Poznanie

społeczne

Wykład

4

Wstęp do psychologii społecznej

SWPS Studia zaoczne

Semestr zimowy 2002/2003

Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof. SWPS

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

2

Plan wykładu

1.

Procesy kategoryzacyjne

2.

Schematy

1.

Budowa schematów i funkcje schematów

2.

Schematy a przetwarzanie danych

3.

Aktywizacja schematów i zmienianie schematów

3.

Heurystyki wydawania sądów

1.

Dostępności, reprezentatywności, zakotwiczenia,
dostosowania i symulacyjna

4.

Uproszczone wnioskowanie

1.

Wnioskowanie z prób niereprezentatywnych

2.

Szacowanie współzmienności

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

3

Poznanie społeczne



Poznanie społeczne: sposób, w jaki ludzie myślą o

sobie samych i o świecie społecznym, tj. jak

selekcjonują, interpretują, zapamiętują i

wykorzystują informacje społeczne w wydawaniu

sądów i w podejmowaniu decyzji.



Oszczędność poznawcza: ludzie uczą się stosować

efektywne i uproszczone myślowe i praktyczne

reguły zdroworozsądkowe, które pomagają im

zrozumieć rzeczywistość społeczną, ponieważ nie są

zdolni przetwarzać wszystkich oddziałujących na
nich informacji społecznych

.



Skąpiec poznawczy (cognitive miser)



Umotywowany taktyk

(motivated tactician)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

4

Procesy kategoryzacyjne



Kategoryzacja (grupowanie) – proces identyfikowania rzeczy lub

ludzi jako członków jednej kategorii,



podobnych do innych członków tej kategorii,



a jednocześnie różnych od członków innych kategorii.



Funkcje kategoryzacji



Ekonomizacja poznania:



narzędzie w organizowaniu i upraszczaniu złożonego środowiska

zewnętrznego.



Dostarczanie informacji:



po włączeniu obiektu do kategorii możemy przypisać mu dodatkowo

cechy, zawarte w kategorii.



Funkcje te są spełniane przez kategorie w różnym stopniu



Im bardziej ogólna kategoria, tym bardziej ekonomiczna, lecz mniej

informacyjna



Mamy tendencję do posługiwania się kategoriami o średnim stopniu

ogólności.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

5

Natura kategorii



Ujęcie klasyczne (Bruner):



kategorie mają wyraźnie określone granice,



np. trójkąty i koła; studenci i wykładowcy.



Ujęcie proptotypowe (Rosch):



członek kategorii jest mniej lub bardziej typowy; najbardziej typowy

to prototyp,



np. wróbel wśród ptaków; prototyp profesora.....? prototyp

studenta.....?



Ujęcie egzemplarzowe (Fiske i Taylor):



kategoria zawiera ślady pamięciowe poszczególnych egzemplarzy,

z którymi zetknęliśmy się uprzednio,



np. egzemplarze mojej własnej grupy



Kategoryzowanie na podstawie związków relacyjnych (a

nie związków podobieństwa

), np. lody + grubas = otyłość

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

6

Schematy



Struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują

swoją wiedzę o świecie według pewnych tematów.



Schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanych

informacji zauważamy, o czym myślimy i co pamiętamy.



Schematy a kategorie:



Kategoryzacja – krok poprzedzający użycie schematu.



Znaczenie kategorii i schematu w dużej mierze pookrywa się, ale:



Treścią kategorii są jej członkowie,



Treścią schematu atrybuty podzielane przez członków kategorii.



Kategoria - podkreśla się fakt dokonywania wstępnej klasyfikacji.



Schemat – zastosowanie posiadanej wiedzy do interpretacji

otrzymywanych informacji .

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

7

Rodzaje schematów



Schematy osób:



konkretnych osób, np. Rektora Szkoły



typów ludzi (np. introwertyk),



grup, np. Cyganów, skinów



ról społecznych, np. rodziców, polityków



osób w określonej sytuacji, np. student na wykładzie



Schematy Ja:



własnych cech, zachowań, ja aktualne, ja przeszłe, ja idealne



Schematy cech:



uczciwy, wesoły



Schematy zdarzeń – skrypty,



np. imieniny, pranie, wycieczka, zdawanie egzaminu

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

8

Budowa schematów



Zasada prototypowości: na schemat składają się:



Zmienne charakteryzujące egzemplarze schematu (w

schemacie kupowania: nabywca, sprzedawca, kupowane

dobro, środki nabywcze)



Typowe relacje występujące między zmiennymi,



Prototyp – zbiór najbardziej typowych wartości przybieranych

przez schematy pod względem tych zmiennych.



Zasada hierarchiczności



Każdy schemat składa się z podschematów, te zaś również

składają się z podschematów itd., aż do schematów

pierwotnych.



Relacja „część – całość”, np. twarz – oko – źrenica



Relacja ogólności, np. kupowanie – kupowanie samochodu –

kupowanie na giełdzie

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

9

Hierarchiczność schematów

(Cantor i Mischel, 1979

)

Osoba zaangażowana

Osoba zaangażowana

Zaangażowana

religijnie

Zaangażowana

religijnie

Działacz społeczny

Działacz społeczny

Mnich

buddyjski

Mnich

buddyjski

Katolicka

zakonnica

Katolicka

zakonnica

Żyd

ortodoksyjny

Żyd

ortodoksyjny

Obrońca

wielorybów

Obrońca

wielorybów

Walczący z

przemocą w

rodzinie

Walczący z

przemocą w

rodzinie

Działacz

antywojenny

Działacz

antywojenny

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

10

Funkcje schematów



Wpływ na uwagę i selektywność spostrzegania



Ukierunkowanie uwagi na cechy zgodne ze schematem; (eksp.

Carvera i de la Garzy, 1984 – wypadek samochodowy); zjawisko

wrogich mediów



Po potwierdzeniu schematu, uwagę przyciągają informacje
sprzeczne ze schematem

.



Wpływ na rozumienie zdarzeń



Schematy pozwalają na interpretację zdarzeń (eksp. Rosenhana –

pseudopacjenci; interpretacja zachowań zgodna ze schematem

schizofrenika)



Wpływ na pamięć zdarzeń



Lepsze pamiętanie informacji zgodnych niż nie wiążących się ze

schematem;



Lepsze pamiętanie również informacji niezgodnych ze

schematem.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

11

82

45

4

38

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Alkohol

Stan psychiczny

Mlody

Stary

Procent badanych poszukujących

określonych informacji dotyczących

starego vs młodego kierowcy

(Carver, de la Garza, 1984)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

12

Schematy

a zachowanie i przetwarzanie danych



Schemat (skrypt) zostanie zrealizowany w

zachowaniu, jeśli:



Mamy dany skrypt wykształcony (np. kupowanie margaryny;

nawykowe zachowania agresywne),



Skrypt zostanie zaktywizowany (np. obejrzenie reklamy;

filmu gangsterskiego)



Wejdziemy w rolę jednego z aktorów (np. gospodyni

domowa; identyfikacja z gangsterem)



Schemat wpłynie na przetwarzanie danych, jeśli:



Schemat jest wykształcony (np. stereotyp Cygana)



Zostanie zaktywizowany (np. muzyka cygańska, południowy

typ urody; zjawisko torowania)



Da się zastosować do danej sytuacji (np. kradzież w sklepie

vs spotkanie z profesorem UJ pochodzenia romskiego)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

13

Aktywizacja schematów



Aktywizacja percepcyjna – zaobserwowanie obiektu związanego

ze schematem



Im bardziej typowy jest egzemplarz (np. ciemna karnacja, złota

biżuteria),



Im bardziej percepcyjnie wyrazisty (np. jeden Cygan wśród nie-

Cyganów)



Aktywizacja przedpercepcyjna – podwyższona dostępność

pamięciowa przed rozpoczęciem przetwarzania



Torowanie (poprzedzanie) – wzbudzanie schematu pod wpływem

zdarzeń poprzedzających (poprzedzanie semantyczne – bodziec

słowny i afektywne –bodziec emocjonalny).



Im silniejsze jest oczekiwanie pojawienia się egzemplarzy schematów



Im silniej egzemplarze związane są z celami podmiotu,



Im krótszy czas od poprzedniej aktywizacji schematu



Im częściej schemat był aktywizowany w przeszłości (chroniczna

dostępność – u osób z silnymi uprzedzeniami rasowymi)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

14

Zmienianie schematów



Efekt uporczywości



Przekonania ludzi dotyczące ich samych i świata

społecznego utrzymują się nawet wtedy, gdy dane

wspierające te przekonania zostały podważone.



Badanie Rossa, Lepperra i Hubbarda (1975) nad

utrzymywaniem się określonego poziomu samooceny.



Efekt samospełniającego się proroctwa



Ludzie mają określone oczekiwania co do innej osoby,



co wpływa na ich postępowanie względem tej osoby,



które powoduje, że zachowuje się ona w sposób zgodny z

ich oczekiwaniami



Badanie Rosenthala i Jacobson (1968) – uczniowie
utalentowani i pozostali

.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

15

0

10

20

30

40

50

60

70

80

10 pkt

20 pkt

30 pkt

Talenty
Pozostali

Wzrost poziomu inteligencji u

uczniów „utalentowanych” i

„pozostałych”

(Rosenthal, Jacobson, 1968)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

16

Heurystyki wydawania sądów



Heurystyki



uproszczone reguły wnioskowania, którymi posługują się

ludzie, by wydawać sądy w sposób szybki i efektywny



Heurystyka dostępności



Ludzie wydają sąd kierując się tym, jak łatwo mogą coś

przywołać z pamięci.



Informacje najbardziej dostępne



Najświeższe, ostatnio usłyszane, np. we wczorajszych

Wiadomościach Telewizyjnych,



Żywe, łatwe do wyobrażenia obrazy, np. katastrofa lotnicza

w Wiadomościach TV,



Anegdoty, interesująco opowiedziane



Doświadczenia osobiste, własne lub naocznego świadka, o

dużym ładunku emocjonalnym

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

17

Heurystyka reprezentatywności



Klasyfikacji czegoś dokonuje się na podstawie stopnia

podobieństwa do przypadku typowego.



Przykład:



Przeprowadzono wywiad w grupie 30 nauczycieli i 70 lekarzy.



Oto przypadkowo wybrany opis jednej z osób udzielających

wywiadu:



Kobieta, rozwiedziona, lubi dzieci, lubi czytać, często podróżuje,

martwi się, że jest zbyt nerwowa.



Pytanie: jaki zawód ma ta osoba?



Informacja o proporcji podstawowej (base rate) – o częstości

występowania w populacji przedstawicieli różnych kategorii.



W przypadku sprzeczności – ignorujemy informację o

proporcji podstawowej

.



Nisbett (1976) – prezentował wywiady z uczestnikami eksperymentu

dotyczącego udzielania pomocy, w którym prawie nikt pomocy nie

udzielił;:pytanie: czy ta osoba udzieliła pomocy?

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

18

Heurystyka

zakotwiczenia i

dostosowania



Posługiwanie się jakąś liczbą lub

wartością jako punktem wyjściowym i



następnie sformułowanie odpowiedzi na

pytanie przez zmodyfikowanie tej wartości

stanowiącej zakotwiczenie.



Przykąłd:



Dane amerykańskie: 18% studentów

college’u choruje na schizofrenię.



Pytanie: Jaki jest procent populacji osób

chorych na schizofrenię w Polsce?

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

19

Heurystyka symulacyjna



Myślenie kontrfaktualne (counterfactual
thinking); „co by było gdyby”



Tendencja do oceny zdarzeń przez wyobrażenie
alternatywnych wersji sytuacji lub jej wyników.



Wpływa na ocenę przyczyn, na emocje, na
wydawanie sądów, np. emocje zdobywcy III i II
nagrody na Olimpiadzie.



Występuje głównie jako efekt doświadczeń
negatywnych.



Prowadzi do emocji pozytywnych (przez ocenę
przyczyn) lub negatywnych (na zasadzie
kontrastu); efekt netto – pozytywny.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

20

Kiedy używamy heurystyk? (1)



Kiedy nie mamy czasu, aby angażować się w dokładne

analizy, np. musimy szybko podjąć decyzję, czy lecieć

samolotem, czy jechać samochodem.



Kiedy jesteśmy przeładowani informacjami, zajęci zadaniami

poznawczymi, nie mamy wolnych mocy przerobowych, np.

mamy mnóstwo spraw do załatwienia przed podróżą.



Kiedy problem nie jest zbyt dla nas ważny, np. środek

lokomocji nie jest istotny.



Kiedy nie mamy wystarczającej wiedzy w danej sprawie, np.

nie mamy wiedzy na temat bezpieczeństwa lotów czy jazdy

samochodem na tej trasie.



Kiedy coś w sytuacji aktywizuje heurystykę, np. ktoś podaje

dane procentowe dotyczące wypadków lotniczych

(zakotwiczenie)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

21

Uproszczone wnioskowanie



Wnioskowanie z prób niereprezentatywnych



Dokonywanie uogólnień na podstawie prób informacji,

o których wiadomo, że są tendencyjne lub nietypowe.



Np. kreowanie obrazu Ameryki na podstawie serialu

„Dynastia”



Szacowanie współzmienności



Ocenianie stopnia, w jakim dwie zmienne są

skorelowane, tj. przewidywanie jednej zmiennej na

podstawie drugiej zmiennej, np. pieniądze - szczeście



Korelacja pozorna – przekonanie, że dwie zmienne są

skorelowane, gdy tak nie jest, np. czekolada - nastrój

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W4: Poznanie

22

Poznanie społeczne
Oszczędność poznawcza
Kategoryzacja
Schematy
Zasada prototypowości
Zasad hierarchiczności
Heurystyka
Heurystyki dostępności
Heurystyka reprezentatywności
Heurystyka zakotwiczenia i
dostosowania
Myślenie kontrfaktualne
Wnioskowanie z prób
niereprezentatywnych
Szacowanie współzmienności

Aronson, Wilson,
Akert (1997).
Psychologia
społeczna. R. 4.
(Poznanie
społeczne: w jaki
sposób myślimy o
świecie.)
Wojciszke, B.
(2002). Człowiek
wśród ludzi. R. 2.
Wiedza i sądy o
świecie
społecznym.

Słowa kluczowe / Literatura