Pojęcie Ja:

samoocena

Wykład 6

Wstęp do psychologii
społecznej
Studia zaoczne
Semestr zimowy 2002/2003

Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof.
SWPS

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

2

Plan wykładu

1.

Pojęcie samooceny

1.

Motywy posiadania pozytywnej samooceny i

jej przejawy.

2.

Rozbieżności w obrębie Ja (teoria Higginsa) i

ich wpływ na poziom samooceny.

2.

Mechanizmy podnoszenia samooceny

1.

Pozytywne myślenie o sobie

2.

Samoutrudnianie

3.

Identyfikowanie się z innymi (BIRG, CORF)

4.

Porównania społeczne „w dół”

5.

Teoria SEM Tessera

3.

Samoocena w kontekście kulturowym.

4.

Samoocena a zdrowie psychiczne

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

3

Czym jest samoocena?



Wartościowanie samego siebie.



Afektywny komponent pojęcia Ja, składający się z
pozytywnych i negatywnych ocen własnej osoby.



Może być traktowana jako uogólniona pojedyncza cecha
(globalne poczucie własnej wartości)



Także jako pewien stan umysłu w odpowiedzi na
doświadczenie sukcesu, niepowodzenia, doświadczanie
zmian losowych, interakcji z ludźmi i innych wydarzeń
losowych.



Niektóre obszary Ja (schematy Ja) są wartościowane wyżej
niż inne.



Poziom samooceny najczęściej jest kompromisem między
trafną percepcją siebie a nierealistyczną tendencją do
podwyższania własnej wartości.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

4

Motywy związane z Ja (wg Wojciszke,

2002)



Autowaloryzacja



Dążenie, by Ja było pozytywne



Dążenie do obrony, podtrzymania lub nasilenia dobrego

mniemana o sobie



Autoweryfikacja



Dążenie, by Ja było wewnętrznie zgodne



Dążenie do zgodności między istniejącymi przekonaniami

o sobie, a nowo nadchodzącymi informacjami



Samopoznanie



Dążenie, by wiedza zawarta w Ja była prawdziwa



Dążenie do pozyskania prawdziwej i dokładnej informacji

na temat własnej osoby



Samonaprawa



Dążenie, by Ja było faktycznie dobre



Dążenie do rzeczywistego poprawienia własnych ceh

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

5

Motywacja do posiadania

pozytywnej samooceny



Pozytywna ocena przyczynia się do osiągania

różnego rodzaju celów.



Wysoka samoocena podnosi oczekiwanie sukcesu



Przyczynia się do wzmożonych wysiłków i lepszych

wyników



Mark Leary i in. (1995): Teoria socjometru



samoocena jest wskaźnikiem naszego statusu

społecznego,



tj. stopnia włączenia bądź wyłączenia ze społeczności,

stopnia akceptacji przez innych ludzi.



Greenberg, Solomon i Pyszczynski (1997):



teoria opanowania trwogi (lęku przed śmiercią)



Pozytywna samoocena pozwala widzieć siebie jako

wartościowego członka społeczeństwa;



uczestniczenie w społeczeństwie, w kulturze zapewnia

jednostce symboliczną nieśmiertelność.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

6

Przejawy tendencji do posiadania

pozytywnej samooceny (1)



Ludzie oceniają siebie powyżej przeciętnej, zwłaszcza

pod względem cech trudnych do oceniania (np.

inteligencja, wrażliwość, uczciwość, bycie dobrym

kierowcą).



Większość biznesmenów ocenia siebie, że są

bardziej etyczni niż przeciętni biznesmeni:



Lovett, 1997: „Oceń swoje morale na skali od 1 do 100”.



50% biznesmenów oceniło siebie powyżej 90 pkt.



Tylko 11% oceniło siebie poniżej 75 pkt.



Większość kierowców, nawet hospitalizowanych w

wyniku spowodowanych przez siebie wypadków,

uważa siebie za lepszego i bezpieczniej jeżdżącego

kierowcę niż typowy kierowca (Svenson, 1981).

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

7

Przejawy tendencji do posiadania

pozytywnej samooceny (2)



Większość dorosłych wierzy, że w większym stopniu

pomagają swoim rodzicom niż ich rodzeństwo (Lerner

i in., 1991).



Ludzie oceniają bardziej pozytywnie rzeczy, które do

nich należą; nawet litery, które występują w ich

nazwisku (Nuttin, 1987).



Ludzie wybierają sytuację, w których mogą odnieść

sukces, a unikają sytuacji, w których mogą odnieść

niepowodzenie.



Przeceniają swój wkład we wspólne projekty

zakończone sukcesem; brak tego efektu w odniesieniu

do projektów zakończonych niepowodzeniem.



Lepiej pamiętają pozytywne zdarzenia w swojej

autobiografii niż negatywne.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

8

Samoocena pozytywna a samoocena

negatywna



Ludzie z pozytywną samooceną:



Czują się szczęśliwsi,



Są zdrowsi (śpią lepiej, rzadziej miewają wrzody),



Są w stanie wykonywać dłużej trudniejsze zadania,



Mają więcej zaufania do siebie



Są bardziej akceptowani przez innych



W mniejszym stopniu poddają się presji innych ludzi



Ludzie z niską samooceną:



Są bardziej lękowi, depresyjni, pesymistyczni,



Skłonni do niepowodzeń,



Nie mają zaufania do siebie,



Mają słabszy system immunologiczny

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

9

Błędne koło niskiej
samooceny

Niska

samoocena

Negatywne

oczekiwania

Mało wysiłku

Wysoki lęk

Niepowo-

dzenie

Oskarżanie

samego

siebie

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

10

Teoria rozbieżności Ja Tory Higginsa

(1987) (1)



Dlaczego ludzie oceniają siebie pozytywnie,
bądź negatywnie?



Na podstawie stopnia rozbieżności między Ja
Realnym („Jestem leniwa”)



a Ja Idealnym („Chciałabym być pracowita”) i



Ja Powinnościowym („Powinnam wykonać pracę na czas”).



Są to standardy osobiste, „ukierunkowania Ja”
(self-guides).



Standardy idealne dotyczą aspiracji jednostki



Standardy powinnościowe dotyczą zobowiązań
jednostki.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

11

Teoria rozbieżności Ja (2)



Specyficzne konsekwencje dla samooceny i dla

samopoczucia zależą od tego, których standardów

nie można osiągnąć.



Każdy doświadcza rozbieżności, lecz nie każdy cierpi

z tego powodu.



To zależy od:



Stopnia rozbieżności;



Stopnia, w jakim koncentrujemy się na rozbieżnościach

(teoria samoświadomości Wicklunda).



Ten sam cel, np. małżeństwo, może dla różnych osób

reprezentować bądź aspiracje, bądź powinność.



Niektórzy swoje cele życiowe widzą w postaci

aspiracji, inni – powinności.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

12

Konsekwencje
rozbieżności

Rozbieżno
ść

Ja Realne – Ja
Idealne
(niepowodzenie w
osiągnięciu
aspiracji)

Ja Realne – Ja
Powinnościowe
(niepowodzenie w
wywiązaniu się z
zobowiązań)

Reakcje
emocjonal
ne

Rozczarowanie
Smutek
Pobudzenie
fizjologiczne obniżone

Poczucie winy
Zakłopotanie
Pobudzenie fizjologiczne
podwyższone

Efekty
długo-
terminow
e

Obniżona samoocena
Depresja
Obniżona odporność

immunologiczna
Choroba

Obniżona samoocena
Lęk
Obniżona odporność

immunologiczna
Choroba

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

13

I. Mechanizmy podnoszenia

samooceny – pozytywne myślenie o

sobie



Procesy atrybucyjne w służbie Ego:



Źródłem sukcesu są osobiste cechy jednostki

(„schudłam dzięki silnej woli ”)



Źródłem niepowodzeń – czynniki zewnętrzne („nie

mogę schudnąć, bo moja praca wymusza na mnie taki

tryb życia”).



Nierealistyczny optymizm

(„na pewno uda mi

się schudnąć przed Sylwestrem”)



Przecenianie prawdopodobieństwa wystąpienia

wydarzeń pozytywnych, niedocenianie

prawdopodobieństwa wystąpienia wydarzeń

negatywnych.



Studenci przewidywali, że osiągną lepsze wyniki w

nauce niż ich koledzy, że znajdą lepszą pracę, że ich

małżeństwo będzie szczęśliwsze, że będą mieć

utalentowane dzieci (Weinstein, 1980).

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

14

Pozytywne myślenie o sobie (Ziva

Kunda, 1987)



Ludzie tworzą teorie dotyczące związków

między optymistycznymi przewidywaniami

a posiadaniem określonych cech:



Studenci oceniali szanse, że ich własne

małżeństwo skończy się rozwodem na 20%,

podczas gdy wiadomo, że w populacji generalnej

wskaźnik rozwodów = 50%,



Ci, którzy byli zaangażowani w poważny związek,

uważali, że takie doświadczenie zapewnia im

stabilne małżeństwo.



Studenci niezaangażowani uważali, że brak

takiego doświadczenia pozwala przewidywać

stabilne małżeństwo.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

15

II. Samoutrudnianie (Self-

Handicapping)



Pojawia się wtedy, kiedy ludzie przewidują
niepowodzenie w bardzo ważnej sytuacji:



w celu ochrony swojej samooceny (najgorszą implikacją
niepowodzenia jest przyznanie się do braku zdolności);



jako wymówek używają choroby, nieśmiałości, lęku,
jakiejś traumy.



Sabotowanie własnych działań („rzucanie sobie
kłód pod nogi”):



Celowe utrudnianie wykonania zadania w celu
zapewnienia sobie wygodnego alibi.



Np. urządzanie przyjęcia tuż przed egzaminem,
zaniechanie treningu przed meczem, obrażanie szefa
przed podpisaniem nowego kontraktu itp.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

16

Samoutrudnianie – eksperyment Berglasa i

Jonesa (1978)



Cel eksperymentu podany badanym: Wpływ leków na

sprawność intelektualną.



I faza: wykonywanie pierwszego testu analogii

zakończonego sukcesem



I grupa: Zastosowano łatwy test; badani mogli oczekiwać

sukcesu w następnym zadaniu;



II grupa: Zastosowano bardzo trudny test; badani nie byli

pewni co do wyników w następnym zadaniu.



II faza: oczekiwanie na drugi test i możliwość wyboru

jednego z dwóch leków:



Actavil – poprawiający sprawność intelektualną,



Pandocrin – upośledzający sprawność intelektualną.



Rezultat:



I grupa: wybierała głównie Actavil,



II grupa: Pandocrin, ale tylko mężczyźni.



Lek obniżający sprawność intelektualną - wygodne

usprawiedliwienie w razie porażki.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

17

Samoutrudnianie – różnice

indywidualne



Istnieją różnice w zakresie siły tendencji do
samoutrudniania i w zakresie wybieranych
sposobów:



Mężczyźni częściej wybierają środki odurzające (np.
alkohol), zaniechanie uprzednich przygotowań, „dają
fory” przeciwnikowi,



Kobiety częściej wybierają choroby (skargi
somatyczne).



Samoutrudnianie a poziom samooceny:



Osoby z niską samooceną – w celach obronnych
(„zachowanie twarzy” – „to nie była moja wina”);



Osoby z wysoką samooceną – w celu uzyskania
dodatkowych dowodów na swoją „doskonałość”
(„odniosłem sukces, mimo choroby”)

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

18

III. Identyfikowanie się z innymi ludźmi a

samoocena



Pławienie się w blasku cudzej chwały – BIRG

(Bask in Reflected Glory) – Cialdini i in. (1976).



Podnoszenie samooceny dzięki identyfikacji z

ludźmi odnoszącymi sukces (kibice sportowi: „MY

zwyciężyliśmy”, „MÓJ syn jest najlepszym

uczniem”)



Odcinanie się od cudzych niepowodzeń – CORF

(Cut Off Reflected Failure)



Ochrona własnej samooceny przez dystansowanie

się od tych, którzy odnieśli niepowodzenie (kibice

sportowi: „ONI przegrali”, „TWÓJ syn to chuligan”)

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

19

IV. Porównania społeczne z gorszymi od

siebie („w dół”)



Wg teorii Festingera



ludzie porównują się z innymi (podobnymi do siebie),
aby uzyskać trafną informację o sobie.



Porównania społeczne mogą podnosić samoocenę,



gdy dokonujemy porównań „w dół”, tj. z osobami
gorszymi od siebie, w gorszej sytuacji, z osobami
odnoszącymi niepowodzenia.



Marsh i Parker (1984):



Dzieci ze szkół o niskim poziomie (np. ze szkół
specjalnych) mają wyższą samoocenę niż dzieci ze szkół
o wysokim poziomie („lepiej być dużą rybą w małym
stawie niż odwrotnie”).

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

20

V. Teoria SEM/MUS Tessera

(1988)



Teoria podtrzymywania samooceny

Abrahama Tessera



(SEM – Self-evaluation maintenance / MUS –

Model Utrzymywania Samooceny)



Nie zawsze porównania „w dół” są możliwe,

np. w sytuacji, gdy ktoś ci bliski jest lepszy

od ciebie.



Efekt porównań wg Tessera zależy od:



stopnia bliskości z obiektem porównań



np. rodzeństwo, małżonek, przyjaciel, ktoś obcy



stopnia ważności danej dziedziny dla Ja.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

21

Teoria SEM / MUS



Możliwe reakcje wg SEM:



Samoocena jest wyższa, gdy osoba

bliska odnosi sukces w dziedzinie dla

mnie mało ważnej (efekt BIRG),



np. żona profesora medycyny zdobywa laury

w konkursie szopenowskim.



Samoocena jest wyższa, gdy osoba

bliska odnosi niepowodzenie w

dziedzinie dla mnie ważnej (porównanie

w dół),



np. żona znakomitego chirurga oblewa

egzamin ze specjalizacji w chirurgii.

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

22

Samoocena w kontekście

kulturowym



Dążenie do podnoszenia własnej wartości jest

zjawiskiem powszechnym, lecz ma różne formy w

kulturach zachodnich i wschodnich.



Studenci japońscy (studiujący u siebie bądź w USA)

osiągają niższe wyniki na skalach samooceny.



Wykazują większą skłonność do akceptowania raczej

negatywnych niż pozytywnych informacji o sobie.



Wrażliwość na negatywne informacje o sobie w

kulturze kolektywistycznej:



Jest formą samokrytycyzmu, pozwalającego na

„polepszenie” siebie i osiągnięcie ostatecznego celu,

jakim są harmonijne relacje z innymi.



Samokrytycyzm jest więc sposobem na podniesienie

poczucia własnej wartości

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

23

Samoocena a zdrowie

psychiczne



Taylor i Brown (1988):



Realistyczne widzenie siebie jest charakterystyczne

dla osób z depresją:



Atrybucje dyspozycyjne w przypadku niepowodzeń, nie

przeceniają swojej kontroli nad zdarzeniami, nie są

nierealistycznymi optymistami co do przyszłości, porównują się

z innymi podobnymi i nie czynią porównań w dół.



Pozytywne złudzenia przyczyniają się do zdrowia

psychicznego



zadowolenia z życia, do troski o innych, do angażowania się w
konstruktywne zadania.



Colvin i Block (1994): nie jest to jednoznaczne, bo



doraźne efekty są pozytywne, długoterminowe – niejasne,



osoby z zawyżoną samooceną nie zawsze są lubiane przez

innych

Sem.zim.2002/200
3

Kwiatkowska/W6: Ja - Samoo
cena

24

Słowa kluczowe / Literatura



Samoocena



Teoria socjometru



Teoria opanowywania trwogi



Teoria rozbieżności Ja
Higginsa



Ja Idealne, Ja
Powinnościowe



Samoutrudnianie



Pławienie się w blasku
cudzej chwały



Odcinanie się od cudzych
niepowodzeń



Porównania społeczne w dół



Teoria SEM Tessera



Wojciszke, B.
(2002).
Człowiek wśród
ludzi. R. 4. Ja i
wizerunek
własnej osoby.



Strelau (2000).
Psychologia. T.
2. R. 35.5.