie pierwszym [dla t

∈(0, t

)] intensywno uszkodze maleje i mo e by

opisana np. rozkładem gamma o parametrach 0

<α<1 i λ>0 lub Weibulla o 0<α<1.

Okres drugi [t

∈(t

, t

)] jest zazwyczaj nazywany okresem normalnej eksploatacji

obiektu. Charakteryzuje si ona obni on i praktycznie stał intensywno ci uszkodze .
Uszkodzenia s przewa nie przypadkowe i podlegaj wykładniczemu prawu niezawodno ci.
Długo tego okresu zale y przede wszystkim od redniej trwało ci zastosowanych w
obiekcie elementów oraz od warunków eksploatacji. Okres ten charakteryzuje trwało całego
obiektu.

Okres trzeci [t

] jest uwarunkowany procesem zu ywania si wszystkich

elementów obiektów i charakteryzuje si znacznym wzrostem intensywno ci uszkodze .
Wi kszo uszkodze obiektu w tym okresie to uszkodzenia naturalne, wynikaj ce z
rzeczywistego zu ycia si elementów i destrukcyjnego oddziaływania czynników
zewn trznych i roboczych. Intensywno uszkodze ro nie ze wzrostem czasu i mo e by
opisana rozkładem Weibulla dla

α>2 lub rozkładem normalnym.

5.1.2. Zysk a u ytkowanie obiektów

Na rys. 5.1b przedstawiono zało ony przebieg kosztów technicznych c(t)

jednostkowych eksploatacji obiektów technicznych. W okresie pierwszym u ytkowania
obiektu koszty jednostkowe przyjmuj wysok warto i malej w miar jego dotarcia. W
okresie drugim koszty jednostkowe przyjmuj stał warto c(t)= const, za w okresie trzecim
intensywnie rosn . Zało ony przebieg kosztów jednostkowych odpowiada procesom
fizycznym zachodz cych w obiekcie, którego odzwierciedleniem jest stała intensywno
uszkodze

λ(t) = const. Ogólnie przebieg zmian kosztów jednostkowych mo e mie inna

posta funkcyjn . Całkowite koszty eksploatacji obiektów technicznych okre la wyra enie:

)

(

)

(

)

(

(5.2)

Racjonalna eksploatacja urz dze technicznych wymaga, aby u ytkowany obiekt

techniczny przynosił okre lony dochód (rys. 5.1b). Dochód całkowity uzyskany z eksploatacji
obiektu okre la wzór:

)

(

(5.3)

Ró nica mi dzy dochodem d(t) jednostkowym, a kosztem C(t) jednostkowym jest

zyskiem z(t) jednostkowym jaki uzyska si z u ytkowania obiektu technicznego w systemie
eksploatacji (rys. 5.1c)

z(t) = d(t) – c(t)

(5.4)

Zysk całkowity uzyskany z u ytkowania obiektu technicznego okre la wzór:

−

)

(

)

(

)

(

(5.5)

gdzie:

)

(

)

(

- zysk ujemny (strata);

)

(

- zysk dodatni.

W punkcie A

i B

(rys. 5.1b) zachodzi równo d(t) = c(t), co oznacza e z(t) = 0

(punkt A

– rys. 5.1c). Równo ta zachodzi na pocz tku i pod koniec okresu eksploatacji

obiektu. Punkty A

i B

maj kluczowe znaczenie w racjonalnej eksploatacji obiektów

technicznych. Takie same zale no ci zachodz dla kosztów c

(t)

(t) (punkty A

i B

W punkcie E dochód jednostki z eksploatacji obiektu przyjmuje warto maksymaln

(d(t) = d

max

(t). Dotyczy to równie zysku jednostkowego (z(t) = z

max

(t)) (rys. 5.1c).

Wida wi c, e w okresie I i III u ytkowany obiekt przynosi strat , tzn. c(t)

<d(t).

Okres I eksploatacji obiektu wynika ze zjawisk fizycznych i powinien by zminimalizowany,
za okres III jest niepo dany.

Całkowity zysk dodatni z u ytkowania obiektu ma posta :

)

(

(5.6)

Dotychczas nie jest znana posta funkcji z(t), któr mo na ustali dwoma sposobami:

− teoretycznym;
− eksperymentalnym.

Maj c funkcj na przykład z(t) = a

t + a

+ ...+a

mo na wyznaczy :

− zyska całkowity uzyskany z eksploatacji obiektu;
− okres czasu t

u ytkowania maszyny, w którym przynosi ona zysk dodatni;

− czas t

, dla którego zysk z(t) = z

max

(t);

− intensywno wzrostu (spadku) zysku

Z ekonomicznego punktu widzenia zako czenie eksploatacji maszyny powinno

nast pi w punkcie B

(z(t) =0), co odpowiada punktowi B

(d(t) = c(t)) i punktowi B

(

λ(t)>>0)

i B(h(t)

>>0). Pokrywanie si tych punktów jest przypadkiem idealnym i rzadko wyst puje w

rzeczywistym systemie eksploatacji obiektów technicznych. Dla krzywej c

(t)

wyprowadzenie obiektu z eksploatacji powinno nast pi w punkcie B

(z(t) = 0), co

odpowiada punktom B

(t)

(t),

B′

(

′

< t

)

′

′(

). Wida wi c, e obiekt nie

wyczerpał swojego resursu eksploatacji, ale przynosi straty i z tego powodu powinien by
wyeliminowany z eksploatacji. Obiekt taki mo na sprzeda i skierowa do innego systemu
eksploatacji, w którym mo e on przynosi zysk dodatni. Je eli jest to mo liwe to nale y
podj prób przywrócenia obiektowi stanu efektywno ci ekonomicznej, na przykład
poddaj c go modernizacji.

5.1.3. Zmiana warto ci obiektów

Proponuje wyró ni nast puj ce rodzaje warto ci obiektów technicznych:

− rynkow (rzeczywist );
− fizyczn (rys. 5.1c);
− wzgl dn ;
− bezwzgl dn .

Pod poj ciem warto ci q

(t) rynkowej (rzeczywistej) nale y rozró ni warto , któr

uzyskuje obiekt techniczny na rynku. Warto ta jest przede wszystkim zale na od poda y i
popytu urz dze technicznych, a tak e procesów makro i mikroekonomicznych.

Warto q

(t) fizyczna jest to warto obiektu technicznego uzyskana w procesie jego

projektowania, konstruowania i wytwarzania. Warto ta jest wyra ana w kosztach
poniesionych na jego budow i jest ona uwarunkowana jako ci :
− konstrukcji;
− materiałów;
− procesów wytwarzania;
− zasad eksploatacji.

Warto q

(t) wzgl dna jest warunkowana warto ci zysku jaki przynosi

eksploatowany obiekt techniczny. Warto q

(t) = z(t).

Warto bezwzgl dna obiektu technicznego okre la wzór:

(t) = q

(t) + q

(t) = q

(t) + z(t)

(5.7)

W zale no ci od rodzaju systemu działania obiekt techniczny mo e przynosi zysk

lub nie. Na przykład samochód ci arowy u ytkowany w cywilnym systemie transportowym i
wojskowym systemie transportowym.

W zwi zku z tym jego warto bezwzgl dna jest uwarunkowana w jakim systemie

działania on pracuje i jakie spełnia funkcje. Pomi dzy warto ciami obiektu technicznego:
rynkow q

(t), bezwzgl dn q

(t), fizyczn q

(t) i wzgl dn q

(t) zachodzi nieznana zale no

funkcyjna:

(t) = f(q

(t), z(t) )

(5.8)

Zmian fizyczn warto ci Q obiektu technicznego mo na opisa równaniem (5.1c):

(

)

−

)

(

(5.9)

gdzie:

– pocz tkowa fizyczna warto obiektu (zł);

– pocz tkowa fizyczna warto jednostkowa obiektu (zł/godz, rok);

q(t) – chwilowa fizyczna warto jednostkowa obiektu (zł/godz, rok);

(

)

−

)

(

- ubytek warto ci fizycznej obiektu w czasie (zł).

Zmian warto ci Q obiektu technicznego w okresie eksploatacji mo na tak e opisa

wzorem:

)

(

(5.10)

Dla: t = 0; q(t) = q

; q(t) = q

t = t

; q(t) = q

gdzie:
q

– ko cowa warto jednostkowa obiektu (zł/godz, rok)

Istotnym zdarzeniem wyst puj cym w eksploatacji obiektów technicznych jest

ustalenie chwili, w której pocz tkowa warto Q

obiektu technicznego została

zrównowa ona zyskiem z jego u ytkowania. Okre la to równanie:

)

(

(5.11)

Niewiadoma, tzn. czas t

wyst puje pod znakiem całki. Zmienna t

jest rozwi zaniem

równania całkowego, je eli staje si ono to samo ci po podstawieniu tej zmiennej w miejsce
niewiadomej,

= g(Q

, z(t))

(5.12)

Zatem po czasie u ytkowania obiekt przynosi czysty zysk i ma jeszcze okre lon

warto fizyczn . Chwil t

mo na nazwa jako dzie zwrotu kosztu zakupu obiektu

technicznego.

Z rys. 5.2 wynika, e na odcinku C D, Warto obiektu zmienia si według krzywej

warto q(t) fizycznej. Na odcinku D G E do warto ci fizycznej obiektu dodaje si warto
spowodowan uzyskanym zyskiem z(t).

W przypadku gdy z(t) = 0 warto q

(t) rzeczywista obiektu technicznego okre la

wzór (rys. 5.3):

(t) = q

(t) – c(t)

(5.13)

5.1.4. Współczynnik efektywno ci eksploatacji obiektu

Jako eksploatacji obiektu technicznego w systemie eksploatacji charakteryzuje

współczynnik E

efektywno ci:

)

(

)

(

)

(

)

(

)

(

)

(

)

(

(5.14)

Dla z(t) = 0; d(t) = c(t); współczynnik efektywno ci eksploatacji obiektu w punktach

, A

, B

i B

przyjmuje warto 1 (rys. 5.1, 5.4) za dla czasu eksploatacji t

, E

>1.

Dla czasu t

i c(t) = z(t), E

= E

oemax

= 2 (rys. 5.4).

Istotnym zagadnieniem jest odpowied na nast puj ce pytania:

− jaka powinna by warto pocz tkowa obiektu;
− jaka powinna by warto ko cowa obiektu.

Bior c pod uwag zysk jaki otrzyma si z eksploatacji obiektu jego warto Q

pocz tkowa powinna by niska, z uwagi na to, e po krótszym czasie t

warto ta ulegnie

zwrotowi. Warto Q

ko cowa obiektu powinna by tak e minimalna (punkt B

, rys. 5.1b).

Mo na to uzasadni nast puj co W punkcie B

obiekt ma du warto , a nie przynosi zysku

st d jego eksploatacja jest niecelowa. Sprzeda takiego obiektu b dzie utrudniona, poniewa
nabywca wie, e w danych warunkach eksploatacji obiekt nie przynosi zysku. Idealna byłoby
taka sytuacja, aby w punkcie B

w którym ko czy si drugi okres eksploatacji i d(t) = c(t),

warto ko cowa obiektu była równa warto ci złomu.

W wielu przypadkach jest tak, e równo d(t) = c(t) zachodzi wcze niej ni w

punkcie B

na przykład w punkcie B

(rys. 5.1c), zatem obiekt ma jeszcze wysok warto .

Ten fakt nale y wykorzysta w aspekcie przystosowania obiektu do nowych warunków
eksploatacji na przykład poprzez zmian funkcji wykorzystania urz dzenia.

Z przedstawionych informacji wynikaj zalecenia jakie powinno si stosowa w

procesie projektowania i konstruowania obiektów technicznych. S one nast puj ce:
− uwzgl dni warunki eksploatacji obiektów;
− warto Q

pocz tkowa obiektu powinna by niewysoka;

− niska warto Q

ko cowa obiektu;

− minimalny czas t

, w którym zostaj pokryte koszty okresu projektowania, konstruowania i

wytwarzania obiektu;

− czas t

winien by tak dobrany, aby uzyska znaczny zysk Z całkowity wynikaj cy z

eksploatacji obiektu;

− małe koszty c(t) eksploatacji obiektu;
− czas t

powinien uwzgl dnia starzenie moralne i fizyczne obiektu wynikłe z rozwoju

nauki i techniki.

Na rys. 5.5 przedstawiono przebieg zysku uzyskiwanego z u ytkowania obiektów przy

ró nych zmianach dochodów i kosztów.

Podsumowuj c rozpatrzone zagadnienia nale y stwierdzi , e s mo liwe nast puj ce

strategie eksploatacji obiektów technicznych według:
− stanu;
− kosztów;
− zysku;
− mieszana.

Zastosowanie tych strategii eksploatacji obiektów technicznych zale y od

przeznaczenia systemu działania (np. przedsi biorstwo budowy maszyn, przedsi biorstwo
handlowe, przedsi biorstwo transportowe, Jednostka Wojskowa) i od otoczenia, w którym
funkcjonuje ten system.

5.2. Wycena urz dze a eksploatacja obiektów technicznych

5.2.1. Wprowadzenie

Racjonalna eksploatacja obiektów technicznych wymaga od u ytkowników

znajomo ci ich aktualnej warto ci. Wycena to proces, w którym wyznacza si warto obiektu
technicznego, w danej chwili z uwzgl dnieniem warunków eksploatacji i otoczenia.
Znajomo warto ci obiektów technicznych jest konieczna w nast puj cych przypadkach:
− przy zakupie obiektu;
− przy sprzeda y obiektu;
− ustaleniu opłacalno ci napraw;
− wyprowadzeniu obiektu z eksploatacji;
− zabezpieczeniu kredytu;
− zawieraniu ubezpiecze ;
− ustaleniu warto ci upadłego przedsi biorstwa;
− ustaleniu wysoko ci podatków;
− innych.

Znanych jest wiele metod wyceny obiektów technicznych [5, 8, 12]. W tej pracy

zostan omówione tylko niektóre z tych metod.

5.2.2. Metoda ksi gowa

W metodzie tej warto obiektu technicznego ustalamy ze wzoru:

= W

- W

(5.15)

gdzie:

– aktualna warto obiektu;

– warto maszyny zawarta w ewidencji przedsi biorstwa (warto ksi gowa);

– warto rocznego odpisu amortyzacyjnego.

Roczny odpis amortyzacyjny okre la si z wyra enia:

−

(5.16)

gdzie:

– warto pocz tkowa obiektu;

– warto ko cowa (uzysk ze sprzeda y obiektu lub z jego złomowania)

n – liczba lat eksploatacji obiektu.

5.2.3. Metoda kosztów odtworzenia

Warto odtworzeniow obiektu wyznacza si nast puj co:

= C

k (1-s)

(5.17)

gdzie:

– warto odtworzeniowa obiektu;

– cena nowego porównywalnego obiektu (zast pienia lub odtworzenia);

k – współczynnik nowoczesno ci konstrukcji;
s – stopie zu ycia fizycznego obiektu.
Warto odtworzeniowa obiektu technicznego jest to wysoko nakładów, które

nale y ponie , aby odtworzy w danej chwili potencjał eksploatacyjny równy nowemu
obiektowi.

Informacje o cenach pocz tkowych obiektów s uzyskiwane od producentów,

katalogów lub cenników. Je eli nie mamy takich samych lub podobnych obiektów to do
wyceny nale y przyj obiekty o parametrach techniczno-ekonomicznych najbardziej
zbli onych do obiektów wycenianych.

Cena zast pienia oznacza koszt zast pienia wycenianego obiektu innym obiektem, za

cena odtworzeniowa uwzgl dnia koszt wytworzenia obiektu technicznego według identycznej
technologii przy zachowaniu istniej cego rozwi zania konstrukcyjnego urz dzenia.

Współczynnik nowoczesno ci konstrukcji uwzgl dnia zu ycie funkcjonalne obiektu

wynikaj ce z post pu naukowo-technicznego, ci głego doskonalenia konstrukcji oraz
stosowania lepszych materiałów i technik wytwarzania.

Warto współczynnika nowoczesno ci konstrukcji przyjmuje si nast puj co:

− k = 0,7 ÷ 1,0 – maszyny i urz dzenia aktualnie wytwarzane na zbli onym poziomie

rozwi za konstrukcyjno-technologicznych;

− k = 0,5 ÷ 0,7 – maszyny i urz dzenia nie produkowane, dla których s dost pne cz ci

wymienne;

− k < 0,5 – maszyny i urz dzenia starsze, dla których wyst puj trudno ci w nabyciu cz ci

wymiennych.

Mi dzy innymi stosuje si nast puj ce metody wyznaczania stopnia zu ycia

fizycznego obiektu:

- liniowa, dotyczy maszyn i urz dze prostych, u ytkowanych w ustalonych warunkach

zgodnie z obowi zuj cymi zasadami eksploatacji

100

⋅

(5.18)

gdzie:
T

– aktualny czas eksploatacji obiektu;

– trwało graniczna (normatywne urz dzenia).

− na podstawie kosztów naprawy (tablica 5.1);
− na podstawie utraty warto ci u ytkowej (tablica 5.2).

Tablica 5.1. Stopie zu ycia fizycznego obiektu na podstawie kosztu naprawy [8]

Udział w cenie obiektu

przewidywanego kosztu naprawy

(robocizna + warto cz ci) (%)

Udział w cenie obiektu warto ci

zespołów, podzespołów, cz ci –

przewidzianych do wymiany (%)

Stopie
zu ycia

fizycznego

(%)

do 15

15-30
30-45
45-60

powy ej 60

do 10

10-20
20-30
30-40

powy ej 40

do 30

30-45
45-60
60-75

powy ej 75

100

Tablica 5.2. Stopie zu ycia fizycznego obiektu [8]

Lp. Opis obiektu mechanicznego

Stopie
zu ycia
fizycznego

1.
2.
3.
4.

5.

6.

7.

8.
9.

Obiekt nowy, dotychczas nie u ytkowany
Obiekt w pocz tkowym okresie u ytkowania, stan bardzo dobry
Obiekt funkcjonuje bez zastrze e , nie ma potrzeby napraw
Obiekt funkcjonuje, stan techniczny nie zapewnia bezawaryjnego

u ytkowania, konieczno przeprowadzenia przegl du technicznego,
regulacji lub naprawy bie cej

Obiekt

u ytkowany

ograniczonym

zakresie,

wymagane

przeprowadzenie napraw głównych elementów składowych

Obiekt u ytkowany, przeprowadzono naprawy bie ce i główne

elementów i wymaga kolejnej naprawy głównej

Obiekt funkcjonuje awaryjnie, liczne przestoje. Ewentualne

przeprowadzenie napraw nale y poprzedzi rozwa aniami co do
zasadno ci ekonomicznej przedsi wzi cia

Obiekt niezdatny, a naprawa ekonomicznie nieuzasadniona
Obiekt powinien by złomowany

do 10%
do 30 %
do 40%

do 50%

do 60%

do 75%

do 85%
do 90%
powy ej 90%

5.2.4. Metoda likwidacji

Metoda likwidacji polega na oszacowaniu warto ci obiektu technicznego

przeznaczonego do wycofania z eksploatacji spowodowanego utrat przez niego zdolno ci do
realizacji pierwotnie zało onych zada . Warto obiektu okre la zale no :

= W

- C

(5.19)

gdzie:

– warto obiektu wyceniana metod likwidacji;

– warto materiałów odzyskanych

– koszty likwidacji.

Najni sza warto likwidacyjna obiektu jest okre lona warto ci złomu W

= m w

(5.20)

gdzie:

m – masa maszyny (kg);

101

– warto jednostkowa złomu (zł/kg).

5.2.5. Metoda porównawcza

Istota tej metody polega na fakcie, e warto aktualna obiektu jest okre lana na

podstawie ceny jak mo emy uzyska na rynku. Podej cie porównawcze opiera si na
zale no ci:

(5.21)

gdzie:

– warto rynkowa obiektu technicznego;

– cena na rynku porównywalnego obiektu technicznego;

– warto i-tej poprawki wyznaczonej ze wzgl du na przyj te kryteria [8, 12]

5.2.6. Metoda analizy statystycznej rynku

W metodzie tej aktualna warto rynkowa obiektu jest wyznaczana na podstawie

przeci tnych cen stosowanych w obrocie maszynami tego samego typu i rodzaju, przy
uwzgl dnieniu ró nic w stanie technicznym. Podstaw metody jest zale no ubytku warto ci
od czasu eksploatacji obiektu (rys. 5.6, 5.7), która jest podstaw do wyznaczania redniej
warto ci urz dzenia w danym roku eksploatacji.

Warto obiektu obliczamy ze wzoru (metoda wska nikowa):

(5.22)

gdzie:

– warto maszyny;

C - rednia cena transakcji obiektu w danym dniu eksploatacji;

)

(

⋅

- poprawka uwzgl dniaj ca stan techniczny j-tego zespołu;

– udział j-tego zespołu w warto ci maszyny;

– stopie pogorszenia lub polepszenia stanu technicznego j-tego zespołu.

102

5.3. Koszty eksploatacji maszyn rolniczych

5.3.1. Elementy składowe kosztów

Jednym z czynników umo liwiaj cym obni enie kosztów produkcji rolnej jest

zmniejszenie kosztów jej mechanizacji. W krajowym rolnictwie udział mechanizacji w
całkowitych kosztach produkcji ro linnej wynosi od 40 do 60 %, a nawet do 80 %. W
rolnictwie krajów zachodnich udział ten nie przekracza 30 % {2, 4, 13]. Na rys. 5.8
przedstawiono elementy składowe kosztów mechanizacji produkcji rolnej w tym kosztów
eksploatacji maszyn.

5.3.2. Koszty utrzymania maszyn

Koszty utrzymania maszyn obci aj gospodarstwo niezale nie od ilo ci wykonanej

pracy. Wynikaj one z fakty posiadania maszyn a nie z ich u ytkowania, dlatego te nosz
one nazw kosztów stałych (w roku). Koszty utrzymania maszyn opisuje równanie [2, 4, 13]:

= c

+ c

[zł/rok]

(5.23)

gdzie:

– koszty utrzymania maszyn;

– koszty amortyzacji;

– koszty przechowywania;

– koszty ubezpieczenie i podatku drogowego.

Warto kosztów amortyzacji maszyn obliczamy z wyra enia:

[zł/rok]

(5.24)

gdzie:

– cena maszyny w zł;

– czas u ytkowania maszyny w latach.

Cena C

jest to tzw. odtworzeniowa jej warto , przyjmowana według aktualnego

poziomu cen na rynku.

Koszty przechowywania maszyn okre la zale no :

= 0,02 C

[zł/rok]

(5.25)

103

Koszt ten obejmuje koszty amortyzacji i naprawy budynków, w których

przechowywane s maszyny. Koszt ten oblicza si w stosunku rocznym, jako 2% warto ci
odtworzeniowej maszyny.

Koszty c

ubezpieczenia i podatku drogowego w zł/rok jest uwzgl dniany w

kalkulacji kosztów eksploatacji i przyczep transportowych według obowi zuj cych stawek.

Jednostkowe koszty utrzymania maszyny okre la wzór:

[zł/h, zł/ha, zł/t]

(5.26)

gdzie:

– jednostkowe koszty utrzymania maszyny;

– roczna zdolno przerobowa maszyny, czyli praca wykonana w roku w h/rok,

ha/rok, t/rok.

5.3.3. Koszty u ytkowania maszyn

Koszt u ytkowania maszyn w roku zale y od ilo ci wykonanej pracy (godzin,

hektarów, ton), st d te nosz one nazw kosztów zmiennych. Koszty u ytkowania maszyn
okre la równanie [2, 4, 13]:

= c

+ c

(5.27)

gdzie:

– koszty u ytkowania maszyn;

– koszty napraw;

– koszty paliwa i smarów;

– koszty energii elektrycznej;

– koszty materiałów pomocniczych.

Jednostkowy koszty c

[zł/h] naprawy maszyny jest okre lany ze wzoru:

⋅

[zł/h]

(5.28)

gdzie:

– koszty napraw;

– współczynnik kosztów napraw;

– zdolno przerobowa maszyny [h].

104

Współczynnik k

kosztów napraw jest zale ny od zło ono ci konstrukcji maszyny i

udziału w cenie maszyny elementów cz ci wymiennych, a tak e kosztów robocizny.
Przykładowe warto ci współczynnika kosztów napraw maszyn wynosz [4]:

ci gnik (uci g 9 kN) – 0,9
pług dwuskibowy – 1
kultywator – 0,6
kombajn zbo owy – 0,6
prasa zbieraj ca – 0,8
kosiarka – 0,8
kombajn do zbioru ziemniaków – 1
Zdolno T

przerobowa maszyny okre la zało ona przez producenta mo liwo

wykonania okre lonej pracy w całym okresie u ytkowania w przeci tnych warunkach
otoczenia i wła ciwej jej eksploatacji.

Jednostkowy koszt c

paliwa i smarów ustala wyra enie:

= 1,2 v

[zł/h]

(5.29)

gdzie:

– jednostkowe zu ycie paliwa [l/h, kg/h];

– cena paliwa [zł/l, zł/kg].

Wska nik „1,2” uwzgl dnia warto zu ytych smarów i olejów. W przypadku prac

ci kich (np. orki) zwi ksza si zu ycie paliwa o 50 %.

Koszty c

energii elektrycznej obliczamy z wyra enia

= =N k

[zł/h]

(5.30)

gdzie:

N – moc silnika elektrycznego (kW);
k

– cena 1 kWh (zł/kWh).

Koszt c

materiałów pomocniczych okre la wyra enie

= m

[zł/h]

(5.31)

gdzie:

– zu ycie jednostkowe materiałów np. sznurka, folii [kg/h];

– cena jednostkowa materiału [zł/kg].

Sumaryczne jednostkowe koszty eksploatacji maszyny okre la wyra enie:

= c

+ c

[zł/h]

(5.32)

Koszty c

eksploatacji maszyny w roku obliczamy ze wzoru:

= c

[zł/rok]

(5.33)

105

gdzie:

– roczne wykorzystanie maszyny [h/rok]

W tablicy 5.3 podano przykładowe warto ci kosztów eksploatacji ci gnika C360.
Tablica 5.3. Koszty eksploatacji ci gnika C360 [2]

koszty

eksploatacji

Lp.

Wykorzystanie q

[h/rok]

Czas

u ytkowania

[lata]

Koszty

utrzymania

[zł/h]

Koszty

u ytkowania

[zł/h]

[zl/rok]

300

5,43

10,36

15,78 4734

600

3,14

9,19

12,34 7404

800

2,90

9,19

12,09 9672

5.4. Koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym

Koszty C

eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym okre la

wyra enie [10, 11]:

= C

+ C

[zł]

(5.34)

gdzie:

– koszty eksploatacji samochodów zale ne od przebiegu;

– koszty eksploatacji samochodów niezale ne od przebiegu.

W skład kosztów C

eksploatacji samochodów zale nych od przebiegu wchodz :

= C

+ C

[zł]

(5.35)

gdzie:

– koszty materiałów p dnych;

– koszty olejów;

– koszty ogumienia;

– koszty napraw.

Koszty C

napraw obejmuj :

= C

+ C

[zł]

(5.36)

gdzie:

– koszty diagnozowania;

– koszty napraw bie cych;

– koszty napraw głównych.

106

Koszty C

eksploatacji samochodów niezale ne od przebiegu zawieraj :

= C

+ C

[zł]

(5.37)

gdzie:

– koszt płac bezpo rednich i narzutów na płace;

– koszt delegacji kierowców;

– amortyzacja pojazdów;

– koszt wyposa enia pojazdów;

– inne koszty;

– koszty zarz dzania.

Koszty zarz dzania C

obejmuj koszty utrzymania personelu administracyjnego

zajmuj cego si obsługiwaniem przewozu ładunków lub osób.

Do kosztów materiałów p dnych i olejów zalicza si koszt paliwa i olejów zu ytych

do silników pojazdów. W tej pozycji ujmuje si zarówno warto paliwa pobranego z
własnych magazynów oraz zakupionego prze kierowców w stacjach benzynowych.

Do kosztów ogumienia nale koszty zu ycia ogumienia (opon, d tek, wkładów). w

pozycji tej mog by równie wykazywane koszty napraw ogumienia.

W kosztach napraw eksploatacyjnych taboru wykazuje si koszty:

− obsług technicznych, planowo zapobiegawczych, wykonywanych okresowo stosownie do

przebiegu lub czasu eksploatacji danego pojazdu. zakres czynno ci dla okre lonego
rodzaju obsługi technicznej ustalaj odpowiednie instrukcje eksploatacyjne,

− napraw eksploatacyjnych pojazdów, wykonywanych dla usuni cia uszkodze i

przywrócenia sprawno ci technicznej pojazdu. Naprawa mo e polega na wymianie
gotowych zespołów lub podzespołów wzgl dnie na wymianie cz ci zamiennych w
zespołach eksploatowanych pojazdów,

− napraw całych pojazdów, przez które nale y rozumie tzw. naprawy główne.

Płace bezpo rednie i narzuty na płace obejmuj koszty wynagrodze wraz z narzutami

za czas pracy kierowców pojazdów samochodowych i ich pomocników. w pozycji tej ujmuje
si wynagrodzenia kierowców i pomocników za prace zwi zane z obsług , remontami itp.,
wykonywane na stacjach obsługi, zakładach remontowych itp.

Delegacje kierowców i pomocników obejmuje koszty zwi zane z delegowaniem lub

czasowym przeniesieniem kierowców i pomocników do pracy poza miejsce stałego postoju
taboru.

Amortyzacja pojazdów obejmuje koszty amortyzacji taboru samochodowego.

107

Koszty wyposa enia pojazdów zawieraj koszty materiałów stanowi cych

wyposa enie pojazdów samochodowych. W szczególno ci zalicza si tu, np. opo cze,
radioaparaty samochodowe, ła cuchy, apteczki, ga nice, pokrowce na chłodnice, skrzynki i
torby narz dziowe, banki na benzyn , narz dzia itp. Do pozycji tej zalicza si równie
ewentualne koszty napraw tych przedmiotów.

Inne koszty bezpo rednie obejmuj ubezpieczenia pojazdów, podatek od rodków

transportu, opłaty za zezwolenie upowa niaj ce do wjazdu na obszar innego kraju, za karnety
TIR, za wizowanie paszportów kierowców, opłaty celne za przewo one paliwo, za jazd po
autostradach, opłaty parkingowe, frachty morskie i kolejowe (za przemieszczanie
samochodów na pewnych odcinkach na promach i wagonach kolejowych).

Ewidencj szczegółow w przypadku działalno ci przewozowej – prowadzi si

według poszczególnych rodzajów transportu (przewozy ładunków, przewozy osób,
eksploatacja sprz tu). w ramach rodzajów transportu mo e nast pi dalszy podział według
typów pojazdów lub jednostek sprz tu. W zale no ci od potrzeb prowadzi si rachunek
kosztów według rodzajów i miejsc powstawania.

5.5. Koszty eksploatacji maszyn przedsi biorstwa produkcyjnego

5.5.1. Charakterystyka i organizacja Wydziału Opon Rolniczych Radialnych

Wydział Opon Rolniczych Radialnych (AIR) jest wydziałem produkcyjnym

wchodz cym w skład Linii Opon Rolniczych w Stomil-Olsztyn S.A. W wydziale
konfekcjonowane i nast pnie wulkanizowane s opony rolnicze nap dowe radialne. W
ostatnich latach zostały zwi kszone zdolno ci produkcyjne wydziału w zwi zku z czym
wprowadzono do produkcji kilka rozmiarów opon nap dowych diagonalnych. Na wydziale
produkowanych jest ponad 40 asortymentów o rednicy osadzenia od 20” do 38”. Produkcja
odbywa si w systemie trzyzmianowym z jedn zmian produkcyjn w sobot . Produkcja
dobowa zale y od rozmiarów produkowanych opon i wynosi 500

÷600 sztuk opon

nap dowych [6].

Wydział Opon Rolniczych Radialnych mie ci si w jednej hali podzielonej na dwie

cz ci o ł cznej powierzchni 10.529m

. Wydział aktualnie zatrudnia 123 osoby z czego 9 na

stanowiskach umysłowych. Schemat organizacyjny wydziału przedstawia rys. 5.9.

Odpowiedzialno za wydział ponosi Kierownik Wydziału, któremu bezpo rednio

podlegaj :

108

− Z-ca Kierownika ds. Technicznych;
− Starszy Referent
− Specjalista Technolog Konfekcji i Wulkanizacji
− Mistrzowie Produkcji;
− Brygadzista Zmian Asortymentowych

Z-ca Kierownika ds. Technicznych jest odpowiedzialny za utrzymanie ci gło ci ruchu

maszyn i urz dze znajduj cych si na wydziale AIR.

Kierownik ds. Technicznych współpracuje ze Specjalist Elektronikiem, którego

głównym obowi zkiem jest prowadzenie całokształtu prac zwi zanych z utrzymaniem ruchu
maszyn i urz dze w zakresie elektroniki i oprogramowania.

Mistrz utrzymania ruchu (elektryk) nadzoruje prac trzech brygad utrzymania ruchu.

Podstawowych obowi zkiem Mistrza Utrzymania Ruchu jest zapewnienie ci gło ci ruchu
maszyn i urz dze wydziału Opon Rolniczych Radialnych na trzech zmianach
produkcyjnych.

Brygada remontowa nadzorowana przez Brygadzist Utrzymania Ruchu wykonuje

prace remontowe pras wulkanizacyjnych i maszyn konfekcyjnych na wydziale według planu
remontów.

Starszy Referent prowadzi sprawy kadrowe pracowników zatrudnionych na wydziale.
Specjalista Technolog odpowiada za prawidłowy przebieg wszystkich procesów

technologicznych produkcji opon na wydziale.

Mistrzowie Produkcji ka dy na swojej zmianie produkcyjnej odpowiadaj za

realizacj planu produkcji.

5.5.2. System utrzymania ruchu maszyn

Systemem utrzymania ruchu maszyn i urz dze wydziału AIR (rys.5.10) zarz dza

Z-ca Kierownika ds. Technicznych. Z-ca Kierownika ds. Technicznych jest odpowiedzialny
za utrzymanie ci gło ci ruchu maszyn i urz dze znajduj cych si na wydziale AIR. Do
podstawowych obowi zków Kierownika ds. Technicznych nale :
− nadzór nad prowadzeniem bie cych prac w zakresie utrzymania ruchu i konserwacji

maszyn i urz dze wydziału przez podległych pracowników;

− techniczne przygotowanie utrzymania ruchu i prac remontowych poprzez:

− planowanie zaopatrzenia w cz ci zamienne, rodki smarownicze i inne materiały

przy współpracy z Działem Zaopatrzenia,

109

− magazynowanie cz ci zamiennych i potrzebnych materiałów,
− wykonywanie prac warsztatowych we własnym zakresie i przy udziale

wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych Spółki;

− prowadzenie prac remontowych oraz przegl dów maszyn i urz dze zgodnie

wydziałowym planem konserwacji maszyn i urz dze produkcyjnych;

− opracowywanie planów remontów, modernizacji i przegl dów maszyn i urz dze ;
− dbało o utrzymanie w stałej sprawno ci technicznej ogólnego stanu obiektu i instalacji

pomieszcze nale cych do wydziału;

− opracowywanie i aktualizacja instrukcji obsługi maszyn i urz dze ;
− inicjowanie działa w zakresie BHP i p.po maj cych na celu zapewnienie pracownikom

bezpiecznych warunków pracy;

− organizowanie postojów remontowych na wydziale;
− współpraca z pracownikami firm zewn trznych w zakresie dopuszczania ich do prac

remontowych na wydziale oraz odbiór wykonanych prac.

− aktywny udział we wdra aniu nowych uruchomie opon i nowych technologii w celu

dostosowania maszyn wydziału do stawianych im zada ;

− udział w realizacji przedsi wzi inwestycyjnych i modernizacyjnych oraz wyra anie

merytorycznych opinii w zakresie swojego działania.

− udział w planowaniu bud etu na koszty zwi zane z utrzymaniem ruchu maszyn i urz dze

oraz analiza kosztów bie cych w stosunku do zało onego bud etu na te cele;

− nadzór nad szkoleniem nowych pracowników słu b technicznych.

W zakresie elektroniki i oprogramowania Kierownik ds. Technicznych współpracuje

ze Specjalist Elektronikiem. Do podstawowych obowi zków Specjalisty Elektronika nale :
− prowadzenie całokształtu prac zwi zanych z utrzymaniem ruchu maszyn i urz dze w

zakresie elektroniki i oprogramowania;

− współudział w tworzeniu koncepcji i przedsi wzi modernizacyjnych;
− wykonywanie prac naprawczych sprz tu elektronicznego we własnym zakresie i przy

współudziale wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych przedsi biorstwa;

− prowadzenie bie cych prac oraz rozwi zywanie specjalistycznych problemów w zakresie

utrzymania ruch i konserwacji maszyn i urz dze pod wzgl dem sterowania
elektronicznego i komputerowego;

− dokonywania zmian w oprogramowaniu komputerów maszyn konfekcyjnych i systemu

transportu podwieszonego oraz ich bezpo rednia obsługa;

110

− opracowanie i aktualizacja dokumentacji techniczno-ruchowej maszyn i urz dze w cz ci

dotycz cej elektroniki i oprogramowania.

− Mistrz utrzymania ruchu (elektryk) nadzoruje prac trzech brygad utrzymania ruchu. Do

podstawowych obowi zków Mistrza utrzymania ruchu nale :

− zapewnienie ci gło ci ruchu maszyn i urz dze wydziału Opon Rolniczych Radialnych w

zakresie elektro-automatycznym;

− wykonywanie remontów pras i maszyn konfekcyjnych w zakresie elektro-mechanicznym;
− przydzielanie podległym pracownikom robót zgodnie z planem zada w zale no ci od ich

kwalifikacji, posiadanej grupy SEP;

− sprawowanie bezpo redniego nadzoru nad jako ci i zgodno ci wykonywanych robót

przez podległych pracowników;

− nadzór stanu technicznego instalacji elektrycznych i rozdzielni wydziału;
− współudział w opracowaniu planów remontów maszyn i urz dze wydziału.

Starszy Mistrz Utrzymania Ruchu zleca i nadzoruje prace zwi zane z przegl dami,

naprawami i remontami podzespołów elektro-automatycznych w maszynach wydziału.
Powy sze zadania rozdzielone s na trzy zmiany i wykonywane wg planu konserwacji
maszyn i urz dze produkcyjnych wydziału. Na ka dej zmianie pracuje dwóch elektro-
automatyków i mechaników wykonuj cych przegl dy maszyn zgodnie z opracowanym
planem, a tak e usuwaj cych bie ce usterki w podzespołach elektro-automatycznych maszyn
i urz dze wydziału. Wyniki przegl dów maszyn zapisywane s w kartach inspekcyjnych
maszyn. Na podstawie wyników karty inspekcyjnej maszyny Kierownik ds. Technicznych
potwierdza zdatno maszyny lub kieruje dan maszyn do remontu. Ka da maszyna
produkcyjna wydziału posiada swój paszport ,w skład którego wchodz karty inspekcyjne i
zapisy wykonanych remontów z uwzgl dnieniem wymienionych podzespołów maszyny.

Brygada remontowa nadzorowana przez Brygadzist Utrzymania Ruchu podlega

bezpo rednio Kierownikowi ds. Technicznych. Brygada Remontowa składa si z trzech
mechaników i wykonuje zlecone przez Kierownika ds. Technicznych prace remontowe pras
wulkanizacyjnych i maszyn konfekcyjnych na pierwszej zmianie produkcyjnej. W przypadku
nasilenia prac remontowych brygada remontowa jest wspierana przez pierwsz zmian
brygady utrzymania ruchu.

Kierownik ds. Technicznych zleca i nast pnie odbiera wykonanie pewnych prac

remontowych przez firmy zewn trzne. Na rzecz wydziału wiadczone s nast puj ce usługi:
1. Firma ABB wykonuje:

111

− konserwacj i napraw urz dze d wigowych i d wignic przy prasach wulkanizacyjnych;
− konserwacj i napraw instalacji o wietleniowych;
2. Firma Promet wykonuje:
− napraw wózków do półfabrykatów i opon;
− napraw i modernizacj b bnów konfekcyjnych;
3. Firma Promel wykonuje:
− napraw zaworów i armatury mediów energetycznych;
− konserwacj instalacji p.po ;
− konserwacj i napraw przeno ników ta mowych.

5.5.3. Koszty utrzymania ruchu maszyn (kalkulacja kosztów)

Kalkulacj kosztów w wydziałach produkcyjnych Stomil-Olsztyn S.A. wykonuje si

metod kalkulacji podziałowej zło onej. Polega ona na podzieleniu całkowitych kosztów
wydziału danego okresu rozliczeniowego na jednostk wspóln dla wytworzonych wyrobów.
W przypadku wydziału produkcyjnego b dzie to całkowity miesi czny koszt wydziału
podzielony na ilo kilogramów wyprodukowanych opon. W ten sposób obliczony wska nik
mówi o koszcie wyprodukowania jednego kilograma danego asortymentu w konkretnym
wydziale produkcyjnym. Wska nik ten nazywany jest CRI i jest porównywany z
wcze niejszymi okresami produkcji. Słu y on tak e do oceny opłacalno ci produkcji danego
asortymentu w danym wydziale produkcyjnym lub w fabryce.

Koszty utrzymania ruchu maszyn wydziału umieszczane s według rodzajów i miejsc

powstawania w tabeli zawieraj cej wszystkie miesi czne koszty wydziału (tablica 5.4, 5.5,
5.6).

Koszty Wydziału Opon Rolniczych Radialnych (AIR) przypisywane s do kont MPK,

które odpowiadaj miejscom powstawania kosztów. Numery miejsc powstawania kosztów
przedstawia tablica 5.7.

Tablica 5.4. Zestawienie kosztów utrzymania ruchu wg rodzajów zł

Lp. Rodzaj kosztu\Data lip-00

Sie-00

wrz-00

pa -00

lis-00

gru-00

sty-01

lut-01

mar-01

1 Płace

84840,41

87313,49

103165,69 98289,29

95020,05 90035,82 104063,02 104063,02 85523,73

2 Fundusz socjalny

1166,66

1166,66 1967,63 1321,51

1597,55

1459,53

wiadczenia

rzecz pracowników

0,00

616,23

112

4 Energia elektryczna 2480,41

3616,19

3661,30

1376,48

287,46

11,05

873,62

863,07

920,06

5 Amortyzacja

148,63

148,64

6 Materiały

pomocnicze

1495,36

3263,77

1654,81

372,25

1715,42 2915,51 2125,94

146,22

2278,89

7 Usługi obce

91,31

315,31

91,31

511,62

91,31

0,00

111,80

8 Sprz t

ochrony

osobistej

679,56

734,18

1367,14

654,46

990,94

744,68

574,18

1367,03

1780,03

9 Spr one powietrze 82,03

121,42

107,76

71,62

25,05

17,02

31,33

62,55

53,98

10 Koszt Metrologii

0,00

11 Koszt dozoru tech. 0,00

0,00

12 Usługi

Zakładu

Form

0,00

13 Usługi PTEE

0,00

14 Główny informatyk 143,46

134,36

132,67

138,78

119,22

126,95

0,00

1783,11

0,00

15 Magazyn techniczny 368,95

425,16

395,93

0,00

377,92

480,20

0,00

RAZEM

91496,78 97239,17

111891,90 102309,48 99942,66 96959,11 109229,55 110031,19 92892,89

Tablica 5.5 Zestawienie kosztów transportu wg rodzajów w zł [6]

Lp. RODZAJ

KOSZTU\
DATA

gru-98

sty-99

lut-99 mar-99 kwi-99 maj-99

cze-99

lip-99

sie-99 wrz-99

pa -99

1. Płace

26213,32 21512,19 20579,22 30328,09 25548,25 23704,23 29588,81

31906,73 34396,31 34884,93 34376,91

2. Fundusz

socjalny

3102,94

258,58

338,36

298,47

wiadczenia na

rzecz
pracowników

0,00

508,47

0,00

4. Energia

elektryczna

0,00

5. Amortyzacja

2860,79 1497,66 6984,51 6984,51 6877,09 6876,83 6876,83

6876,83 7156,25 7255,30 7255,30

6. Materiały

pomocnicze

2939,16

0,00

62,00

0,00

149,46

0,00 3840,00

20,38

0,00

7. Usługi obce

24422,37 28127,46 24537,02 15211,26 1509,01

452,81 2567,12

12432,62 5060,87 10331,75

426,18

8. Sprz t ochrony

osobistej

0,00

253,54

280,14

669,69

48,00

400,84

0,00 1066,10

9. Transport

(wózki)

14330,60 12304,78 12402,24 13477,58 19599,96 13892,97 12732,24

15000,24 18735,35 14020,38 13980,03

10. Narz dziownia

0,00

135,84

246,97

0,00

11. Usługi Zakładu

Form

0,00

12. Magazyn

techniczny

30404,76 6974,94 5393,23 4058,76 3334,40 4057,86 5122,86

3900,98 4030,04 3447,26 2849,80

13. Magazyn

surowców

225,29

71,01

148,07

252,68

544,77

206,02

634,10

287,58

514,72

955,09

290,90

113

14.

RAZEM

104499,23 71255,09 70382,65 70864,89 58189,93 50405,85 58017,89

70751,45 74432,85 71213,56 60543,69

Tablica 5.6. Zestawienie kosztów u ytkowania maszyn wg miejsc powstawania w

tys. zł [6]

Lp. Rodzaj kosztu\Data maj-00 cze-00 lip-00 sie-00 wrz-00 pa -00 lis-00 gru-00 sty-01 lut-01 mar-01

1. konfekcja RB505

182,7 187,3 198,7 192,9 191,6 193,8 189,3 184,5 189,6 196,9 173,3

2. konfekcja 59HS + R2

57,8

56,4

52,8

62,7

60,2

61,3

55,1

55,3

72,1

78,1

66,4

3. ci cie kordu

39,9

39,6

34,7

42,9

43,2

50,4

35,6

34,7

45,2

46,9

39,8

4. malowanie opon

48,8

50,0

49,2

75,0

65,3

64,4

60,5

54,3

71,2

53,5

5. wulkanizacja 75"

214,7 235,8 182,7 247,7 279,6 243,6 205,2 192,0 285,5 259,0 255,3

6. wulkanizacja 88"

94,6 101,4

89,9 116,2

97,2

84,4

79,2

75,6

76,2

93,7

98,5

7. transport

40,8

44,3

43,8

47,2

61,7

57,2

51,8

45,6

42,7

37,1

8. koszt całkowity

679,3 714,8 651,8 784,6 798,8 755,1 676,7 642,0 782,5 788,5 723,9

Tablica 5.7. Wykaz numerów kont MPK wydziału AIR [6]

Nr konta MPK Miejsce powstania kosztu

1370

Koszty stałe maszyn do ci cia gumowanych kordów
tekstylnych

1492

Teren i budynki AIR

1494

Gospodarka transportowa AIR

1575

Maszyny konfekcyjne HERBERT RB 505 P

1580

Maszyny konfekcyjne HEB/NRM 59HS

1585

Maszyny konfekcyjne HEB R-2

1620

Koszty stałe maszyny do malowania opon

1750

Prasy wulkanizacyjne 75

1755

Prasy wulkanizacyjne 88”

1495

Utrzymanie ruchu

5.5.4. Model matematyczny kosztów utrzymania ruchu maszyn

(eksploatacji)

Celem bada było opracowanie modeli matematycznych kosztów eksploatacji

obiektów technicznych Wydziału Opon Rolniczych Radialnych w Stomil-Olsztyn S.A.
Modele opracowywane s w celu usprawnienia zarz dzania eksploatacj obiektów
technicznych i przewidywania przyszłych kosztów.

114

Badaniom zostały poddane składowe koszty transportu i utrzymania ruchu Wydziału

Opon Rolniczych Radialnych, a tak e koszty u ytkowania poszczególnych stanowisk
roboczych wydziału.

Graf bada składowych kosztów eksploatacji maszyn Wydziału Opon Rolniczych

Radialnych przedstawiono na rysunku 5.11. Do bada zostan wykorzystane warto ci
składowych kosztów wydziału z 39 kolejnych miesi cy, pocz wszy od stycznia 1998r.
Obróbce statystycznej zostan poddane składowe koszty utrzymania ruchu wydziału,
składowe koszty transportu na wydziale, całkowite koszty u ytkowania stanowisk roboczych,
a tak e tona produkcji w badanym okresie czasu.

Wyniki obróbki statystycznej kosztów utrzymania ruchu maszyn zrealizowanej

według koncepcji podanej w rozdziale 4, upowa niaj do sformułowania nast puj cych
wniosków:
1. stwierdzono, e rozkład kosztów utrzymania ruchu, kosztów utrzymania w ruchu

stanowisk roboczych, kosztów u ytkowania maszyn i tona u produkcji jest rozkładem
normalnym.

2. analiza wariancji wykazała, e za grupy jednorodne na poziomie istotno ci równym 0,05

mo na uwa a całkowite koszty utrzymania ruchu i warto ci tona u produkcji w latach
1998-2000.

3. analiza korelacji kosztów utrzymania ruchu wykazała, e istotny wpływ na wielko

całkowitych kosztów utrzymania ruchu maj : koszty płac i usług obcych.

4. analiza korelacji kosztów transportu wykazała, e istotny wpływ na wielko całkowitych

kosztów transportu maj : koszty materiałów pomocniczych, sprz tu ochrony osobistej,
narz dzi i usług obcych.

5. analiza korelacji kosztów utrzymania w ruchu stanowisk roboczych wykazała, e istotny

wpływ na wielko całkowitych kosztów utrzymania w ruchu stanowisk roboczych maj
wszystkie składowe. Zauwa y nale y, e wielko tona u nie posiada istotnego wpływu
na całkowity koszt utrzymania w ruchu stanowisk roboczych.

6. analiza korelacji kosztów u ytkowania maszyn wykazała, e istotny wpływ na wielko

całkowitych kosztów u ytkowania maszyn maj : koszty konfekcji RB505, 59-HS, R-2,
wulkanizacji i transportu.

Metod analizy regresji otrzymano nast puj cy model matematyczny kosztów

obejmuj cy:
1) koszty całkowite utrzymania ruchu maszyn:

= 7,66 + 0,985x

+ 0,982x

[zł]

(5.38)

115

gdzie:

– płace pracowników;

– koszty usług obcych.

2) koszty y

całkowite transportu:

= 52,05 + 0,423x

+ 0,954x

[zł]

(5.39)

gdzie:

– koszty materiałów;

– koszty usług obcych.

3) koszty y

u ytkowania maszyn:

= 43,13 + 1,71x

+ 1,029x

+ 0,854x

[zł]

(5.40)

gdzie:

– koszty konserwacji;

– koszty wulkanizacji;

– koszty transportu.

Uzyskane funkcje pozwalaj na okre lenie warto ci kosztów całkowitych z 5%

bł dem. Funkcje te mo emy uzna za wystarczaj co dokładne, aby na ich podstawie
zarz dza eksploatacj Wydziału Opon Rolniczych Radialnych Stomil-Olsztyn S.A.

5.6. Wykorzystanie modeli matematycznych kosztów zarz dzania
eksploatacj obiektów technicznych

5.6.1. Wprowadzenie

Modele matematyczne procesów, w tym kosztów eksploatacji obiektów technicznych

umo liwiaj podejmowanie wła ciwych decyzji dotycz cych urz dze technicznych w
zakresie: niezawodno ci, trwało ci, diagnozowania, prognozowania, genezowania,
obsługiwania, u ytkowania, zasilania, a tak e funkcjonowania systemów eksploatacji (rys.
5.11). Systemy eksploatacji oparte na tych modelach matematycznych nosz nazw systemów
dynamicznych, tzn. takich w których u ytkowanie i obsługiwanie jest zdeterminowane
chwilowym stanem technicznym obiektów. Systemy przynosz nast puj ce korzy ci:
− polepszaj dyspozycyjno obiektów i wydajno procesu produkcji przez

zminimalizowanie czasu przestoju maszyn;

− zmniejszaj koszty obsługiwania i napraw obiektów;
− minimalizuj koszty cz ci wymiennych;

116

− przedłu aj „ ycie” obiektów wi c zmniejszaj wydatki pieni ne na zakup nowych

urz dze ;

− racjonalizuj zatrudnienie w dziale utrzymania maszyn w ruchu;
− zwi ksza bezpiecze stwo.

Wymienione elementy maj istotny wpływ na efektywno funkcjonowania

przedsi biorstw i jednostek bud etowych.

Podstawowy problem, który nale y rozwi za w komputerowych podsystemach

zarz dzania eksploatacja obiektów technicznych mo na sprowadzi do [1]:

„wyznaczenia algorytmów podejmowania decyzji z uwzgl dnieniem ich

komputerowej realizacji, specyfiki rozpatrywanego problemu i obiektu zarz dzania”.

Kolejno post powania powinna by nast puj ca:

sformułowanie problemu – algorytm – program – realizacja komputerowa.

5.6.2. Informatyczny system zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych z
wykorzystaniem kosztów

Informatyczny system zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych mo na

przedstawi jak na rysunku 5.12.

Obiekt zarz dzania 1 jest opisany:

− wielko ciami wyj ciowymi „y” zwi zanymi z celem zarz dzania;
− wielko ciami wej ciowymi „x”, które s wielko ciami decyzyjnymi, inaczej

zarz dzaj cymi, tzn. takimi których podanie na wej cie obiektu spowoduje osi gni cie
celu zarz dzania;

− wielko ciami zakłócaj cymi „z” (mierzalne i pozostałe), które maj wpływ na „y” i które

charakteryzuj oddziaływanie otoczenia na obiekt zarz dzania.

Model obiektu zarz dzania o wej ciu „x”, wyj ciu „y” i parametrach „a” lub

zakłóceniach „z” mo na opisa wzorem (patrz punkt 1.6.4.):

y = F(x, a)

(5.41)

Mo liwe s dwa sposoby wyznaczania decyzji x przez komputer:

1) ze wzoru:

x = F

-1

(y, a),

(5.42)

je eli równanie (5.41) jest rozwi zywalne;

2) je eli równanie (5.41) nie da si rozwi za analitycznie, w takim przypadku nale y

zastosowa numeryczny (przybli ony) sposób jego rozwi zania.

117

Podkre li nale y, e komputer wyznacza decyzje x na podstawie wprowadzonej

informacji I

i I

realizuj c program podejmowania decyzji (rys. 5.2).

Wyznaczone przez komputer decyzje x otrzymuje decydent 2, który na ich podstawie i

innych informacji I

wyznacza decyzje x

, czyli rzeczywisty algorytm zarz dzania obiektem o

postaci:

= G(x, I

)

(5.43)

Rozpatrzony sposób post powania jest realizowany w informatycznych podsystemach

zarz dzania systemami działania typu: wspomaganie decyzji, ekspertowych lub innych.

5.6.3. Podsystem wspomagania decyzji

System wspomagania decyzji (DSS – Decision Support Systems) umo liwia

decydentom szczebla najwy szego mo liwo identyfikacji problemu decyzyjnego oraz
tworzenie i rozwi zywanie modeli decyzyjnych, umo liwiaj cych wybór wła ciwych decyzji.
Systemy te s wykorzystywane w wspomaganiu podejmowania decyzji strategicznych i
taktycznych (długo i redniookresowych), w problematyce: planowania działalno ci
gospodarczej, inwestycji, zaopatrzenia, sprzeda y wyrobów i usług, gospodarki finansowej.

W strukturze systemów wspomagania decyzji mo na wyró ni nast puj ce zasadnicze

elementy (rys. 5.13) [3, 11]:
− podsystem komunikacji, umo liwiaj cy porozumiewanie si u ytkownika z systemem w

j zyku wy szego poziomu, w tym zbli onym do j zyka naturalnego stanowi cego tzw.
j zyk dialogu;

− podsystem rozwi zywania problemów - zapewnia automatyczn b d we współpracy z

u ytkownikiem obsług pyta zwi zanych z podejmowaniem decyzji;

− podsystem zarz dzania baz danych i baz modeli - umo liwia racjonalne

gospodarowanie zasobami informacyjnymi;

− baza danych – to zbiór danych dotycz cych funkcjonowania danego systemu działania

(np. produkcyjnego, usługowego, handlowego), niezb dnych do rozwi zywania
problemów decyzyjnych;

− baza modeli obejmuj ca zbiór:

− modeli prognostycznych i planistycznych;
− modeli optymalizacyjnych;
− modeli symulacyjnych;
− modeli kosztów w tym kosztów eksploatacji obiektów technicznych;

118

− scenariuszy decyzyjnych, ułatwiaj cych rozpoznawanie problemów decyzyjnych i

wybór decyzji;

− problemów decyzyjnych wraz ze schematami ich rozwi zywania.

5.6.4. Baza modeli

Baza modeli obejmuje modele: optymalizacyjne, symulacyjne, prognostyczne i inne.

Optymalizacja jest jednym z najcz stszych sposobów wykorzystania modelu
matematycznego. Post powanie powinno by nast puj ce:
− okre lenie matematycznego modelu obiektu bada lub je eli nie jest to mo liwe jedynie

funkcji obiektu bada ;

− okre lenie ogranicze (warunków ograniczaj cych), narzuconych na wielko ci

charakteryzuj ce obiekt bada ;

− okre lenie kryterium optymalizacji (wska nik jako ci) w postaci wielko ci Q oraz jej

zale no od funkcji obiektu zwanej funkcja celu (funkcj kryterium optymalizacji,
funkcj kryterialn itp.).

Kryterium optymalizacji mo e by jedno i to okre la typowe badania optymalizacyjne

(mono - optymalizacja) lub mo e ich by kilka (poli - optymalizacja).

Symulacja komputerowa jest metod badania systemów:

− badania symulacyjne mo na traktowa jako eksperymentowanie z systemem przy

wykorzystaniu modelu;

− symulacja jest narz dziem, a nie celem.

Symulacja mo e dotyczy :

− zachowania si modelu, a wi c i systemu (zmieniamy wej cie i patrzymy jakie jest

wyj cie);

− celów badawczych. chodzi o to, aby model nie tylko zachowywał si z zewn trz jako

system rzeczywisty, ale by wn trze modelu było takie samo, jak wn trze systemu;

− wyboru typu modelu, a wi c sposobu widzenia systemu przez badacza. Dotyczy to

identyfikacji (struktura i parametry) modelu i jego weryfikacji.

Model komputerowy stanowi odzwierciedlenie modelu formalnego. To program

obliczaj cy y z relacji y = f(x). Implementacja modelu symulacyjnego to sporz dzenie
programu działaj cego zgodnie z formaln specyfik modelu.

Eksperymentowanie z modelem nie ró ni si w zasadzie od eksperymentowania z

systemem, dlatego te stosuje si tu wszystkie metody planowania eksperymentu.

119

Wyniki eksperymentu symulacyjnego s bezwarto ciowe, je eli nie mo na nic

powiedzie o ich wiarygodno ci. Sposobem analizy wiarygodno ci modeli symulacyjnych
jest analiza wra liwo ci (wra liwo na struktur modelu i warto ci parametrów modelu). Z
reguły stosuje si dodatkowe eksperymenty przy zaburzaniu warto ci parametrów modelu,
modyfikacje struktury modelu itp.

Pami ta nale y, e konkretyzacja struktury i parametrów modelu musi odbywa si

na podstawie rzeczywistego materiału eksperymentalnego.

Prognozowanie jest procesem opracowania zało e lub przesłanek dotycz cych

przyszło ci. Inaczej mówi c prognozowanie to proces przewidywania stanu lub okre lonej
wielko ci dowolnego systemu działania w przyszło ci, tzn. w chwili t +

∆t.

Przez prognozowanie b dziemy rozumieli okre lenie „przyszłych” (wzgl dem chwili

bie cej t) warto ci wielko ci prognozowania y

(

τ), τ > t, na podstawie modelu, obiekty w

chwili t i obserwacji y

/s/ wykonywanych do chwili t, s

≤ t. Przewidziana warto zmiennej

(

τ) okre lon według powy szej zasady nazywamy prognoz wielko ci y

(

τ) i oznaczamy

y (

τ). Ró nic τ - t nazywamy wyprzedzeniem prognozy. Najwi ksze wyprzedzenie prognozy

nazywamy horyzontem prognozy.

Operator pozwalaj cy obliczy prognoz na podstawie pomiarów nazywamy

predyktorem:

(5.44)

gdzie:

- operacja wykonywana na zbiorze pomiarów (predyktor);

– {y

/s/, s T

t} – zbiór obserwacji (wyników) pomiarów dost pnych w chwili

wykonywania prognozy t;

– zbiór chwil, w których dokonano obserwacji.

Rozwi zanie zagadnienia prognozowania stanów przedmiotów diagnozy zale y m.in.

od wymaga jako ciowych narzucanych a’priori na prognoz . Najprostsze wymaganie
jako ciowe okre la wyra enie:

(5.45)

Jest to idealna prognoza, która na ogół nie jest realizowana ze wzgl du na to, e

prognozy s budowane na podstawie modelu, który nigdy nie jest idealny. W zwi zku z czym
bł d prognozy e

nie jest równy zeru:

−

(5.46)

120

5.6.5. Ekspertowe systemy zarz dzania

W systemie tym komputer spełnia rol eksperta, czyli rodka do rozwi zywania

problemów na podstawie reprezentacji wiedzy z wykorzystaniem odpowiednich reguł
poprawnego rozumowania, a w szczególno ci reguł wnioskowania.

Mo na wyró ni dwie charakterystyczne cechy takiego systemu komputerowego

[7]:

1. komputer wyznacza rozwi zanie problemu na podstawie dost pnej wiedzy, któr

posiadamy o danym obiekcie, za pomoc modelu programu, który realizuje pewien proces
rozumowania;

2. opis wiedzy o obiekcie nie jest podany w postaci precyzyjnych wzorów matematycznych,

a w postaci zbioru faktów i reguł logicznych.

Takie uogólnienie klasycznych modeli matematycznych nazywa si reprezentacj

wiedzy, a w komputerze baz wiedzy.

W wielu przypadkach rozwi zanie problemu polega na ogół na jego wydedukowaniu

ze zbioru faktów, które uznajemy za prawdziwe, jest wi c wynikiem okre lonego procesu
rozumowania. Aby wynik rozumowania był poprawny nale y zastosowa reguły poprawnego
rozumowania, które zawarte w logice i nazywaj si regułami wnioskowania.

W systemie ekspertowym mo na wymieni nast puj ce podstawowe elementy

(rys. 5.14):
1. baz wiedzy, która zawiera fakty i reguły. Fakty s zdaniami oznajmuj cymi. Fakty mog

by prezentowane w postaci zwi zków mi dzy obiektami i charakteryzowa si ró nymi
cechami (atrybutami). Baza wiedzy zawiera równie reguły w postaci: IF warunek THEN
wniosek AND/OR akcja;

2. baz danych (np. dane techniczno – ekonomiczne o obiekcie, wyniki pomiarów, dane

eksploatacyjne, hipotezy itp.);

3. procedury wnioskowania, w ród których wyró ni mo na:
− wnioskowanie wprzód, oznacza to mo liwo zwi kszenia si bazy faktów, a co za tym

idzie, przyspieszenie procesu sprawdzania postawionej hipotezy;

− sterowani z wnioskowaniem, które ograniczaj ilo reguł mo liwych do uaktualnienia;
− wnioskowanie wstecz, polega na wykazaniu prawdziwo ci hipotezy głównej na podstawie

prawdziwo ci przesłanek;

− wnioskowanie mieszane stanowi kompromis mi dzy wnioskowaniem w przód i wstecz,

dzi ki czemu jest pozbawione niektórych wad tych metod;

121

− wnioskowanie rozmyte, jest to podej cie odpowiednie do prezentowania ró nych

niedoskonało ci (chaotyczno ci) spotkanych podczas komunikowania si ludzi w yciu
codziennym;

4. procedury obja niania – wyja niaj strategi wnioskowania. Zadaniem systemu

obja niaj cego jest udzielenie u ytkownikowi odpowiedzi, jak równie przyjmowanie od
niego zapyta , praktycznie w dowolnym momencie. Przykładowe zapytania to: dlaczego
(why), jak (how), co (what), jaki, ile;

5. procedury sterowania dialogiem – s to procedury wej cia – wyj cia umo liwiaj ce

formułowanie zada przez u ytkownika i przekazywanie rozwi zania przez program;

6. procedury umo liwiaj ce rozszerzenie oraz modyfikacj wiedzy oraz jej pozyskiwanie.

Ekspertowe systemy zarz dzania mog generowa decyzje o dowolnym zasi gu i

horyzoncie czasowym (decyzje: strategiczne, taktyczne, operacyjne, długo-, rednio- i
krótkookresowe), mog by wykorzystane w dowolnym systemie działania na przykład
przedsi biorstwie przemysłowym, rolniczym, usługowym, handlowym i jednostkach
bud etowych.

5.7. Podsumowanie

Reasumuj c

rozpatrzone

zagadnienia

dotycz ce

aspektów

praktycznych

wykorzystania rachunku kosztów eksploatacji obiektów technicznych w systemach działania
mo na stwierdzi co nast puje:

1) pomi dzy zu yciem, intensywno ci uszkodze , dochodem jednostkowym i warto ci

jednostkow obiektu technicznego istniej okre lone zale no ci, które mo na ustali
metod teoretyczn lub eksperymentaln ;

2) obecne metody wyceny urz dze technicznych nie odzwierciedlaj w pełni rzeczywistej

ich warto ci. W procesie eksploatacji obiektów technicznych nale ałoby okre la
warto : rynkow (rzeczywist ), fizyczn , wzgl dn i bezwzgl dn ;

3) koszty eksploatacji maszyn rolniczych obejmuj koszty utrzymania i u ytkowania;
4) koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym obejmuj koszty

zale ne i niezale ne od przebiegu;

5) koszty utrzymania ruchu (utrzymania) maszyn nale y rejestrowa według rodzajów i

miejsc ich powstawania, co umo liwia analiz ich wpływu na efektywno
gospodarowania przedsi biorstwa, a tak e opracowania modelu kosztów;

122

6) modele matematyczne kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na wykorzysta w

podejmowaniu decyzji dotycz cych u ytkowania, naprawy, likwidacji lub sprzeda y;

7) modele matematyczne kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na wykorzysta

do oceny jako ci funkcjonowania systemu eksploatacji urz dze technicznych i jego
wpływu na efektywno funkcjonowania danego systemu działania.

LITERATURA

1. BUBNICKI Z.: Podstawy informatycznych systemów zarz dzania. Politechnika

Wrocławska. Wrocław, 1993.

2. GO E., MUZALEWSKI A., OLSZEWSKI T.: Eksploatacyjno - ekonomiczne wska niki

racjonalnego u ytkowania maszyn rolniczych (katalog). Instytut Budownictwa
Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa 1996.

3. INFORMATYKA dla ekonomistów. Red. Nowicki A., PWN, Warszawa–Wrocław, 1998.
4. KARWOWSKI T.: Zasady eksploatacji i opłacalno ci zakupu maszyn. IBMiER,

Warszawa 1996.

5. MICHALSKI R., JÓ WIAK W.: Metody oceny stanu technicznego wyceny pojazdów i

maszyn. Seria: Ruchomo ci, Educaterra Sp. z o.o. Olsztyn 1999.

6. MŁODAWSKI T.: Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych. Wydział

Produkcji Opon Rolniczych Radialnych, STOMIL, OLSZTYN S.A., Olsztyn 2001.

7. MULAWKA J.: Systemy ekspertowe. WNT, Warszawa 1997.
8. NAPIÓRKOWSKI J, RÓBEK R.: Metody wyceny maszyn i urz dze . Zachodnie

Centrum Organizacji, Zielona Góra 2001.

9. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. UWM Olsztyn, 2000.
10. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. ITE, Radom 1998.
11. NIZI SKI S., ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. Olsztyn – Bydgoszcz, ISBN – 83-916198-0-X, 2001.

12. SZEWIELI SKI A.: Wycena maszyn i urz dze metod analizy statystycznej rynku.

Praca dyplomowa UWM, Wydział Nauk Technicznych, Olsztyn 2000.

13. WÓJCICKI Z.: Metody badania nakładów materiałowo – energetycznych i oceny
mechanizacji gospodarstw rodzinnych. Prace naukowo-badawcze, 2/99, IBMiER, Warszawa
1999.

123

6. KONCEPCJA ZARZ DZANIA EKSPLOATACJ WOJSKOWYCH
POJAZDÓW MECHANICZNYCH ZA POMOC RACHUNKU
KOSZTÓW

6.1. Wprowadzenie

Dotychczas w wojsku nie prowadzono eksploatacji pojazdów mechanicznych według

rachunku kosztów. Koszty eksploatacji urz dze technicznych nie s nawet zdefiniowane.
Elementy tych kosztów s rejestrowane w jednolitym zakładowym planie kont
obowi zuj cym w wojskowych jednostkach bud etowych. W planie kont mi dzy innymi
funkcjonuj zespoły kont:
1) zespół „0”

– Maj tek trwały – słu y do ewidencji operacji gospodarczych zwi zanych z

maj tkiem trwałym oraz z uzbrojeniem i sprz tem wojskowym;

2) zespół „3” –

Materiały i towary – słu y do ewidencji operacji gospodarczych

zwi zanych z rozliczeniem zakupu materiałów, towarów i usług. Do materiałów zalicza
si surowce i inne materiały podstawowe, półfabrykaty obcej produkcji, materiały
pomocnicze, opakowania, paliwa, cz ci zamienne i rodki bojowe;

3) zespół „4” –

Koszty według rodzajów i ich naliczanie – słu y do ewidencji kosztów

funkcjonowania wojskowej jednostki bud etowej w układzie podmiotowo – zadaniowym.

Dowódca wojskowej jednostki bud etowej ma obowi zek opracowania zakładowego

planu kont, w którym konta syntetyczne b d rozbudowane o konta analityczne, które
uwzgl dni wszystkie potrzeby wojskowej jednostki bud etowej w zakresie rachunkowo ci.
Zatem wła ciwa ewidencja kosztów zwi zanych z eksploatacj pojazdów mechanicznych
umo liwi ich racjonalne u ytkowanie zgodnie z ich przeznaczeniem. Podkre li nale y, e
podane dotychczas informacje na temat kosztów funkcjonowania w systemach działania
(punkt 1, 2, 3, 4, 5) s słuszne, tak e dla wojskowej jednostki bud etowej. Definicje kosztów
eksploatacji urz dze technicznych podano w punkcie 1.6. W nast pnym punkcie zostanie
przedstawiona koncepcja kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych.

6.2. Graf kosztów eksploatacji

Na rys. 1 przedstawiono graf kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów

mechanicznych (poziom 0).

124

Poziom I grafu odpowiada kosztom (C

) istnienia ( ycia) pojazdów, które mo na

zdefiniowa nast puj co:

= C

+ C

pII

+ C

pIII

+ C

pIV

+ C

pVI

(6.1)

gdzie:
C

– koszty I fazy istnienia pojazdów, czyli potrzeby;

pII

– koszty II fazy ycia pojazdów, czyli projektowania i konstruowania;

pIII

– koszty fazy III, czyli wytwarzania pojazdów;

pIV

– koszty fazy IV, czyli eksploatacji pojazdów;

– koszty fazy V, tzn. modernizacji pojazdów;

pVI

– koszty fazy VI, czyli likwidacji pojazdów.

Celem fazy potrzeby [9, 10] jest dokonanie identyfikacji pojazdów mechanicznych, w

wyniku której nale y ustali konieczno budowy nowego, udoskonalonego
(zmodernizowanego) rodka technicznego lub jego wymiany, drog doboru ze zbioru
istniej cych obiektów technicznych. Koszty C

tej fazy obejmuj koszty prac zwi zanych z

ustaleniem stanu, analiz i ocen wiedzy dotycz cej danej grupy pojazdów mechanicznych i
opracowanie zało e techniczno – ekonomicznych nowego, modernizowanego lub zakupu
nowego rodka technicznego.

Koszty C

pII

fazy II w szczególno ci obejmuj opracowanie: projektu koncepcyjnego,

wst pnego i technicznego, wykonanie modelu, prototypu i partii próbnej oraz wykonanie
bada nowego lub modernizowanego rodka technicznego.

Faza III obejmuje wytwarzanie pojazdów mechanicznych, czyli produkcj seryjn . W

skład kosztów C

pIII

tej fazy wchodz : opracowanie projektu, procesu technologicznego

i pomocy warsztatowych, wykonanie elementów, podzespołów, zespołów i układów, monta
pojazdów.

Dla u ytkownika (gestora) wojskowych pojazdów mechanicznych nie s tak wa ne

koszty ich wytwarzania lecz bardziej koszty certyfikacji i zakupów, które on pokrywa. Koszty
certyfikacji s zwi zane z ustaleniem zgodno ci wymaga sprz tu z Polska Norm , Norm
Obronn i kryteriami technicznymi. W fazie zakupów najwa niejsze elementy wpływaj ce na
koszty s nast puj ce:
− realizacja kontraktu w ramach przetargu;
− gwarancja i kontrola jako ci;
− dostawa sprz tu

125

− serwis techniczny pojazdów mechanicznych.

Faza IV istnienia pojazdów mechanicznych dotyczy ich eksploatacji i b dzie

omówiona oddzielnie. Podkre li nale y, e w wojsku około 80% pojazdów mechanicznych
jest przechowywanych, które si nie tylko starzej fizycznie, ale tak e moralnie. Z reguły
zu ycie fizyczne nie przekracza ustalonych warto ci parametrów stanu, jednak obiekty trac
swoje wła ciwo ci bojowe spowodowane wymaganiami rozwijaj cego si pola walki. Stad
te istnieje potrzeba i sens modernizacji niektórych grup pojazdów mechanicznych (np.
czołgów). Koszty C

fazy modernizacji szacuje si podobnie jak dla obiektów

nowoopracowywanych. Faza VI wycofania, jest istotna szczególnie w przypadku masowej
likwidacji niektórych zło onych pojazdów mechanicznych (na przykład transporterów
opancerzonych, samochodów terenowych). Z t faz wi

si koszty C

pVI

zwi zanie ze

złomowaniem, odzyskiem zespołów, wykorzystaniem cz ci wymiennych urz dze
diagnostycznych i obsługowo – naprawczych, a tak e utylizacje elementów.

6.3. Koszty logistyczne

Na poziomie II (rys.1) umieszczono koszty eksploatacji pojazdów, które mog

powstawa w nast puj cych rodzajach wojsk:
− l dowych;
− lotniczych i obrony powietrznej;
− marynarki wojennej;
− obrony terytorialnej.

Poziom III grafu wskazuje, e pojazdy mechaniczne mog by u ytkowane w ró nych

elementach rodzajów wojsk takich jak:
− oddziały zmechanizowane;
− artyleria;
− wojska rakietowe;
− wojska pancerne;
− wojska in ynieryjne;
− wojska przeciwchemiczne;
− wojska przeciwdesantowe.

W wymienionych elementach rodzajów wojsk funkcjonuj konkretne jednostki

wojskowe, które s wojskowymi jednostkami bud etowymi. Na przykład (poziom IV):
− dywizja zmechanizowana;

126

− brygada zmechanizowana;
− brygada pancerna;
− brygada artylerii;
− brygada kawalerii powietrznej;
− pułk
− samodzielny batalion.

Ka da jednostka wojskowa w aspekcie funkcjonalnym realizuje nast puj c

podstawow działalno :
− szkolenie ołnierzy w czasie pokoju;
− utrzymanie wyró nionych stanów gotowo ci bojowej;
− wykonanie prac zwi zanych z usuwaniem kl sk ywiołowych;
− słu ba w oddziałach ONZ;
− skuteczna obrona pa stwa w czasie wojny.

Funkcje jednostki wojskowej (poziom V) mo na sprowadzi do:

− działalno ci podstawowej;
− logistycznej;
− dowodzenia (zarz dzania).

St d te koszty Ccw funkcjonowania jednostki wojskowej opisuje równanie [9]:

= C

+ C

(6.2)

gdzie:
C

– koszty działalno ci podstawowej, tzn. koszty utrzymania stanów osobowych

jednostki;

- koszty działalno ci logistycznej;

– koszty dowodzenia (zarz dzania) zwi zane z dowodzeniem i administracj .
W obszarze naszych zainteresowa s koszty logistyczne JW (poziom V), dotycz ce

rodków ycia i walki oraz usług specjalistycznych, a tak e gospodarczo – bytowych.

Proponowane wyró nienie kosztów C

działalno ci logistycznej opisuje wzór:

= C

+ C

(6.3)

gdzie:
C

– koszty zasilania (zaopatrzenia);

– koszty transportu;

– koszty infrastruktury;

– koszty medyczne;

127

– koszty ochrony rodowiska;

– koszty eksploatacji uzbrojenia i sprz tu wojskowego, w tym pojazdów

mechanicznych.

Koszty C

zasilania dotycz :

− gromadzenia, przechowywania i wydawania uzbrojenia i sprz tu wojskowego oraz

rodków bojowych, a tak e materiałowych;

− wykorzystania zasobów miejscowych na potrzeby funkcjonowania JW.;
− wiadczenie usług socjalno – bytowych ołnierzom.

Koszty C

transportu obejmuj :

− przewóz ołnierzy;
− dowóz rodków zaopatrzenia;
− ewakuacje materiałow , techniczn i medyczn ;
− przygotowanie i utrzymanie w stanie zdatno ci infrastruktury transportowej (np. dróg);
− kierowanie ruchem wojsk.

Koszty C

infrastruktury zawieraj :

− zakwaterowanie wojsk i kadry;
− gospodark rodkami trwałymi;
− utrzymanie w stanie zdatno ci rodków trwałych;
− zadania inwestycyjno – naprawcze.

Koszty C

medyczne mi dzy innymi obejmuj :

− profilaktyk zdrowia;
− leczenie sanatoryjne;
− leczeniem szpitalne

Koszty C

ochrony rodowiska s zwi zane z utrzymaniem w stanie zdatno ci

ekosystemów, a w tym z zachowaniem istniej cych gatunków zwierz t i ro lin oraz
zapewnieniem czysto ci gleby, wody i powietrza terenu, na którym działa jednostka
wojskowa.

6.4. Koszty eksploatacji

Na poziomie VII grafu umieszczono rodzaj procesu eksploatacji pojazdów

mechanicznych. Specyfika funkcjonowania jednostek wojskowych nakazuje wyró nienie
dwóch podstawowych rodzajów procesów eksploatacji urz dze :
− eksploatacji aktywnej, czyli u ytkowania bie cego;

128

− eksploatacji pasywnej, czyli przechowywania.

Koszty eksploatacji aktywnej pojazdów mechanicznych zwi zane s z wykonaniem

nast puj cych zada :
− zabezpieczeniem logistycznym funkcjonowania JW w czasie pokoju;
− szkoleniem ołnierzy;
− wiczeniami poligonowymi;
− usuwaniem skutków kl sk ywiołowych;
− wykonywaniem zada w ramach wojsk ONZ;
− prowadzeniem działa bojowych w czasie wojny.

Eksploatacja pasywna ma na celu przechowywanie pojazdów mechanicznych w stanie

zdatno ci, b d cych na wyposa eniu wojska i niezb dnych do wykonania postawionych
zada . Stan zdatno ci dotyczy zarówno zdatno ci funkcjonalnej (okre lony czas t) jak i
zadaniowej (czas t +

∆t). Znaczna liczba przechowywanych pojazdów mechanicznych

determinuje wiele problemów zwi zanych z ich racjonalnym diagnozowaniem i
obsługiwaniem.

W zale no ci od czasu przechowywania wyró nia si :

− przechowywanie krótkookresowe (od 1 miesi ca do 1 roku);
− przechowywanie długookresowe.

W procesie przechowywania wojskowych pojazdów mechanicznych mo na wyró ni

podprocesy:
− diagnozowania i obsługiwania przed konserwacj ;
− konserwacji, czyli zabezpieczenie elementów pojazdów mechanicznych przed zu yciem

tribologicznym, erozyjnym, a w szczególno ci korozyjnym, za pomoc metod: smarowej,
bezsmarowej, inhibitorowej, elektrochemicznej i przez osuszanie powietrza;

− magazynowania, czyli rozmieszczenia pojazdów mechanicznych w odpowiednich

miejscach postoju i wykorzystanie operacji diagnostyczno-obsługowych na przykład:
przegl d codzienny, przegl d miesi czny, obsługiwanie kompleksowe;

− rozkonserwowanie, czyli usuni cie z elementów pojazdów mechanicznych rodków

ochrony czasowej (np. smarów) i przygotowanie ich do u ytkowania;

− diagnozowania i obsługiwania przed u ytkowaniem.

W zwi zku z powy szym koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na

podzieli na koszty:
− eksploatacji bie cej;

129

− przechowywania.

W eksploatacji bie cej pojazdów mechanicznych, koszty ich eksploatacji mog

powsta w podsystemach (poziom VIII) [10]:
− u ytkowania;
− obsługiwania;
− zarz dzania.

W zwi zku z tym mo na opisa je za pomoc wyra enia:

= C

+ C

(6.4)

gdzie:

– koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych w procesie eksploatacji aktywnej

(bie cej);

– koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych powstałe w podsystemie u ytkowania;

– koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych powstałe w podsystemie obsługiwania;

– koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych powstałe w podsystemie dowodzenia

(zarz dzania).

Koszty C

eksploatacji pojazdów mechanicznych, które powstaj w podsystemie

u ytkowania (np. zu ycie paliwa) s zwi zane z realizacj zada JW, na przykład wicze
poligonowych i mog by rozliczane w kosztach C

działalno ci podstawowej. Zatem

równanie (1) upraszcza si i przyjmuje posta :

(6.5)

Koszty C

eksploatacji pojazdów mechanicznych, które powstaj w podsystemie

zarz dzania mo na rozliczy w kosztach C

dowodzenia (zarz dzania) JW. W zwi zku z

tym równanie (2) przyjmuje posta :

(6.6)

gdzie:

C – koszty utrzymania pojazdów mechanicznych w stanie zdatno ci powstałe zarówno w

procesie ich u ytkowania jak i obsługiwania.

Koszty

C utrzymania pojazdów mechanicznych w stanie zdatno ci s zale ne od

rodzaju przeprowadzonego procesu obsługowego (rodzaju obsługi) i mo na opisa je
równaniem:

C = C

+ C

(6.7)

gdzie:

130

– koszty zabiegów obsługiwania (np. wymiany olejów, OC, OT-1, OT-2);

– koszty naprawy bie cej;

– koszty naprawy redniej;

– koszty naprawy głównej;

– koszty diagnozowania.

Reasumuj c, mo na stwierdzi , e koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych

mo na rozpatrywa na trzech poziomach:
− pełnym, opisanym wyra eniem (6.4), obejmuj cym cały system eksploatacji pojazdów;
− uproszczonym – I (6.5), obejmuj cym podsystem obsługiwania i zarz dzania eksploatacj

pojazdów;

− uproszczonym – II (6.6), obejmuj cym tylko koszty utrzymania pojazdów mechanicznych

w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej.

Koszty C

przechowywania pojazdów mechanicznych opisuje równanie:

= C

+ C

(6.8)

gdzie:
C

– koszty konserwacji;

–koszty magazynowania;

– rozkonserwowania;

– diagnozowania i obsługiwania.

W procesie magazynowania koszty C

eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na

opisa dwoma sposobami:
1) pełnym

= C

+ C

(6.9)

gdzie:

– koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych zwi zane z ich utrzymaniem w stanie

zdatno ci;;

– koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych zwi zane z organizacj zarz dzania

podsystemem przechowywania.

2) uproszczonym

(6.10)

gdzie:

C – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych zwi zane z ich utrzymaniem w stanie

zdatno ci.

131

Koszty

C opisuje wzór:

C = C

+ C

(6.11)

gdzie:

– koszty diagnozowania i obsługiwania codziennego;

– koszty diagnozowania i obsługiwania miesi cznego;

– koszty diagnozowania i obsługiwania kompleksowego.

Zbiór wojskowych pojazdów mechanicznych jest bardzo ró norodny, dlatego te dla

ka dego obiektu b d ró ne koszty eksploatacji uwarunkowane ró nymi warunkami
eksploatacji. Koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych s zale ne od ich u ytkowania
latem i zim , w terenie piaszczystym, podmokłym, utwardzonym (poziom IX). Wtedy normy
zu ycia np. paliwa ulegaj zwi kszeniu nawet o 100 %.

W poszczególnych miejscach powstawania kosztów, tzn. podsystemach u ytkowania,

obsługiwania, przechowywania i zarz dzania systemu eksploatacji pojazdów mechanicznych
w układzie rodzajowym mo na opisa je za pomoc wzoru (poziom X):

= C

+ C

(6.12)

gdzie:
C

– całkowite koszty eksploatacji obiektów technicznych w układzie rodzajowym;

– koszty amortyzacji;

– koszty materiałów;

– koszty cz ci zamiennych;

– koszty ogumienia;

– koszty energii;

– koszty usług obcych;

– koszty robocizny;

– koszty społeczne.

Koszty C

obejmuj amortyzacj i odsetki, za koszty C

materiałów zawieraj

warto : smarów ciekłych i stałych, chłodziwa, płynów hydraulicznych, paliwa i innych.
W skład kosztów C

cz ci zamiennych wchodz koszty elementów niezb dnych do

wykonania napraw bie cych i rednich, za do kosztów C

ogumienia zalicza si koszty

zu ycia opon, d tek, wkładów oraz ich napraw. Koszty C

energii uwzgl dniaj koszty

energii elektrycznej, cieplnej, wody i spr onego powietrza wykorzystywanych w procesie
obsługiwania urz dze technicznych. W koszty C

usług obcych s zawarte koszty zwi zane

z napraw główn pojazdów mechanicznych i innymi usługami zewn trznymi (np.

132

transportowymi). Koszty robocizny C

dotycz kosztów wynagrodze i narzutów od

wynagrodze , za koszty C

społeczne obejmuj podatki.

Je li koszty C

robocizny i koszty C

b d rozliczane w kosztach C

dowodzenia

to równanie (6.12) upraszcza si do postaci:

= C

+ C

(6.13)

które mo na wykorzysta w zarz dzaniu eksploatacj pojazdów mechanicznych

według rachunku kosztów.

Koszty C

materiałów mo na zapisa nast puj co:

(6.14)

gdzie:

– koszty paliwa;

– koszty smarów;

– koszty płynów hydraulicznych;

– koszty elementów mechanicznych (np. rub, nakr tek, zawleczek, itp.)

Wielka ró norodno wojskowych pojazdów mechanicznych (poziom XI) jest

uwarunkowana zło ono ci pola walki. W ród wojskowych pojazdów mechanicznych
mo emy mi dzy innymi wyró ni :
− pojazdy bojowe np.: czołgi, transportery opancerzone kołowe i g sienicowe, ci gniki

pancerne i artyleryjskie;

− samochody: ci arowo-osobowe małej ładowno ci, redniej ładowno ci, du ej ładowno ci

i ogólnego przeznaczenia.

Poziom XII okre la konkretny egzemplarz wojskowego pojazdu mechanicznego,

którego koszty jego eksploatacji powinno si rejestrowa . Przyj cie tak zaprogramowanego
grafu kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych pozwala łatwo je
zidentyfikowa i zaprogramowa w informatycznym systemie zarz dzania eksploatacj
obiektów technicznych. Na przykład symbol 2122216211140 oznacza: 2- drugi egzemplarz
pojazdu, 1 – czołg, 2 – materiały, 2 – zima, 2 – podsystem obsługiwania, 1 – eksploatacja
bie ca, 6 – koszty eksploatacji, 2 – działalno logistyczna, 1 – brygada zmechanizowana, 1
– wojska zmechanizowane, 1 – wojska l dowe, 4 – faza eksploatacji, 0 – koszty eksploatacji
na szczeblu centralnym. Mo na zbudowa uproszczony graf kosztów eksploatacji pojazdów
mechanicznych na szczeblu brygady, pułku czy batalionu (rys. 2), lub jeszcze bardziej
szczegółowy.

133

6.5. Zarz dzanie eksploatacj pojazdów za pomoc rachunku kosztów

Zarz dzanie eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych jest mo liwe, jednak

wymaga opracowania i wprowadzenia nast puj cych zarz dze , dotycz cych:
− struktury kosztów i miejsc ich powstawania wraz z indeksem symboli, identyfikuj cym te

miejsca;

− wprowadzenia kont kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych;
− dokumentacji ródłowej i zasad jej oznaczania oraz ewidencji kosztów;
− instrukcji ustalania warto ci kosztów, w tym warto ci kosztów dopuszczalnych;
− ustalenia o rodków i osób odpowiedzialnych za rachunek kosztów eksploatacji.

Zarz dzanie eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku

kosztów obejmuje:
1) Utworzenie bud etu kosztów;
2) Analiz kosztów.

6.5.1. Bud et kosztów

Bud et jest to plan przewidywanych (postulowanych) kosztów eksploatacji

wojskowych pojazdów mechanicznych obejmuj cy nast puj ce składniki kosztów w układzie
rodzajowym (tablica 6.1.): paliwo, oleje i smary, płyny hydrauliczne, elementy mechaniczne,
cz ci wymienne, ogumienie, amortyzacj , usługi obce, energie, robocizn , społeczne.

Tablica 1. Bud et kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych

Stycze

Luty

Marzec

, ..., Razem koszty za

rok

Lp. Wyszczególnienie

∆C

erb

∆C

erb

∆C

erb

∆C

erb

Paliwo

, ...,

Oleje i smary

Płyny hydrauliczne

Elementy
mechaniczne

Cz ci wymienne

Ogumienie

Amortyzacja

Usługi obce

Energia

Robocizna

Społeczne

134

Razem

– koszty rzeczywiste;

– koszty planowane;

∆C

erb

– dopuszczalne odchylenia kosztów.

Eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów

rz dz poni sze równania (rys. 6.3):

∆B

≤ C

ERmax

(6.15)

∆B

≥ C

ERmin

(6.16)

gdzie:
B

– finansowe rodki bud etowe przeznaczone na eksploatacj pojazdów

mechanicznych;

± ∆B

– odchyłka finansowych rodków bud etowych przeznaczonych na

eksploatacj wojskowych pojazdów mechanicznych;

ERmax

, C

ERmin

- maksymalne i minimalne warto ci rzeczywistych kosztów

eksploatacji pojazdów mechanicznych.

Z równa wynika konieczno wła ciwego wykonania kalkulacji kosztów eksploatacji

obiektów technicznych w układzie rodzajowym. Na podstawie tych równa powinny by
przyznawane finansowe rodki bud etowe na eksploatacj pojazdów.

Gdy:

∆B

< C

ERmin

oznacza to niedomiar finansowych rodków bud etowych na eksploatacj pojazdów

mechanicznych. Wyst pi przyspieszone zu ycie obiektów technicznych spowodowane
niepełnym wykonaniem zabiegów obsługiwania.

Je eli zachodzi nierówno :

∆B

> C

ERmax

dowodzi to niewła ciwie wykonanej kalkulacji kosztów eksploatacji pojazdów.

Dla ka dego wojskowego pojazdu mechanicznego powinna by prowadzona karta

kosztów, według poni szego wzoru:

KARTA
Kosztów eksploatacji pojazdu mechanicznego
Dane identyfikacyjne

Nr J W :...................................................
Rodzaj eksploatacji (bie ca, przechowywania)

135

Podsystem (u ytkowania, obsługiwania, zarz dzania)
Rodzaj pojazdu (czołg, BWP, transporter opancerzony, ci gnik, samochód: osobowy,

osobowo-ci arowy, szosowo-terenowy, terenowy)

Nr rejestracyjny pojazdu: .............................................
Nr identyfikacji pojazdu w systemie informatycznym: ....................................................

Miesi ce

Lp. Składniki kosztów

III

VII

VIII IX

XII

Rok

Amortyzacja

Paliwo

Oleje i smary

Płyny hydrauliczne

Elementy
mechaniczne

Cz ci wymienne

Ogumienie

Usługi obce

Energia

Robocizna

Społeczne

Razem

Bilans roczny rzeczywistych kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów

mechanicznych w JW okre laj wzory:

(6.17)

(6.18)

(6.19)

= C

+ C

+ ...

(6.20)

gdzie:

, C

, ..., - całkowite koszty składników rodzajowych, kosztów

eksploatacji zgodnie z równaniem (6.12), (6.13), (6.14) oraz kart kosztów;

- liczba miesi cy eksploatacji obiektów;

- liczba pojazdów w danym rodzaju;

136

- liczba rodzajów pojazdów;

- całkowite rzeczywiste koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych w JW.

Jeszcze raz nale y podkre li , e bardzo wa nym zagadnieniem jest obliczenie

całkowitych kosztów składników rodzajowych C

, C

EMZ

, itd. oraz całkowitych

rzeczywistych kosztów C

eksploatacji pojazdów mechanicznych, które s podstaw ich

racjonalnej eksploatacji w danym roku i przewidywania kosztów w latach nast pnych.

6.5.2. Analiza kosztów

Celem analizy kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych jest

aktualna ocena sytuacji ekonomicznej utrzymania urz dze w stanie zdatno ci jak równie
przewidywanie obci e finansowych, które musz by poniesione w latach nast pnych, a
tak e wpływ kosztów na gotowo techniczn i bojow jednostki wojskowej.

Narz dzia analizy kosztów s nast puj ce:

1) ci głe ledzenie zmian bud etu kosztów;
2) wykorzystanie do analizy ró nych miar.

Bud et kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych powinien by na bie co

monitorowany z uwzgl dnieniem kart kosztów, a tak e równa (6.15) i (6.16).

Je eli jest spełniony warunek:

ERmin

≤ C

ERmax

(6.21)

nie ma podstaw do twierdzenia, e gospodarowanie utrzymaniem pojazdów

mechanicznych w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej jest prowadzone niewła ciwie.
W przypadku gdy:

> C

Ermax

< C

Ermin

(6.22)

istnieje obawa, e funkcjonowanie systemu eksploatacji pojazdów jest niewła ciwe.
Konieczne jest ustalenie przyczyny zaj cia takich zdarze .

Do analizy zmian kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na wykorzysta

współczynnik gotowo ci technicznej sprz tu zdefiniowany nast puj co:

(6.23)

)

(

(6.24)

gdzie:

137

– statyczny współczynnik gotowo ci technicznej w miejscu stałej dyslokacji JW.;

(t) – dynamiczny współczynnik gotowo ci technicznej pojazdów w rejonach

alarmowych JW.;

, N

– liczba zdatnych pojazdów w garnizonie i w rejonach alarmowych;

– rzeczywista liczba pojazdów w JW.

Zaznaczy nale y, e głównym zadaniem dowódcy JW. jest utrzymanie jej w

okre lonych stanach gotowo ci bojowej, które s uwarunkowane zdatno ci pojazdów
mechanicznych, zatem i kosztami ich eksploatacji. Wysokie warto ci współczynników K

(t) wymagaj poniesienia okre lonych nakładów, które s wyra one w kosztach C

eksploatacji pojazdów. Zatem strategie działania dowódcy JW s nast puj ce:

→ max K

(t)

→ max K

(t)

→ ustalone.

Oznacza to, e przy ustalonych kosztach nale y działa tak, aby uzyska maksymalne
warto ci współczynników gotowo ci technicznej.

→ min C

→ ustalone

(t)

→ ustalone,

tzn. e okre lona wysok warto współczynników gotowo ci technicznej sprz tu nale y
utrzyma minimalnym nakładem sił i rodków.

6.6. Podsumowanie

Reasumuj c przedstawion koncepcj zarz dzania eksploatacj wojskowych pojazdów
mechanicznych za pomoc rachunku kosztów nale y stwierdzi , co nast puje:
1) mo na wyró ni nast puj ce koszty faz istnienia pojazdów mechanicznych: potrzeby,

projektowania i konstruowania, wytwarzania, eksploatacji, modernizacji i likwidacji;

2) w jednostce wojskowej mo na wyodr bni koszty: działalno ci podstawowej,

logistycznej i dowodzenia (zarz dzania);

3) koszty logistyczne JW obejmuj nast puj ce składniki kosztów: zaopatrzenia, transportu,

infrastruktury, medyczne, ochrony rodowiska, eksploatacji uzbrojenia i sprz tu
wojskowego, w tym pojazdów mechanicznych;

138

4) koszty eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych dotycz procesu u ytkowania

bie cego i przechowywania;

5) koszty eksploatacji u ytkowania bie cego pojazdów obejmuj koszty powstaj ce w

podsystemach: u ytkowania, obsługiwania i dowodzenia (zarz dzania);

6) w granicznym przypadku koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na

sprowadzi do kosztów ich utrzymania w stanie zdatno ci, czyli kosztów: obsługiwa
bie cych, napraw: bie cych, rednich i głównych oraz diagnozowania;

7) koszty przechowywania pojazdów mechanicznych zawieraj nast puj ce składniki

kosztów: konserwacji, magazynowania, rozkonserwowania, diagnozowania i
obsługiwania. Koszty te mo na opisa w sposób pełny lub uproszczony;

8) w poszczególnych miejscach powstawania kosztów mo na wyró ni koszty: amortyzacji,

materiałów, cz ci wymiennych, ogumienia, energii, usług obcych i robocizny;

9) zarz dzanie eksploatacj wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku

kosztów obejmuje: utworzenie bud etu kosztów; analiz kosztów;

10) bud et kosztów to plan przewidywanych kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych;
11) dla ka dego pojazdu powinna by prowadzone karta kosztów jego eksploatacji;
12) analiza kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych obejmuje:
− ci głe ledzenie zmian bud etu kosztów;
− wykorzystanie do analizy kosztów eksploatacji ró nych miar, a w tym współczynnika

gotowo ci technicznej pojazdów.

LITERATURA

1. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. ITE, Radom 1998.
2. NIZI SKI S., ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj
obiektów technicznych. ISBN – 83-916198-0-X, Olsztyn-Bydgoszcz 2001.
3.

ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR, Bydgoszcz 1996.

139

Ostatnia strona okładki

DANE O AUTORACH:
1. Prof. dr hab. in .

Stanisław NIZI SKI

jest pracownikiem naukowym

Uniwersytetu Warmi sko–Mazurskiego w Olsztynie oraz Wojskowego Instytutu Techniki

Pancernej i Samochodowej w Sulejówku. Jest wieloletnim członkiem Sekcji Podstaw

Eksploatacji KBM Polskiej Akademii Nauk, Polskiego Towarzystwa Diagnostyki

Technicznej, Zespołu Diagnostyki SPE KBM PAN. Zainteresowania naukowe obejmuj

zagadnienia dotycz ce logistyki w systemach działania, eksploatacji i diagnostyki obiektów

technicznych, szczególnie pojazdów mechanicznych. Jest autorem lub współautorem wielu

publikacji i opracowa ksi kowych: Podstawy diagnostyki pojazdów mechanicznych (1980,

1984); Diagnostyka urz dze mechanicznych (1980); Modele diagnostyczne obiektów (1992);

Ci gnik rolniczy w systemie eksploatacji (1996); Podstawy eksploatacji obiektów

technicznych (1996); Logistyka w systemach działania (1998); Diagnostyka samochodów

osobowych i ci arowych (1999); Diagnostyka pojazdów kołowych (1999); Logistyka (1999);

Elementy eksploatacji obiektów technicznych (2000), Informatyczne systemy zarz dzania

eksploatacj obiektów technicznych (2001).

2. Prof. dr hab. in .

Bogdan ÓŁTOWSKI, prof. zw. ATR

w działalno ci

naukowej zajmuje si problemami modelowania, dynamiki maszyn, wibrodiagnostyki,

diagnostyki technicznej, metrologii i eksploatacji pojazdów. Ma w swoim dorobku ogólnie

około 250 publikacji, w tym 19 pozycji zwartych (własne i współautorskie), 41 publikacji

naukowych, 155 publikacji naukowo-technicznych i konferencyjnych oraz 45 opracowa

naukowo-technicznych. Jest członkiem Instytutu Bada Nieniszcz cych NDT (Anglia),

członkiem Sekcji Podstaw Eksploatacji Komitetu Budowy Maszyn Polskiej Akademii Nauk

(od 1989r.), członkiem Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Technicznej, członkiem Zespołu

Diagnostyki SPE KBM PAN. Jest tak e redaktorem działowym Diagnostyki Technicznej w

Zagadnieniach Eksploatacji Maszyn PAN, członkiem Rady Programowej wydawnictwa

PTDT – DIAGNOSTYKA oraz członkiem Oddziału PAN w Lublinie. Wypromował 6

doktorów nauk technicznych, kilkudziesi ciu absolwentów studiów magisterskich i

in ynierskich oraz recenzuje prace naukowo-badawcze, promocyjne, a tak e dorobek

naukowy. Wa niejsze opracowania: Diagnostyka polska. Ocena stanu (1994), Metodyka w

okruchach (1994), Podstawy diagnostyki technicznej (1994), Diagnozowanie silnika

wysokopr nego (1995), Diagnostyka techniczna elektrycznych urz dze przemysłowych

(1996), Leksykon diagnostyki technicznej (1996), Badanie silników spalinowych (1996),

Podstawy diagnostyki maszyn (1996), Seminarium dyplomowe. Zasady pisania prac

dyplomowych (1997), Osprz t elektryczny pojazdów mechanicznych (1999), Informatyczne

systemy zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych (2001).

ISBN – 83-916198-2-6

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zarządzanie eksploatacją obiektów technicznych
Obiekty techniczne jako obiekty eksploatacji ulegają starzeniu
studia - zarządzanie, Studia, Edukacja techniczno-informatyczna, Zarządzanie
zarzadzanie personelem - serafin, Zarządzanie personelem wykłady, ZARZĄDZANIE PERSONELEM W OBIEKTACH
EKSPLOATACJA OBIEKTÓW TECHNICZNYCH
zarzadzanie, Wojskowa Akademia Techniczna - Zarządzanie i Marketing, Licencjat, I Rok, Semestr 1, Po
Eksploatacja Obiektów Technicznych, Ćw,1 03 14
OBIEKT TECHNICZNY
EKSPLOATOWANIE OBIEKTOW TECHNICZNYCH, Eksploatowanie obiektów technicznych
Obciążalność elektryczna obiektów technicznych, I Semestr - Materialoznawstwo - sprawozdania
W.1. - 28.02.2013, Notatki UTP - Zarządzanie, Semestr VI, Techniki organizatorskie i decyzyjne
22 Ekspolatacja obiektów budowlanych
Zarządzanie ryzykiem zawodowym Technik?zpieczeństwa i higieny pracy
Biznes plan rozbudowa kafejki internetowej, Eksploatowanie obiektów technicznych
OBIEKT TECHNICZNY
Obiekty techniczne jako obiekty eksploatacji ulegają starzeniu
podstawy zarzadzania wyklad3 klasyczne techniki zarzadzania
OBOWIĄZKI ZARZĄDCY NIERUCHOMOŚCI, BUDOWNICTWO, Utrzymanie techniczne obiektów, Do nauki

więcej podobnych podstron