Pojęcie Ja:

samowiedza

Wykład 5

Wstęp do psychologii społecznej
Studia zaoczne
Semestr zimowy 2002/2003
Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof.
SWPS

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

2

Plan wykładu

1.

Początki rozwoju Ja.

2.

Źródła wiedzy o Ja

1.

Introspekcja i jej

trafność (teoria

obiektywnej

samoświadomości

Wicklunda)

2.

Obserwacja siebie:

1.

Własnego zachowania

(teoria Bema),

2.

Emocji (teoria

Schachtera),

3.

Motywacji (efekt

nadmiernego

uzasadnienia).

4.

Wpływ innych ludzi –

porównania społeczne

(teoria Festingera)

5.

Pamięć

autobiograficzna

3.

Pojęcie Ja jako

struktura schematów

(teoria schematów Ja

Markus)

4.

Konstruowanie

spójnego pojęcia Ja.

5.

Społeczno-kulturowa

natura Ja.

6.

Ja Niezależne i Ja
Współzależne

.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

3

Początki pojęcia Ja



Pojęcie Ja (self-concept):



spostrzegane przez nas nasze własne myśli, przekonania
i cechy osobowości

.



Rozpoznawanie siebie



Rozpoznawanie siebie w lustrze przez naczelne (G.
Gallup, 1967 – próby z czerwoną kropką na czole).



Początki rozpoznawania siebie przez dzieci w wieku 18 –
24 miesięcy (Lewis & Brooks-Gunn, 1979 - test
czerwonej kropki).



Czynniki społeczne



Cooley (1902) – Ja-lustrzane (looking-glass self): inni
ludzi służą nam jako lustro, w którym możemy zobaczyć
siebie



Mead (1934) – poznajemy siebie przez wyobrażenie
sobie, co myślą o nas Osoby Znaczące.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

4

Poznawanie siebie: Introspekcja



Obserwacja własnych stanów

wewnętrznych: kierowanie uwagi na

własne myśli i uczucia, niedostępne

obserwacji innych ludzi.



Jak często myślimy o sobie

(Csikszenmihalyi i Figurski, 1982):



Badani (N=107, wiek: 17 – 63 notowali swoje

myśli na dźwięk brzęczyka, włączającego się

w odstępach przypadkowych w ciągu dnia.



Tylko 8% spostrzeżeń dotyczyło Ja.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

5

Trafność informacji o Ja

uzyskiwanych przez introspekcję



Introspekcja jest wiarygodnym źródłem wiedzy o sobie:



Andersen i Ross (1984): badani w trakcie wywiadu

koncentrowali się albo na własnych myślach i uczuciach, albo

na zachowaniach; wywiad został oceniony przez samych

uczestników, jak i niezależnych obserwatorów, jako bardziej

informacyjny w sytuacji pierwszej.



Dane introspekcyjne nie są wiarygodne:



Wilson i Schooler (1991): badani oceniali jakość 5 gatunków

dżemu truskawkowego; oceny nie były zgodne z ocenami

ekspertów u tych badanych, którzy mieli uzasadnić swoje

preferencje; oceny bez uzasadniania były bardziej zgodne.



To zależy od tego, czy koncentrujemy się na myślach, czy

uczuciach:



Millar i Tesser (1989): i od tego, czy zachowanie, którego

motywy chcemy poznać, jest motywowane poznawczo (np.

decyzje w biznesie), czy emocjonalnie (np. związki intymne).

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

6

Teoria samoświadomości

(Wicklund i in. 1975)



Stan samoświadomości

:



kierowanie uwagi na siebie, (np. pod wpływem

czynników takich jak: swoje odbicie w lustrze, nagrany

swój głos).



Gdy koncentrujemy się na sobie,



oceniamy własne zachowanie,



porównujemy je z wewnętrznymi normami i wartościami,



stajemy się świadomi rozbieżności między zachowaniem

a standardami;



jeśli można zmienić zachowanie, zmieniamy; jeśli nie –

uciekamy od stanu samoświadomości.



Ucieczka od samoświadomości: alkohol, narkotyki,

objadanie się w bulimii

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

7

Stan samoświadomości a zachowania

moralne



Stan zwiększonej samoświadomości sprawia, że

uświadamiamy własne normy moralne i możemy

odpowiednio ukierunkować swoje zachowanie.



Diener i Wallbom (1976):



W badaniu stworzono sytuację sprzyjającą oszukiwaniu

(na wykonanie trudnego testu mieli 5 minut, ale

eksperymentator przyjdzie po 10 minutach).



Połowa badanych siedziała przed lustrem i słyszała

własny głos nagrany na magnetofonie).



Druga połowa badanych miała lustro za sobą i słuchała

nagranego głosu innej osoby.



W sytuacji pierwszej oszukiwało tylko 7% osób, w
sytuacji drugiej – 71%.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

8

Poznawanie siebie:

Obserwacja własnego

zachowania



Teoria spostrzegania siebie Daryla Bema (1972)



Zdobywamy wiedzę o swoich stanach wewnętrznych przez wnioskowanie
na podstawie swego zachowania i/lub okoliczności, w jakich się ono
pojawia.



Gdy wskazówki wewnętrzne są słabe, niejednoznaczne lub trudne do
zinterpretowania, to podmiot musi polegać na wskazówkach
zewnętrznych.



Ludzie nie wyciągają wniosków na podstawie obserwacji swego
zachowania, jeśli zachowanie zostało wymuszone przez kary lub nagrody.



Badania wspierające teorię

:



Fazio i in. (1981): zadawanie pytań sugerujących ekstrawersję bądź
introwersję prowadziło do definiowania siebie w terminach tych cech.



Strack i in. (1988): trzymanie pióra w zębach/ustach i ocena rysunków.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

9

Obserwacja własnych emocji



Hipoteza mimicznego sprzężenia zwrotnego (Laird, 1974):



Zmiany w mimice mogą wywoływać zmiany w subiektywnym

odczuwaniu emocji.



Robert Zajonc (1993):



Uśmiech zwiększa dopływ (ochłodzonej) krwi do mózgu, niższa

temperatura mózgu wiąże się ze stanem zadowolenia;



Twarz ponura „obniża” dopływ krwi do mózgu i podwyższa

temperaturę mózgu, co wywołuje stan nieprzyjemny.



Obserwacja postawy ciała i wskazówek wokalnych:



Stepper i Strack (1993): manipulując wysokością stołu wywoływali
u badanych różny poziom zadowolenia.



Siegman i Boyle (1993): wywoływali różne stany manipulując

tempem mowy i wysokością głosu.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

10

Obserwacja własnych

motywacji



Rodzaje motywacji



Wewnętrzna: angażowanie się w daną aktywność dla

przyjemności, z ciekawości, bo jest wyzwaniem itp.



Zewnętrzna: angażowanie się w daną aktywność ze

względu na czynniki zewnętrzne, np. pieniądze.



Efekt nadmiernego uzasadnienia:



Motywacja wewnętrzna plus zewnętrzna (np.

pieniądze za coś, co sprawiało przyjemność; nagrody

za dobre stopnie),



Ludzie w nadmiernym stopniu uzasadniają swoje

działanie czynnikami zewnętrznymi; nie doceniając

wewnętrznych, tracą zainteresowanie aktywnością.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

11

Efekt nadmiernego

uzasadniania (eksp. Leppera i

in. 1973)



Ocena poziomu wyjściowego motywacji wewnętrznej
do rysowania kolorowymi markerami u dzieci w
wieku przedszkolnym (ile czasu poświęcają).



Po 2 tygodniach dzieci podzielono na 3 grupy:



1 – proszono o narysowanie obrazka (bez nagrody)



2 – jeśli coś narysują, otrzymają nagrodę,



3 – po narysowaniu, nieoczekiwanie otrzymały nagrodę.



Po tygodniu dzieci ponownie rysowały

:



W grupie 2. Poświęciły najmniej czasu na rysowanie;
motywacja wewnętrzna znacznie się obniżyła

.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

12

Wpływ nagradzania na motywację

wewnętrzną

(Lepper i in. 1973)

8

18

17

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Oczekiwana

Nieoczekiwana

Brak nagrody

Procent czasu

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

13

Poznawanie siebie: Wpływ innych ludzi



Spontaniczny opis Ja (McGuire & McGuire,
1988) na pytanie: „Kim jesteś?”



zawiera głównie cechy, które wyróżniają jednostkę od
innych ludzi, atrybuty dystynktywne (zależnie od kontekstu)



Teoria porównań społecznych (Leon Festinger,
1954):



Kiedy ludzie są niepewni swoich opinii (przy braku
standardów obiektywnych), porównują się z innymi ludźmi;



Do porównań wybieramy raczej „innych – podobnych do
nas”, np. pod względem wieku, płci, statusu itp.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

14

Wpływ innych ludzi na wiedzę o

własnych stanach

emocjonalnych



W ocenie własnych emocji ludzie posługują się

wskazówkami pochodzącymi z obserwacji

innych ludzi.



Eksp. Schachtera (1959) nad potrzebą afiliacji:



ludzie oczekujący na eksperyment z użyciem szoków

elektrycznych, poszukują towarzystwa innych ludzi.



Dwuczynnikowa teoria emocji (Schachter i

Singer, 1962)



Osoba musi doświadczać pobudzenia fizjologicznego

(np. przyśpieszone bicie serca, pocenie się itp. )



Musi znaleźć poznawczą interpretację swego

pobudzenia, np. obserwując inne osoby.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

15

Eksperyment Schachtera i Singera

(1962)



Pierwsza faza: podział na grupy



I grupa: lek (epinefryna) + informacja



badani otrzymali lek produkujący objawy pobudzenia

fizjologicznego i zostali poinformowani o efektach działania

leku



II grupa: lek - brak informacji o działaniu



III grupa: placebo



Druga faza: oczekiwanie na właściwy eksperyment

wraz z osobą podstawioną prezentującą wesołość

bądź złość.



Trzecia faza: wyjaśnianie przyczyn pobudzenia



II grupa wyjaśniała stosowanie do zachowania partnera



I grupa – miała wyjaśnienie; III grupa – nie musiała

wyjaśniać

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

16

Poznawanie siebie: Pamięć

autobiograficzna



Pamięć autobiograficzna pozwala na

zachowanie poczucia ciągłości i stałości

Ja.



Podlega zniekształceniom zgodnie z

potrzebami Ja:



Organizowanie informacji zgodnie z aktualnie

posiadanymi teoriami dotyczącymi Ja,



Tendencja do myślenia o zdarzeniu przeszłym

z perspektywy teraźniejszej („Ja wiedziałem,

że tak będzie”),



Przecenianie własnej roli w przeszłych

wydarzeniach (Afera Watergate

)

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

17

Schematy Ja (Markus, 1977)



Pojęcie Ja składa się ze schematów Ja:



Zorganizowane struktury wiedzy o sobie samym,



Kierują przetwarzaniem (nabywaniem, przechowywaniem,
odtwarzaniem) informacji pozostających w relacji do danego
obszaru Ja;



Cechy schematowe to cechy ważne i dla danej osoby wysoce
charakterystyczne (np. niezależność, towarzyskość, inteligencja
itp.)



Np. osoba „schematyczna” w porównaniu z osobą „aschematyczną”
ze względu na wagę ciała



uważa siebie za osobę bardzo grubą /chudą;



doświadczenia aktualne i przeszłe (jedzenie, zakupy, ubranie, plaża) są
interpretowane ze względu na wagę ciała;



informacje o innych także (np. nawyki żywieniowe koleżanki)

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

18

Konstruowanie spójnego pojęcia Ja



Ograniczony dostęp

:



W danej chwili mamy dostęp tylko do niektórych informacji o sobie,
np. na zachowaniach świadczących o introwersji, albo o
ekstrawersji;



Selektywność pamięci autobiograficznej:



„totalitarne Ego” – ocenzurowana rekonstrukcja przeszłości, np.
jeśli jednostka zmieniła się z osoby nieśmiałej w towarzyską,
pamięta dane odnoszące się do towarzyskości;



Procesy atrybucyjne

:



Interpretujemy nasze niespójne zachowania jako zależne od sytuacji



Koncentracja na kilku kluczowych cechach:



Rola schematów Ja

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

19

Społeczno-kulturowa natura JA

wg Oyserman i Markus (1993)



JA jest kształtowane przez różne czynniki społeczno-
kulturowe, np.



rodzina, szkoła, praca, religia, etniczność, rasa, klasa
społeczna, naród, państwo, region geograficzny, wydarzenia
historyczne.



Środowisko społeczno-kulturowe



ułatwia i promuje pewne sposoby definiowania siebie,



a utrudnia bądź blokuje inne.



Środowisko dostarcza materiału konstrukcyjnego do
kształtowania tożsamości.



JA otrzymuje i organizuje otrzymywane komunikaty, które
informują o tym,



co jest w świecie ważne



i co to znaczy „BYĆ” (być wartościowym człowiekiem) w
danym społeczeństwie.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

20

Ja Niezależne i Ja Współzależne

Ja

Matka

Ojciec

Brat

Kolega

z

pracy

Przyjaciel

Ja

Ojciec

Matka

Kolega z

pracy

Brat

Przyjaciel

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

21

Ja Niezależne i Ja Współzależne

(Markus i Kitayama, 1991)

Kultury

Indywidualistyczne

Kolektywistyczne

Definiowani
e
Ja

Unikalna jednostka,
odrębna od kontekstu

społecznego

związana z innymi, w
gąszczu ról społecznych i

relacji

Struktura
Ja

Niepodzielna, stabilna,
spójna w różnych

sytuacjach i związkach

Płynna i zmienna,
zmieniająca się wraz z

kontekstem

Ważne
cechy

Wewnętrzne, prywatne
Ja (zdolności, myśli,
uczucia)

Zewnętrzne, publiczne Ja
(status, role, związki z
innymi)

Ważne
zadania

Być unikalnym, wyrażać
siebie, osiągać własne
cele

Należeć, zachowywać się
właściwie, osiągać cele
grupy

Podstawa
samooceny

Potwierdzenie wartości

własnych atrybutów

Harmonia z otoczeniem

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

22

Samoopis w kulturach

indywidualistycznych i

kolektywistycznych



Indywidualistyczne



Cechy osobiste (Ja
jestem nieśmiały)



Cechy bardziej
ogólne,
zgeneralizowane (np.
Ja jestem towarzyski;
Jestem leniwy)



Częste używanie
zaimków Ja / moje



Opisywanie emocji w
relacji do Ja (złość,
zazdrość, duma)



Kolektywistyczne



Wskazanie przynależności

grupowej, związków z innymi

(Jestem studentem koledżu)



Cechy specyficzne dla danego

kontekstu (np. Ja jestem tym,

który lubi grać w Mah Jonga

w piątki z kolegami; Jestem

leniwy w domu)



Unikanie zaimków Ja / moje,

a częstsze używanie My

/nasze



Opisywanie emocji w relacji

do innych (oime, fureai,

shitashimi).

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

23

Słowa kluczowe / Literatura



Pojęcie Ja



Ja Lustrzane



Introspekcja



Teoria samoświadomości Wicklunda i in.



Teoria spostrzegania siebie Bema



Hipoteza mimicznego sprzężenia

zwrotnego



Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna



Efekt nadmiernego uzasadnienia



Teoria porównań społecznych Festingera



Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera i

Singera



Pamięć autobiograficzna



Schematy Ja



Wojciszke, B. (2002).
Człowiek wśród ludzi. R.
4. Ja i wizerunek własnej
osoby.



Psychologia osobowości.
T.2. Materiały
dydaktyczne dla
studentów SWPS



Markus, Kitayama
(1991/1998). Kultura i
ja: implikacje dla
procesów
poznawczych, emocji i
motywacji.



Oyserman, Markus
(1998). Ja społeczne:
wpływ czynników
społeczno-kulturowych
na istotę i funkcje Ja.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W5: Ja

24

Kultura

Kultura

Obiektywna

Subiektywna

Typy analizy

Poziom społeczny vs indywidualny

Domeny

Przekonania
Postawy
Wartości
Normy
Zachowania
Itd..

Dymensje

Indywidualizm –
kolektywizm
Dystans władzy
Unikanie
niepewności
Męskość –
kobiecość
Itd..