{

Zaburzenia myślenia w
upośledzeniu umysłowym

Opracował dr Tomasz Smereka



Zaburzenia myślenia są to takie formy
odchyleń jednej lub kilku cech myślenia
od normy (określonej przez naukę ),
które utrudniają dotkniętym nimi osobom
prawidłowe przetwarzanie informacji.
Należy odróżniać zaburzenia myślenia
od błędów w myśleniu.

Definicja zaburzenia myślenia



Upośledzenie umysłowe oznacza
relatywne, czyli orzeczone w stosunku do
statystycznie określonej normy,
względnie trwałe, obniżenie sprawności
człowieka w zakresie zadań umysłowych
uznanych w psychologii za
reprezentatywne dla inteligencji.

Definicja upośledzenia umysłowego



Inteligencja jest systemem funkcji
psychicznych , od których zależy
osobnicza zdolność przystosowania się
do nowych sytuacji.



Przystosowanie to oznacza zdolność
podejmowania działań właściwych z
punktu widzenia korzyści osobnika.



Nowe sytuacje wymagają nowych form
zachowania, zatem inteligencja przejawia
się jako zdolność uczenia się nowych
form zachowania.

Definicja inteligencji i jej związek z
uczeniem się.



W początkach badań nad inteligencją, czyli na przełomie XIX
i XX wieku aż do schyłku XX wieku dominowało pojmowanie
inteligencji jako ogólnej sprawności umysłowej,
niezależnej od specyficznych uzdolnień. Obecnie można tak
rozumianą inteligencję rozumieć jako ogólną sprawność
neuronów (przede wszystkim mózgowych), zależną od ich
cech biologicznych (Eysenck i Eysenck,1996).



Współcześnie , m.in. dzięki lepszemu poznaniu mózgowej
organizacji funkcji psychicznych (poznawczych) coraz
większe uznanie zdobywa koncepcja wielorakich
inteligencji (Gardner, 2002), która zakłada możliwość nawet
znacznego osobniczego zróżnicowania różnych rodzajów
sprawności umysłowej, co występuje najwyraźniej u osób
szczególnie utalentowanych.

Czy istnieje tylko jedna inteligencja ?



Posługiwanie się pojęciem „niski iloraz
inteligencji” bywało często wykorzystywane jako
wyjaśnienie zaburzeń myślenia i uzasadniało
rezygnację pedagogów z podejmowania pracy nad
rozwojem myślenia osób o niskim IQ. Podejście
współczesne, uwzględniające modułową
organizację funkcji mózgu (Fodor, 1983), daje
większe szanse przeprowadzenia analizy
funkcjonalnej zaburzonego myślenia i
stworzenia adekwatnego programu terapii, nawet
przy ogólnie niskiej sprawności umysłowej osoby,
która jest tej terapii poddana.



Przypadkom poważnych zaburzeń mowy, szczególnie w okresie jej
rozwoju zwykle towarzyszy różnego stopnia obniżenie poziomu
intelektualnego (wyrażonego przez IQ).Tradycyjnie (pod wpływem m.in.
teorii Piageta) traktowano defekt intelektualny jako pierwotny względem
zaburzenia mowy, szczególnie u dzieci. Uważam , że należy oba zjawiska
traktować równorzędnie i uznać ich wzajemny wpływ.



Praktyka terapeutyczna wykazuje, że poprawieniu się funkcji mowy
(spowodowanemu terapią) towarzyszy wzrost sprawności intelektualnej.



Z drugiej strony, trening myślenia, który pomija przekaz językowy, nie
może doprowadzić do rozwoju systemu pojęciowego, czyli
pozostawia myślenie na poziomie przedjęzykowym, konkretno-
wyobrażeniowym.



Język jest najsilniejszym i najbardziej wszechstronnym narzędziem
przetwarzania danych sensorycznych i pamięciowych, czyli
realizującym różne zadania zaliczane do sfery myślenia. (Smereka ,
2009). Dobrze prowadzona terapia zaburzenia mowy musi pozytywnie
wpływać także na rozwój myślenia osoby dotkniętej tym zaburzeniem.

Reguła wzajemnej zależności mowy i
myślenia



Skale inteligencji przeznaczone m.in. dla dzieci
niesłyszących (np. skala Snijdersa-Oomena) zawierają
szereg zadań eksponowanych obrazowo lub
przedmiotowo (jak układanki ). Wykonanie tych zadań
nie wymaga mówienia. Nie można jednak wykazać , że
mowa wewnętrzna jest

wyłączona

podczas realizacji

takiego zadania. Ponadto, badany musi zrozumieć
instrukcję, choćby przekazaną językiem migowym.

Dzieci niesłyszące i niemówiące często mają bardzo
sprawne spostrzeganie i przetwarzanie (kojarzenie)
wzrokowe. Właśnie ten rodzaj przetwarzania informacji
decyduje o wyniku w zadaniach skali bezsłownej. Drugim
warunkiem jest dobrze rozwinięta percepcja przestrzeni,
duża i mała motoryka, oparta na sprawnej kinestezji.

Co oznacza wysoki wynik w bezsłownej
skali inteligencji?



Tradycyjnie mierzony poziom inteligencji
stanowi silną przesłankę dla prognozowania
adekwatnej do niego sprawności myślenia.



Jest tak dlatego, że każde zadanie ze skali
inteligencji wymaga jakiejś formy
przetwarzania informacji a myślenie także
jest szczególną kategorią przetwarzania
informacji. Skale inteligencji zawsze
zawierają zadania, które uważa się za testy
myślenia. Myślenie jest więc włączone w
pojęcie inteligencji.

Zaburzenia myślenia a obniżony IQ
mierzony skalą bezsłowną



Każda forma aktywności psychicznej zależy od funkcji
mózgowych . Każde uszkodzenie mózgu wywiera wpływ
na jego funkcje.



Relacja między myśleniem i inteligencją przedstawia się
następująco:



Im niższy IQ, tym bardziej prawdopodobne jest poważne
zaburzenie myślenia, czyli celowego przetwarzania
informacji, ukierunkowanego na wytworzenie
poszukiwanej informacji, ponieważ niski IQ wynika z
uszkodzeń lub dysfunkcji wielu modułów mózgowych.



Trening myślenia musi uwzględniać sprawność
elementarnych funkcji (modułów) poznawczych oraz
poziom językowy dziecka, ale jego efektów nie można
przewidywać na podstawie aktualnego IQ.

Związek defektu myślenia z niskim IQ, mierzonym
skalą bezsłowną, w ujęciu neuropsychologicznym.



Zaburzenia rozumienia mowy dotyczą różnych ogniw procesu
mózgowego, który prowadzi do zrozumienia przekazu
językowego.



Uszkodzenie struktur odpowiedzialnych za słuch fonologiczny
prowadzi do trudności w różnicowaniu dźwięków mowy o
zakresie i stopniu zależnych od rodzaju i wielkości uszkodzenia.
Ta funkcja jest podstawowa dla percepcji mowy.



Zaburzona koherencja słuchowo-wzrokowa oraz słuchowo –
czuciowa (dla różnych rodzajów czucia) powoduje trudności w
nadawaniu znaczeń poszczególnym słowom.



Zaburzenia w zakresie kinestezji prowadzą do zaburzeń
percepcji przestrzeni oraz zwykle utrudniają opanowanie
struktur gramatycznych, co powoduje trudności w rozumieniu
zdań.



Zaburzenia rozumienia mowy mają istotny związek z
zaburzeniami rozwoju myślenia dziecka.

Zaburzenia rozumienia mowy



Określona konfiguracja uszkodzonych modułów
funkcjonalnych mózgu tworzy obraz zaburzenia, który
nazywamy syndromem.



Syndrom nie jest sumą parcjalnych defektów, lecz
strategią adaptacyjną, zastosowaną przez uszkodzony
mózg, który próbuje spełniać swoją główną funkcję mimo
poważnych utrudnień.



W tej strategii mózg wykorzystuje najsprawniejsze
moduły w celu utrzymania samosterowności, zaś moduły
uszkodzone stara się oszczędzać, czyli w niewielkim
zakresie z nich korzysta.



W systemowym ujęciu problemów rozwojowych związanych
z uszkodzeniami mózgu dostrzega się i wykorzystuje
indywidualne różnice między dziećmi o obniżonym IQ.

Konfiguracja

defektów mózgowych + mechanizmy adaptacyjne

= syndrom



Celem terapii stymulującej rozwój umysłowy
jest aktywizacja uszkodzonych, czyli
mniej sprawnych modułów mózgowych.



„Atakowanie” tych modułów bodźcami jest
sprzeczne ze strategią adaptacyjną mózgu
( który oszczędza słabsze obszary) i zaburza
patologiczną homeostazę wywołując
stres.



Terapia stymulująca jest zatem świadomie i
metodycznie stosowanym stresorem,
podobnie jak trening sportowy.

Strategia adaptacyjna mózgu versus
terapia stymulująca rozwój



W teorii stresu wyróżnia się stres destruktywny , czyli
dystres oraz stres konstruktywny, czyli eustres.
Eustres stawia organizmowi wymagania, których
spełnienie prowadzi do podniesienia sprawności
pewnych organów lub poprawy wydolności całego
organizmu. Różnica między tymi dwiema kategoriami
stresu dotyczy mechanizmów emocjonalnych i
związanej z nimi biochemii mózgu i całego organizmu
(m.in..wytwarzanie endorfin lub katecholamin).



Skuteczna metoda terapii zaburzeń myślenia musi być
eustresem dla osoby, która jest poddana terapii (a
także dla terapeuty). Powinna zatem być wysiłkiem
zakończonym satysfakcją!

Terapia zaburzeń mowy jako eustres



Podobnie jak w przypadku treningu sportowego
eustres terapeutyczny zmienia strategię adaptacyjną
mózgu z zachowawczej (oszczędzanie słabych
modułów) na rozwojową (stymulowanie słabych
modułów).



Mózg, zmuszany do systematycznego wysiłku,
radzi sobie coraz lepiej z trudnościami w
przetwarzaniu informacji przez uszkodzone moduły,
gdyż tworzy zastępcze połączenia neuronalne
(synapsy), przez co zaburzone funkcje także zaczynają
podlegać rozwojowi. W rezultacie możemy uzyskać
nawet znaczne podniesienie IQ, co w tradycyjnym
rozumieniu inteligencji (jako tzw. czynnika G)
uważano za niemożliwe!

Adaptacja do wysiłku umysłowego jako
efekt dobrej terapii.



1.Obserwowany syndrom
powinien być traktowany jako
indywidualny sposób
przystosowania się
uszkodzonego mózgu do
warunków życia, oparty na
strategii zachowawczej
(minimalistycznej).

Wnioski praktyczne

• 2. Syndrom będzie ewoluował

wraz z postępami terapii, jeśli
będzie ona miała charakter
stymulujący, czyli burzący
patologiczną „strefę komfortu”
osoby poddanej terapii. Ewolucja
syndromu będzie zmierzała w
kierunku normy funkcjonalnej.

Wniosek 2

• 3. Drogi, którymi stymulowany

mózg będzie budował zaburzone
funkcje mogą być różne, ale
pierwotnie zaburzona funkcja
będzie coraz bliższa normie, jeśli
do tego będzie zmierzała terapia.
Wynika to z podstawowej zasady
rządzącej organizmami żywymi:
prymatu funkcji nad strukturą.

Wniosek 3

• 4.Skuteczne rozwijanie umiejętności

rozwiązywania problemów lub
(i)rozumowania u osób z obniżonym IQ to
wieloletni trening kształtujący, utrwalający i
rozwijający wiedzę o rzeczywistości,
umiejętności praktyczne i wyobraźnię
przez odpowiednie połączenie pracy nad
podnoszeniem sprawności językowej,
komunikacyjnej oraz treningu operacji
przeprowadzanych na konkretnych
przedmiotach i na modelach
rzeczywistości.

Wniosek 4

Eysenck H., Eysenck M. (1996) Podpatrywanie umysłu. Dlaczego
ludzie zachowują się tak , jak się zachowują?
Fodor J.A.(1983) The Modularity of Mind, The MIT
Press,Cambrigde
Gardner H.(2002) Inteligencje wielorakie , Media Rodzina,
Poznań

Smereka T.(2009) Język a myślenie. Terapia osób z zaburzeniami
mowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław

Bibliografia