G I N E K O L O G I A P R A K T Y C Z N A

2

Mikroskopowa ocena komórek

z wymazu szyjki macicy stanowi pod-
stawê krajowego programu badañ
przesiewowych w kierunku profilak-
tyki i diagnostyki raka szyjki macicy.
Aby jednak odsetek zachorowañ
i zgonów z powodu tego nowotworu
uleg³ istotnemu zmniejszeniu, nale¿y
prowadziæ szeroko zakrojon¹ akcjê
edukacyjn¹ kobiet, które powinny ta-
kie badanie wykonaæ [1].

Na œwiecie cytodiagnostyka z³usz-

czeniowa zosta³a wprowadzona
do praktyki ginekologicznej w latach
czterdziestych XX w. Dziêki niej uzy-
skano znaczny spadek umieralnoœci
wœród chorych na raka szyjki macicy
(RSM) [2]. Niestety, w Polsce do dzi-
siaj rak szyjki macicy stanowi istotny
problem onkologiczny [1, 3].

Zgodnie z rekomendacjami Pol-

skiego Towarzystwa Ginekologiczne-
go badaniami cytologicznymi wyma-
zów z szyjki macicy powinny byæ
objête wszystkie kobiety po ukoñcze-
niu 25. roku ¿ycia (najpóŸniej w wie-
ku 30 lat). W sytuacji wczesnego roz-
poczêcia wspó³¿ycia nale¿y wykonaæ
to badanie nie póŸniej ni¿ 3 lata
po inicjacji seksualnej. Prawid³owe
wyniki wymazów (3 kolejne wyniki
wykonane corocznie) i brak czynni-
ków ryzyka zachorowania na raka
szyjki macicy pozwalaj¹ na prowa-
dzenie badania przesiewowego co
3 lata [1]. Drugim komplementarnym
elementem profilaktyki RSM jest re-
komendowane w ostatnich latach wy-
krywanie onkogennych szczepów
HPV w komórkach nab³onka szyjki
macicy za pomoc¹ amplifikacji sygna-
³u DNA z wykorzystaniem hybrydy-

zacji sond RNA w mieszaninie HPV
typów wysokiego ryzyka, jak równie¿
uodparnianie bierne przeciwko tym
wirusom (czterowalentna szczepionka
przeciwko typom HPV 6, 11, 16, 18).
Za istotê postêpu wakcynologii HPV
uznaje siê mo¿liwoœæ uzyskania od-
pornoœci przeciw przewlek³ym zaka-
¿eniom HPV typami zwi¹zanymi
z rozwojem 70% raków p³askona-
b³onkowych szyjki macicy (typ 16
i 18), d³ugotrwa³e utrzymywanie siê
ochronnego miana przeciwcia³ oraz
mo¿liwoœæ skutecznego zapobiegania
k³ykcinom koñczystym – procesowi
onkologicznie neutralnemu, lecz po-
woduj¹cemu znaczne obci¹¿enie
zdrowotne (1–2% populacji) [4, 5].

W ocenie komórek rozmazu gine-

kologicznego najszerzej stosowano
klasyfikacjê Papanicolaou. Obejmuje
ona piêæ stopni, z których stop-
nie III–V wi¹¿¹ siê ze wzmo¿onym
niepokojem onkologicznym. Ponie-
wa¿ jednak klasyfikacja ta zosta³a
stworzona w pocz¹tkach rozwoju cy-
tologii klinicznej, obecnie uznaje siê
j¹ za metodê niewystarczaj¹c¹ w prze-
kazywaniu istotnych z klinicznego
punktu widzenia informacji od pato-
morfologa do ginekologa. Ponadto nie
uwzglêdnia ona wspó³czesnych usta-
leñ dotycz¹cych patogenezy nowo-
tworów szyjki macicy i licznych
zmian nienowotworowych tego narz¹-
du. W zwi¹zku z tym w 1988 r.
w miejsce klasyfikacji Papanicolaou
Narodowy Instytut Onkologii w USA
(National Cancer Institute Bethesda)
zaproponowa³ now¹ metodê interpre-
tacji rozmazów cytologicznych – tzw.
system Bethesda. Obecnie, po mody-

Badanie cytologiczne czêœci po-
chwowej szyjki macicy s³u¿y profi-
laktyce oraz wykrywaniu stanów
przednowotworowych i raka inwa-
zyjnego szyjki macicy, a tak¿e kon-
troli efektywnoœci ich leczenia.
Na podstawie wyniku badania cy-
tologicznego ustala siê dalsze po-
stêpowanie diagnostyczne oraz te-
rapeutyczne. W Polsce od 2006 r.
istnieje zorganizowany, krajowy
program badañ przesiewowych
w kierunku profilaktyki i diagno-
styki raka szyjki macicy oparty
w³aœnie o cytodiagnostykê z³usz-
czeniow¹.
Obecnie odstêpuje siê od znanej
dot¹d klasyfikacji oceny rozma-
zów czêœci pochwowej szyjki maci-
cy zaproponowanej przez Papani-
colaou w 1943 r., obejmuj¹cej
5 grup okreœlanych jako stopnie,
na

rzecz systemu Bethesda

opracowanego w 1988 r. przez Na-
rodowy Instytut Onkologiczny
USA. Zmiana sposobu oceny wy-
mazów przynios³a jednak nowe
dylematy zwi¹zane zw³aszcza
z wprowadzonymi nowymi pojê-
ciami, w tym z kategori¹ zmian
granicznych, czyli o nieokreœlo-
nym znaczeniu, dotycz¹cych j¹dra
komórkowego (ASCUS/AGC). In-
nym, nie mniej czêstym proble-
mem jest w³aœciwe okreœlenie
stopnia wewn¹trznab³onkowej
neoplazji (cervical intraepithelial
neoplasia – CIN), poniewa¿ repre-
zentuje ono szerokie biologiczne
spektrum zmian. Nale¿y wspo-
mnieæ tak¿e o dwóch grupach pro-
blemów diagnostycznych: rozpo-
znaniach fa³szywie negatywnych
oraz fa³szywie pozytywnych.
Szczególnie te pierwsze powinny
wzbudziæ nasz¹ czujnoœæ, albo-
wiem nie pozostaj¹ one bez dal-
szych konsekwencji dla pacjentki.
Wyniki fa³szywie pozytywne, jakkol-
wiek pozornie mniej niebezpieczne,
nios¹ czêsto ze sob¹ zbêdne wydatki
zwi¹zane z niepotrzebnym lecze-
niem.

S³owa kluczowe: badanie cytolo-
giczne, szyjka macicy, rak szyjki
macicy.

Dylematy w cytologii
złuszczeniowej szyjki macicy

Dilemmas in exfoliative cytopathology of uterine cervix

Joanna Duda-Szymañska, Stanis³aw Sporny

Katedra Patomorfologii Uniwersytetu Medycznego w £odzi, kierownik Katedry
prof. dr hab. med. Wielis³aw Papierz

G I N E K O L O G I A P R A K T Y C Z N A

3

Exfoliative gynaecological cytology
(known as the ”Pap smear”) is used
for prophylactic detection of pre-
cancerous conditions and cancer
of the uterine cervix and also for
control of therapy results. The Pap
smear test helps to establish the dia-
gnosis and therapeutic procedures.
The National Programme of Cervi-
cal Cancer Control based on exfo-
liating cytology has been conducted
in Poland since 2006.
The previously used Papanicolaou
system which divides results of
cervical smear examination into
5 classes is currently replaced by
the Bethesda system, established
by the National Cancer Institute
of America in 1988. The modi-
fication of cytological reporting
brought a new dilemma connected
with using new terms such as
the category of borderline nuclear
changes or undetermined signifi-
cance conditions (ASCUS/AGC).
The most common problem of
routine diagnosis is the degree
of intraepithelial neoplasia, which
represents a wide biological spec-
trum of lesions. It is worth men-
tioning two groups of cytopatholo-
gy problems: false-negative and
false-positive diagnoses. Especial-
ly the former should raise our
vigilance, because they have im-
portant consequences for patients.
False-positive diagnoses, although
less dangerous, also cause redun-
dant costs of unnecessary therapy.

Key words: exfoliative gynaecolo-
gic cytology, uterine cervix, cancer
of the uterine cervix.

fikacjach przeprowadzonych w 1991
i 2001 r., akceptuje siê j¹ jako jedynie
w³aœciwy i skuteczny sposób oceny
cytodiagnostyki ginekologicznej. Sys-
tem Bethesda nakazuje kilkuetapow¹
ocenê rozmazu. W pierwszym okreœla
siê, czy rozmaz zawiera materia³ re-
prezentatywny do badania, o czym
œwiadczy liczba komórek oraz obec-
noœæ nab³onka z kana³u szyjki macicy.
W kolejnej fazie podejmuje siê ogóln¹
decyzjê, czy rozmaz jest prawid³owy
czy te¿ nie. Dopiero w nastêpnej ko-
lejnoœci przedstawia siê dok³adny opis
stwierdzanych zmian zgodnie z obo-
wi¹zuj¹c¹ terminologi¹ [6, 7].

Nowszy system oceny rozmazów

ginekologicznych ma swoich zagorza-
³ych zwolenników, którzy podkreœla-
j¹, ¿e jest on wystarczaj¹cy i bardzo
skuteczny w celu podjêcia w³aœci-
wych decyzji odnoœnie do postêpowa-
nia diagnostycznego lub leczniczego.
Jednoczeœnie uwzglêdnia on istnienie
szeregu zmian patologicznych nieno-
wotworowych, tj. zmian zapalnych,
naprawczych oraz hormonalnych.
Nieliczni przeciwnicy systemu Be-
thesda argumentuj¹ swoj¹ niechêæ
d³u¿szym czasem, jaki trzeba poœwiê-
ciæ na ocenê ka¿dego preparatu (cyto-
log) oraz na zapoznanie siê z jego wy-
nikiem (ginekolog) [6, 8].

Zmiana sposobu oceny wymazów

przynios³a nowe dylematy zwi¹zane
zw³aszcza z wprowadzeniem nowych
pojêæ, w tym z kategori¹ zmian gra-
nicznych, czyli o nieokreœlonym zna-
czeniu, dotycz¹cych j¹dra komórko-
wego (ASC). W pierwszych wersjach
tej klasyfikacji nietypowe komórki
nab³onka p³askiego grupowano w jed-
nej kategorii, tzn. ASCUS (atypical
squamous cells of undetermined signi-
ficance). Praktyka dowiod³a, i¿ jest to
niewystarczaj¹ce i nic nie mówi
o przyczynie anomalii strukturalnych,
jakim uleg³y komórki. Dlatego te¿
w modyfikacji z 2001 r. wprowadzono
dwie subkategorie ASCUS. Jed-
na obejmuje komórki atypowe jako
wysoce podejrzane o pochodzenie ze
zmian przedrakowych o du¿ym ryzy-
ku – ASC-H (atypical squamous cells
– cannot exclude a high-grade lesion).
Ma to umo¿liwiæ klinicyœcie bardzo
wczesne wykrycie i leczenie zmian
przedrakowych w nab³onku p³askim,
a jednoczeœnie pozwoliæ unikn¹æ
przypadków fa³szywie dodatnich roz-
poznañ. Druga zawiera pozosta³e,
mniej wyraŸne zaburzenia cytologicz-
ne w pobranym nab³onku wielowar-
stwowym p³askim [6, 7, 9].

Innym problemem jest w³aœciwe

okreœlenie stopnia wewn¹trznab³on-
kowej neoplazji (cervical intraepithe-
lial neoplasia – CIN), poniewa¿ re-
prezentuje ona szerokie biologiczne
spektrum zmian. System Bethesda po-
zwoli³ na po³¹czenie œciœle histopato-
logicznego pojêcia, jakim jest CIN,
z obrazem cytologicznym, wprowa-
dzaj¹c nowe okreœlenie, tzn. zmia-
nê œródnab³onkow¹ (squamous intra-
epithelial lesion – SIL). Dokonano
nastêpnie wyró¿nienia dwóch katego-
rii: L-SIL (low grade SIL), czyli zmia-
ny dysplastyczne ma³ego stopnia, oraz
H-SIL (high-grade SIL), oznaczaj¹cy
zmiany dysplastyczne du¿ego stopnia.
Wy³onienie tych dwóch grup zmian
ma na celu wyeliminowanie zawy¿a-
nia stopnia nasilenia przednowotwo-
rowych zmian wewn¹trznab³onko-
wych [6, 7]. W¹tpliwoœci pojawiaj¹
siê tak¿e, kiedy badany rozmaz nie
spe³nia wszystkich klasycznych cyto-
logicznych wyk³adników tego proce-
su. I tak, aby rozpoznaæ H-SIL, po-
trzebne jest stwierdzenie obecnoœci
ma³ych grup lub pojedynczych komó-
rek charakteryzuj¹cych siê wysokim
indeksem j¹drowo-cytoplazmatycz-
nym, hiperchromatycznymi j¹drami,
gruboziarnist¹ chromatyn¹ i nieregu-
larnoœci¹ b³ony j¹drowej, tzn. dyska-
rioz¹. Zdarza siê jednak, ¿e zbyt ma³a
wielkoœæ lub liczba komórek z dyska-
rioz¹, nietypowy uk³ad chromatyny
(hipochromazja j¹drowa), uk³ady
w grubych p³atach, towarzysz¹cy du-
¿y odczyn zapalny czy wreszcie ozna-
ki rogowacenia wiod¹ do rozpoznañ
fa³szywie ujemnych, szczególnie
przy pobie¿nej obserwacji rozmazu.
Obrazy takie powinny wzbudziæ na-
sz¹ czujnoœæ, gdy¿ nie pozostaj¹ one
bez dalszych konsekwencji dla pa-
cjentki. Odpowiednio prowadzony
program badañ przesiewowych powi-
nien byæ tak realizowany, aby w mia-
rê mo¿liwoœci eliminowaæ mo¿liwo-
œci pojawienia siê wyników fa³szywie
negatywnych. Zmiany patologiczne
mog¹ zostaæ niezauwa¿one albo
niedodiagnozowane z powodu podo-
bieñstw struktury cytologicznej ³a-
godnych i z³oœliwych zmian komór-
kowych, jak równie¿ w zwi¹zku
z subiektywnoœci¹ oceny [9].

Wyniki fa³szywie pozytywne nios¹

ze sob¹ czêsto zbêdne wydatki zwi¹-
zane z niepotrzebnym leczeniem.
Do tego typu pomy³ek wiedzie zwykle
b³êdna interpretacja takich zjawisk,
jak obecnoœæ w rozmazie komórek en-
dometrialnych, metaplazja komórek

G I N E K O L O G I A P R A K T Y C Z N A

4

gruczo³owych, odczynowe zmiany
komórek endocervix, niedojrza³a me-
taplazja p³askonab³onkowa, obecnoœæ
komórek odczynu zapalnego czy
wreszcie hiperplazja mikrogruczo³o-
wa [9–11]. Rozpoznania fa³szywie
dodatnie mog¹ byæ tak¿e zwi¹zane
z hormonaln¹ terapi¹ zastêpcz¹, anty-
koncepcj¹, leczeniem tamoksyfenem,
wk³adk¹ wewn¹trzmaciczn¹ czy ci¹-
¿¹. Aby unikn¹æ tego typu b³êdów,
niezbêdne s¹ w ka¿dym przypadku
odpowiednie dane kliniczne zawarte
na blankiecie skierowania do badania
cytologicznego [12, 13].

System Bethesda obejmuje tak¿e

swoim zainteresowaniem zaburzenia
dotycz¹ce nab³onka gruczo³owego.
W pierwszych wersjach tego systemu
wprowadzono pojêcie AGUS (atypi-
cal glandular cells of undetermined
significance). Ostatnia modyfikacja
wyeliminowa³a jednak to pojêcie ze
wzglêdu na pewne jego podobieñstwo
do ASC-US i wynikaj¹c¹ st¹d mo¿li-
woœæ powstawania pomy³ek. Zast¹-
piono je terminem AGC (atypical
glandular cells), czyli atypowe ko-
mórki gruczo³owe, z okreœleniem, czy
nieprawid³owoœci dotycz¹ komórek
endocerwikalnych, endometrialnych
czy innych gruczo³owych. Takie roz-
ró¿nienie jest w wiêkszoœci przypad-
ków mo¿liwe podczas oceny mikro-
skopowej i stanowi o w³aœciwym
dalszym postêpowaniu diagnostycz-
no-terapeutycznym. Pojêcie AGC
mo¿na tak¿e zastosowaæ wówczas,
gdy ró¿nicowanie pochodzenia komó-
rek (z nab³onka p³askiego czy gruczo-
³owego) mo¿e okazaæ siê nie w pe³ni
rozstrzygniête.

Diagnoza „AGC” jest bardzo wa¿-

na z klinicznego punktu widzenia, dla-
tego ¿e wi¹¿e siê w wiêkszym odsetku
przypadków ni¿ ASC-US z powa¿ny-
mi zmianami chorobowymi [14–18].
W 2001 r. wyró¿niono tak¿e kategoriê
AIS (adenocarcinoma in situ), uzna-
j¹c, i¿ mo¿na jednoznacznie okreœliæ
kryteria cytologiczne tego rozpozna-
nia, jakkolwiek okazuje siê, i¿ weryfi-
kacja histopatologiczna tego typu
zmian czêsto ujawnia ju¿ obecnoœæ in-
wazji raka. Dlatego te¿ dla przypad-
ków granicznych zaproponowano ter-
min atypical endocervical cells, favor
neoplastic [19]. System Bethesda
uwzglêdnia tak¿e koniecznoœæ odnoto-
wania obecnoœci w rozmazie komórek
endometrium u kobiet w 40. roku ¿y-
cia i powy¿ej. Nale¿y jednak pamiê-
taæ, i¿ cytodiagnostyka z³uszczeniowa
szyjki macicy stanowi przede wszyst-

kim podstawê do ujawnienia zmian
w nab³onku p³askim. Nie powinna ona
zatem stanowiæ podstawowej albo je-
dynej techniki detekcji i kategoryzacji
zmian w endometrium [20].

Podsumowuj¹c, system Bethesda

pozwala na stworzenie wystandaryzo-
wango i wiarygodnego wyniku bada-
nia mikroskopowego rozmazu z szyjki
macicy. Tworzy to podstawê do efek-
tywnej i satysfakcjonuj¹cej wspó³pra-
cy pomiêdzy patomorfologiem a gine-
kologiem, która zapewnia nastêpnie
jednolit¹, spójn¹ i przede wszystkim
najw³aœciwsz¹ opiekê nad kobiet¹ z ja-
kimikolwiek nieprawid³owoœciami
w rozmazie cytologicznym.

Suplement

Przyczyny rozpoznañ fa³szywie ne-

gatywnych [9, 10, 21]:
• ciê¿ka dyskarioza drobnokomórko-

wa,

• blada dyskarioza,
• ciê¿ka dyskarioza w uk³adach syn-

cytialnych,

• ciê¿ka dyskarioza z odczynem za-

palnym,

• ma³e dyskariotyczne komórki ulega-

j¹ce rogowaceniu,

• nieliczne komórki z dyskarioz¹,
• nowotworzenie w gruczo³ach szyj-

kowych.

Przyczyny rozpoznañ fa³szywie

pozytywnych [9, 11, 21]:
• endometrioza w szyjce macicy,
• metaplazja jajowodowo-endome-

trialna,

• metaplazja jajowodowa,
• obecnoœæ nab³onka gruczo³owego

dolnego segmentu macicznego
(LUS),

• nastêpstwa stosowania wewn¹trz-

macicznej wk³adki antykoncepcyj-
nej,

•

odczynowe komórki z zapalnie
zmienionego endocervix,

• zmiany odczynowe w niedojrza³ej

metaplazji p³askonab³onkowej,

• rozrost komórek rezerwowych,
• polip szyjkowy,
• rozrost drobnogruczo³owy szyjko-

wy,

• zjawisko Arias-Stelli,
• komórki odczynu zapalnego imituj¹-

ce dyskariozê w komórkach nab³on-
kowych.

Komentarz

Ma³e komórki dyskariotyczne s¹

w rozmazie stosunkowo s³abo wi-
doczne, ale hiperchromatyczne.
W tzw. bladej dyskariozie w j¹drach

komórkowych trudno dostrzec j¹der-
ka, ale towarzyszy im wówczas
nieregularny obrys b³ony j¹drowej.
W grubych uk³adach przestrzennych
w rozmazie szczegó³y struktury cyto-
logicznej staj¹ siê wrêcz niewidoczne.
Je¿eli komórki z dyskarioz¹ znajduj¹
siê w wysiêku zapalnym albo wœród
erytrocytów, to istnieje ryzyko prze-
oczenia nieprawid³owych komórek
w ma³o czytelnym preparacie. Ma³e
komórki z dyskarioz¹ czêsto ulegaj¹
procesom zwyrodnieniowym i wów-
czas ich j¹dra staj¹ siê silnie hiper-
chromatyczne oraz ma³o przezierne.
Zaburzenie to bywa typowe dla CIN 1
i CIN 2. Zdarza siê, ¿e rozpoznanie
CIN mo¿e okazaæ siê negatywne, je-
¿eli rozmaz zawiera mniej ni¿ 200
nieprawid³owych komórek. Trudnoœci
w ocenie cytologicznej sprawia rów-
nie¿ odró¿nienie wysoko i nisko zró¿-
nicowanego wczesnego adenocarci-
noma (in situ) od naciekaj¹cego raka
gruczo³owego oraz od CIN 3 [9, 21].

Komórki nab³onka gruczo³ów en-

dometrialnych s¹ bardziej kanciaste,
jeœli pochodz¹ z endometrium fazy
rozrostowej, ani¿eli z³uszczone samo-
istnie podczas krwawienia miesiêcz-
nego [9].

W metaplazji jajowodowo-endo-

metrialnej komórki nab³onka cechuj¹
siê nadbarwliwymi j¹drami z ziarni-
stym uk³adem chromatyny. Widaæ te¿
w rozmazach ca³e cewy gruczo³owe
z przyleg³ym rdzeniem naczyniowym.
Nab³onek typu jajowodowego wyró¿-
nia siê obecnoœci¹ rzêsek [9, 21].

Po ewentualnej konizacji kana³

szyjki macicy jest skrócony, dlatego
do rozmazów dostaje siê równie¿ ma-
teria³ z cieœni macicy. Je¿eli jest on
dodatkowo wysuszony, to interpreta-
cja obrazu mikroskopowego mo¿e
byæ bardzo trudna [9, 16].

U kobiet z wk³adk¹ wewn¹trzma-

ciczn¹ typowa wydaje siê wakuoliza-
cja komórek endocervix i obecnoœæ
polimorficznych histiocytów [10].

Niedojrza³e komórki metaplastycz-

ne mog¹ mieæ wprawdzie nadbarwli-
we j¹dra, ale ich chromatyna cechuje
siê kondensacj¹ przy g³adkiej b³onie
j¹drowej. Charakterystyczna te¿ jest
karyorrhexis [9].

Komórki bazalne wyró¿niaj¹ siê

z kolei obecnoœci¹ bruzd w okr¹g³ych
i owalnych j¹drach [21].

W przypadkach polipów szyjko-

wych mo¿emy mieæ do czynienia
z kumulacj¹ niemal wszystkich pro-
blemów z krêgu diagnostyki cytolo-
gicznej szyjki macicy [9].

W rozroœcie drobnogruczo³owym

szyjki macicy w rozmazach ujawnia
siê grupy komórek o cechach poœred-
nich pomiêdzy komórkami nab³onka
wielowarstwowego p³askiego i endo-
cerwikalnego. Wywo³uje to b³êdne
skojarzenie z dyskarioz¹ lub atypo-
wymi komórkami z endocervix [11].

W wyniku zjawiska Arias-Stelli

w rozmazach pobranych z szyjki ma-
cicy pojawiaj¹ siê komórki ze zwaku-
olizowan¹ cytoplazm¹, powiêkszony-
mi j¹drami i wydatnymi j¹derkami
– jako naturalna reakcja na du¿e stê-
¿enia progesteronu. Problemem pod-
czas oceny rozmazów cytologicznych
pobranych od kobiet w ci¹¿y mog¹
byæ te¿ obecne niekiedy w preparacie
komórki doczesnej zbitej [9].

n

Piœmiennictwo

1. Wilk M, Równicka J, Sylla J i wsp. Rak

szyjki macicy. Onkologia 2007; 5: 31.

2. Sparkes J, Schoolland M, Barrett P,

et al. Trends in the frequency and
predictive value of reporting high grade
abnormalities in cer vical smears.
Cancer 2000; 90: 215-21.

3. Faryna J. Cytodiagnostyka. W: Diagno-

styka szyjki macicy. Szamborski J (red.).
Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2001; 111.

4. Pilch H, Günzel S, Schäffer U, et al.

The presence of HPV DNA in cervical
cancer: correlation with clinico-pathologic
parameters and prognostic significance:
10 years experience at the Department
of Obstetrics and Gynecology of the Mainz
University. Int J Gynecol Cancer 2001;
11: 39-48.

5. Tjiong MY, Out TA, Ter Schegget J, et al.

Epidemiologic and mucosal immunologic
aspects of HPV infection and HPV-related
cervical neoplasia in the lower female
genital tract: a review. Int J Gynecol
Cancer 2001; 11: 9-17.

6. Apgar BS, Zoschnick L, Wright TC.

The 2001 Bethesda System terminology.
Am Fam Physician 2003; 68: 1992-8.

7. Solomon D, Davey D, Kurman R, et al.;

Forum Group Members; Bethesda 2001
Workshop. The 2001 Bethesda System:
terminology for repor ting results
of cervical cytology. JAMA 2002; 287:
2114-9.

8. Schneider V, Henry MR, Jimenez-Ayala M,

et al. Cer vical cancer screening,
screening errors and reporting. Acta
Cytol 2001; 45: 493-8.

9.

Herber t A. Cer vical cytopathology.
In: Anthony PP. Diagnostic pitfalls in
histopathology and cytopathology
practice. Greenwich Medical Media
1998; 5.

10. Wen P, Abramovich CM, Wang N, et al.

Significance of histiocytes on other wise-
normal cer vical smears from post-
menopausal women. A retrospective
study of 108 cases. Acta Cytol 2003;
47: 135-40.

11. Alvarez-Santín

C, Sica A, Rodrí-

guez M, et al. Microglandular hyperpla-
sia of the uterine cer vix. Cytologic dia-
gnosis in cer vical smears. Acta Cytol
1999; 43: 110-3.

12. Morrison C, Prokor ym P, Piquero C,

et al. Oral contraceptive pills are
associated with ar tifacts in ThinPrep
Pap smears that mimic low-grade
squamous intraepithelial lesions.
Cancer 2003; 99: 75-82.

13. Gill BL, Simpson JF, Somlo G, et al.

Effects of tamoxifen on the cytology
of the uterine cer vix in breast cancer
patients. Diagn Cytopathol 1998; 19:
417-22.

14. Cenci

M, Mancini R, Nofroni

I,

Vecchione A. Endocer vical atypical
glandular cells of

undetermined

significance.

I. Morphometric and

cytologic characterization of cases that
“cannot rule out adenocarcinoma in
situ”. Acta Cytol 2000; 44: 319-26.

15. Cenci

M, Mancini R, Nofroni

I,

Vecchione A. Endocer vical atypical
glandular cells of

undetermined

significance. II. Morphometric and
cytologic analysis of nuclear features
useful in characterizing dif ferently
correlated subgroups. Acta Cytol 2000;
44: 327-31.

16. Hong SR, Park JS, Kim HS. Atypical

glandular cells of

undetermined

significance in cervical smears after
conization. Cytologic features differen-
tiating them from adenocarcinoma in
situ. Acta Cytol 2001; 45: 163-8.

17. Mattoœinho de Castro Ferraz Mda G,

Focchi J, Stavale JN, et al. Atypical
glandular cells of

undetermined

significance. Cytologic predictive value
for glandular involvement in high grade
squamous intraepithelial lesions. Acta
Cytol 2003; 47: 154-8.

18. Simsir A, Hwang S, Cangiarella J, et al.

Glandular cell atypia on Papanicolaou
smears: interobser ver variability in
the diagnosis and prediction of cell
of origin. Cancer 2003; 99: 323-30.

19. Sasagawa M, Nishino K, Honma S,

et al. Origin of adenocarcinoma cells
obser ved on cer vical cytology. Acta
Cytol 2003; 47: 410-4.

20. Nassar A, Fleisher SR, Nasuti JF. Value

of histiocyte detection in Pap smears
for predicting endometrial pathology.
An institutional experience. Acta Cytol
2003; 47: 762-7.

21. Payandeh F, Koss LG. Nuclear grooves

in normal and abnormal cer vical
smears. Acta Cytol 2003; 47: 421-5.

Adres do korespondencji
dr hab. med., prof. nadzw. Stanis³aw Sporny
Katedra Patomor fologii
Uniwersytet Medyczny w £odzi
ul. Pomorska 251
92-213 £ódŸ
tel. [phone]
e-mail: [e-mail]