Sprawiedliwoś

ć społeczna

Wykład 4

Wstęp do psychologii

społecznej

Studia zaoczne

Semestr letni 2002/2003

Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof. SWPS

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

2

Plan wykładu

1.

Spostrzeganie sprawiedliwości i niesprawiedliwości

społecznej

1.

Pojęcie sprawiedliwości społecznej

2.

Paradygmaty badawcze

2.

Teoria relatywnej deprywacji

1.

Deprywacji osobista i fraternalistyczna (braterska).

2.

Źródła deprywacji relatywnej

3.

Deprywacja a rozruchy społeczne

3.

Rodzaje sprawiedliwości społecznej

1.

Sprawiedliwość dystrybucyjna, proceduralna i interpersonalna.

2.

Reguły dystrybucji (słuszności, równości, potrzeby)

4.

Spostrzeganie niesprawiedliwości

5.

Wiara w świat sprawiedliwy i wiara w świat niesprawiedliwy

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

3

Zysk czy sprawiedliwość?



Problem:



W jaki sposób sądy o tym, co jest
słuszne i sprawiedliwe, wpływają na
oceny i zachowania ludzi w interakcjach,



tj. na subiektywną satysfakcję z
funkcjonowania w kontaktach z innymi
ludźmi?

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

4

Subiektywna satysfakcja



Subiektywna satysfakcja może dotyczyć



wyników swojej pracy:



zapłata za pracę, za włożony wysiłek, za poświęcony czas, za

wykorzystane talenty i kompetencje,



działalności władzy:



konkretne decyzje władz lokalnych, partii, rządu, również stylu

sprawowania władzy (demokratyczny, autokratyczny),



panujących w społeczeństwie reguł



zasady wymiany, zasady wspólnotowe, porządek

demokratyczny, hierarchiczny itp.



Subiektywna satysfakcja



nie jest zależna wyłącznie od maksymalizacji osobistego

zysku,



jest zależna także od przekonań co do tego, co jest słuszne

i sprawiedliwe (fair).

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

5

Badania nad spostrzeganiem

sprawiedliwości (1)



Podejście socjologiczne



Jaques, 1961



Przeprowadzanie wywiadów typu klinicznego z ludźmi zajmującymi

odpowiedzialne stanowiska



Malewski, 1957



Badanie ankietowe postaw pracowników warszawskich zakładów

wobec zróżnicowania płac



Podejście fenomenologiczne



Mikula, 1986



Badani opisują swoje własne doświadczenia w sytuacji bycia ofiarą

niesprawiedliwości lub bycia świadkiem takiego zdarzenia;



Paradygmat eksperymentalny



Skarżyńska, 1985).



Stwarzanie sytuacji podziału dóbr lub prezentacji badanym wcześniej

dokonanych podziałów (rzeczywistych lub wymyślonych);



studiowanie czynników wpływających na wybór określonego podziału.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

6

Teoria relatywnej deprywacji (RD)



Spostrzeganie negatywnej rozbieżności



pomiędzy aktualnym a oczekiwanym statusem ekonomicznym lub
posiadaniem innych dóbr (Rupert Brown).



Subiektywne odczucia nie muszą być dokładnym
odzwierciedleniem stanu obiektywnego

:



Interpretacja swojej sytuacji może być różna od stanu obiektywnego (np.
obiektywnego ubóstwa), chociaż w praktyce oba zjawiska mogą być ze
sobą skorelowane.



Pierwsze dane dotyczące RD pochodzą z obserwacji żołnierzy
amerykańskich w czasie II wojny światowej:



Morale żołnierzy z jednostki o wysokim prawdopodobieństwie awansu było
niższe niż tych z jednostki o niskim prawdopodobieństwem awansu.



Nie każda rozbieżność między stanem faktycznym a
oczekiwanym generuje poczucie deprywacji

.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

7

Rodzaje relatywnej deprywacji



Deprywacja może istnieć na poziomie



indywidualnym (osobista) i



na poziomie grupowym (fraternalistyczna,
braterska) (Runciman).



Poczucie kontroli jednostki nad swoim
losem wpływa na to,



czy stan relatywnej deprywacji zostanie
przekształcony w zachowanie skierowane na
redukcję deprywacji (Crosby, 1976).

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

8

Źródła relatywnej deprywacji



Wcześniejsze doświadczenia



Wcześniejsze doświadczenia wyższych standardów
życia generuje oczekiwanie polepszenia warunków w
przyszłości (Davies, 1962).



Źródła historyczne wykazują, że rewolucje mają
miejsce nie po okresie obiektywnej deprywacji, lecz
po okresie względnego rozkwitu społeczeństwa,
kończącego się nagłym pogorszeniem.



Porównania społeczne, zwłaszcza z innymi
podobnymi.



Jeżeli inne osoby lub inne grupy cieszą się lepszą
pozycją, niekorzystne porównania mogą prowadzić
do RD.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

9

Deprywacja a rozruchy społeczne



Teoria RD wyjaśnia, kiedy występują rozruchy:



Największe rozruchy na tle rasowym w USA miały

miejsce w latach 60-tych, kiedy sytuacja

Afroamerykanów dramatycznie się poprawiła, ale

dalszy wzrost nie był tak szybki.



Wyjaśnia też, kto jest skłonny do brania udziału

w rozruchach:



Osoby, którym powodzi się relatywnie lepiej, np.

Afroamerykanie lepiej wykształceni, bogatsi i

zajmujący lepszą pozycję na rynku pracy porównują

siebie do jeszcze lepiej prosperujących Białych, co

rodzi poczucie relatywnej deprywacji.



Bogatsi Afroamerykanie mieli większe poczucie

podobieństwa do bogatych Białych niż do biednych

Czarnych.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

10

Deprywacja osobista i braterska



Deprywacja osobista (porównanie z innymi osobami)



Skorelowana z symptomami stresu i złym stanem zdrowia.



Deprywacja braterska (porównanie z innymi grupami – na
podstawie płci, rasy, wieku, religii, narodowości,
niepełnosprawności).



Związana z postawami politycznymi i z różnymi formami protestu
kolektywnego

.



Jednostka



może mieć jednocześnie poczucie deprywacji osobistej i braterskiejj,



może czuć się osobiście deprywowana bez względu na
przynależność grupową,



może mieć poczucie deprywacji braterskiej, ale nie doświadczać
deprywacji osobiście – bardzo częsty przypadek,



np. „Kobiety są dyskryminowane, ale ja osobiście – nie.”

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

11

Ograniczenia teorii RD



Nie wiadomo, na czym polega wybór odpowiedniej
grupy porównawczej i od czego zależy wybór dymensji
porównawczej.



Crosby (1982): Pracujące kobiety, mimo że ich sytuacja w
przedsiębiorstwie jest gorsza niż mężczyzn, nie porównują
siebie do mężczyzn, lecz do kobiet, którym powodzi się
gorzej.



Nie wiadomo, jakie jest powiązanie



między subiektywnym poczuciem deprywacji a
podejmowaniem odpowiednich zachowań (akcji
kolektywnych) w celu zmniejszenia deprywacji.



Teoria RD nie wyjaśnia, skąd ludzie wiedzą, co im się
należy:



Np. czy zasługują na to samo co inni, czy jest coś, co
usprawiedliwia nierówności społeczne?

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

12

Rodzaje sprawiedliwości



Sprawiedliwość dystrybucyjna



Reguły dystrybucji (podziału, alokacji) szeroko

pojętych dóbr (materialnych i niematerialnych,

pozytywnych i negatywnych, praw, przywilejów,

kosztów, obowiązków itp.)



Sprawiedliwość proceduralna



Procedury, według których dobra są rozdzielane.



Sprawiedliwość interpersonalna



Dotyczy aspektów procesów alokacyjnych, które

nie są bezpośrednio związane ani z dobrami, ani z

procedurami, lecz ze sposobem traktowania ludzi

zaangażowanych w procesie dystrybucji.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

13

Sprawiedliwość dystrybucyjna (1)



Reguła słuszności (equity) (Adams, 1965;

Walster, Walster i Berscheid, 1978)



„Każdemu według zasług”



Warunek stosowania – konieczność rzetelnego
oszacowania indywidualnego wkładu



W przypadku naruszenia reguły słuszności (zbyt
niska zapłata) ludzie:



dostosowują swój wysiłek do otrzymywanej zapłaty

(pracują mniej) – przywracanie słuszności faktycznej;



dostosowują ocenę wysiłku włożonego w daną pracę
(praca łatwa, nie wymagająca wyższego wynagrodzenia)
– przywracanie słuszności psychologicznej.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

14

Sprawiedliwość dystrybucyjna (2)



Reguła równości (equality)



„Każdemu po równo”



Brak warunków wstępnych do jej stosowania.



Reguła „według potrzeb”



„Każdemu według potrzeb”



Warunek – znajomość indywidualnych potrzeb



Różnice kulturowe



W krajach indywidualistycznych przeważa reguła
słuszności



W krajach kolektywistycznych w stosunku do grupy
własnej przeważają reguły równości i potrzeb, zaś w
stosunku do grup obcych – reguła słuszności.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

15

Konsekwencje stosowania

reguł podziału



Reguła słuszności, np. wyższe wynagrodzenie dla lepiej
pracujących



Zwiększa motywację do pracy dobrych pracowników i do
pozostania w danej instytucji, zaś słabych pracowników do jej
opuszczenia.



Reguła równości, np. jednakowe premie dla wszystkich



Wzmacnia pozytywne uczucia między ludźmi, minimalizuje
relatywną deprywację, utrzymuje harmonię w grupie.



Reguła według potrzeb np. świadczenia socjalne



Zapewnia dobre samopoczucie członkom instytucji,



Z powodów pragmatycznych: zaspokojenie indywidualnych
potrzeb jednostek wiąże się z osiągnięciem sukcesu
grupowego.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

16

Sprawiedliwość proceduralna

(Thibaut i Walker, 1975)



Ocena procedur towarzyszących alokacji dóbr;

szczególnie istotna w ocenie władz i instytucji.



Przykłady procedur:



Dobór osób podejmujących decyzje o podziale (decydentów)



Ustalenie kryteriów wyboru określonej reguły podziału



Procedury kontroli decydentów i odbiorców dóbr



Procedury apelacji i dokonywania korekt



Dotrzymywanie umów i obietnic



Dostęp do informacji („procedury transparentne”)



Pozytywna ocena procedur alokacyjnych zależy od:



stabilności – stabilne w czasie i stosowane w podobny

sposób do wszystkich



sprawności

-

dają właściwe rezultaty przy niskich kosztach.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

17

Sprawiedliwość interpersonalna

(Bies, 1987)



Sposób traktowania osoby będącej celem dystrybucji
dóbr (odbiorcy).



Ocena sprawiedliwości interpersonalnej jest
determinowana motywacją do zachowania pozytywnej
samooceny (poczucia własnej wartości).



Kryteria oceny:



Odbiorca jest traktowany przez decydentów z szacunkiem,



Odbiorca ma możliwość otrzymania informacji co do
procedur i wyników dystrybucji,



Odbiorca jest traktowany uczciwie.



Sprawiedliwość interpersonalna ma większe znaczenie
dla jednostki, gdy odbiorcą jest ona sama niż gdy celem
dystrybucji jest inna osoba.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

18

Spostrzeganie niesprawiedliwości



Spostrzeganie niesprawiedliwości motywuje do

zmian relacji na bardziej sprawiedliwe czy słuszne



Przez rzeczywiste zachowania – manipulowanie wkładami i

korzyściami własnymi i partnerów lub przez ucieczkę od

niesprawiedliwej sytuacji



Przez zmiany w percepcji nakładów i korzyści swoich i

partnerów.



Stopień przykrości związany jest z atrybucją

przyczyn niesprawiedliwości



Niesprawiedliwość jest bardziej przykra, gdy:



Przyczyny lokowane są w czynnikach dyspozycyjnych

uczestników interakcji,



Przyczyny są bardziej stabilne i stałe niż doraźne, chwilowe,



Przyczyny są kontrolowane przez jedną i tą samą osobę.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

19

Wiara w świat sprawiedliwy

(Lerner, 1965)



Wiara w to, że ludzie zwykle dostają to, na co zasługują i

zasługują na to, co ich spotyka.



Lerner i Simmons (1966): obserwowanie ofiary



Wylosowana osoba (tj. osoba podstawiona) otrzymuje zadanie

pamięciowe.



Za popełniane błędy otrzymuje bolesne szoki elektryczne.



Jest oceniana przez obserwatorów (właściwe osoby badane)

jako osoba o niskich kompetencjach, mało wartościowa itp.



Carli i in. (1990): ocena ofiary gwałtu



Badani czytają historyjkę kobiecie zaproszonej przez szefa na

kolację z pomyślnym (szef się oświadcza) lub z niepomyślnym

zakończeniem (szef próbuje zgwałcić).



W pierwszej sytuacji kobieta i szef bardzo pozytywnie oceniani.



W drugiej sytuacji kobieta oceniona jako niemoralna i sama

sobie winna.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

20

Obronna funkcja wiary w świat sprawiedliwy



Przekonanie o sprawiedliwości świata pozwala
ludziom na traktowanie środowiska, w którym żyją,
jako stabilnego, przewidywalnego i kontrolowalnego:



nagrody spotykają człowieka uczciwego i pracowitego,



kary – ludzie mało wartościowych.



W przypadku otrzymywania informacji o
niesprawiedliwości, ludzie angażują się



w realne działania przywracające sprawiedliwy stan rzeczy,
np. udział w akcjach charytatywnych,



lub dokonują reinterpretacji sytuacji, np. deprecjacja ofiar
wypadków, ofiar AIDS, ofiar przemocy domowej itp.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

21

Wiara w niesprawiedliwość świata

(Doliński, 1993)



Funkcjonalność (walor obronny) wiary w świat

niesprawiedliwy:



Podstawa do powstrzymywania się od działań czaso- i

pracochłonnych („nie ma sprawiedliwości i profity zgarną

inni”).



Zachowanie dobrego mniemania o sobie („bogacą się tylko

cwaniacy i złodzieje”).



Usprawiedliwienie poniesionych porażek („szczęście omija

porządnych ludzi”).



Usprawiedliwianie antycypowanych porażek (strategia

samoutrudniania).



Człowiek nie ma stałej potrzeby wiary w świat

sprawiedliwy,



tylko ją czasem miewa;



miewa też potrzebę wiary w świat niesprawiedliwy.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W4_l: Sprawiedl
iwość

22

Słowa kluczowe / Literatura



Relatywna deprywacja



Deprywacja osobista



Deprywacja fraternalistyczna



Sprawiedliwość dystrybucyjna



Sprawiedliwość proceduralna



Sprawiedliwość
interpersonalna



Reguła słuszności



Reguła równości



Reguła według potrzeb



Wiara w świat sprawiedliwy



Wiara w świat niesprawiedliwy



Skarżyńska, K. (1983).

Spostrzeganie sprawiedliwości.

[W:] X. Gliszczyńska (red.),

Człowiek jako podmiot życia

społecznego. Wrocław:

Ossolineum.



Doliński, D. (1993). Orientacja

defensywna. S. 55-74. W-wa: IP

PAN.



Manstead, A.S.R. I Hewstone,

M. (red. 1996). The Blackwell

Encyclopedia of Social

Psychology. S.571-576.Oxford:

Blackwell.