1
Dr inż. Agnieszka Becla
Zwarty konspekt problemowo-tematyczny
do tematu wykładowego:
TEORIA KONSUMPCJI I OSZCZ
DZANIA
Tradycyjna teoria konsumpcji  hipoteza dochodu absolutnego
Konsumpcja to wydatki gospodarstw domowych na dobra trwałego użytku, dobra
nietrwałe i różnorodne usługi. Oszczędności obejmują tą część dochodów
gospodarstw domowych, które w danym okresie nie są przeznaczone na wydatki
konsumpcyjne i zakup mieszkań (domów).
Oszczędności to ta część dochodu, która nie jest konsumowana
(przeznaczona na wydatki konsumpcyjne). Można je obliczyć jako różnicę
pomiędzy dochodami gospodarstw domowych a ich wydatkami na konsumpcję.
Funkcja oszczędności wyraża zależność między poziomem oszczędności
a dochodami gospodarstw domowych.
Makroekonomiczna funkcja konsumpcji opisuje popyt konsumpcyjny
wszystkich gospodarstw domowych funkcjonujÄ…cych w danej gospodarce.
W tradycyjnej teorii konsumpcji poziom konsumpcji zależy od
rozporządzalnego dochodu gospodarstw domowych. Przy czym należy
zaznaczyć, że rozporządzalne dochody osobiste są to dochody, które
gospodarstwa domowe otrzymują od przedsiębiorstw, powiększone o wypłaty
transferowe otrzymane od państwa a pomniejszone o podatki bezpośrednie
płacone państwu i inne niepodatkowe płatności (np. mandaty). Są to zatem
dochody, jakie gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki
konsumpcyjne lub oszczędności.
W makroekonomii przyjmuje się, że całkowita konsumpcja w danej
gospodarce będzie tym większa, im większy będzie dochód rozporządzalny w
tej gospodarce. Potwierdzają to różnorodne badania empiryczne. Taką zależność
przyjmuje się w ramach tradycyjnej funkcji konsumpcji. Została ona po raz
pierwszy wprowadzona do badań makroekonomicznych przez J.M.Keynesa w
1936 roku, a jej algebraiczną postać można przedstawić następująco:
C = Ca + cYd
gdzie: C  oznacza poziom konsumpcji, Yd - to rozporządzalny dochód, Ca -
konsumpcja stała (autonomiczna), związana ze stałymi wydatkami (reprezentuje
tą część konsumpcji, która nie zależy od dochodu rozporządzalnego), natomiast
c  psychologiczna (krańcowa) skłonność do konsumpcji. Pokazuje ona, jaka
część przyrostu dochodu rozporządzalnego przeznaczona zostanie na
konsumpcję. Inaczej mówiąc, jest to przyrost konsumpcji spowodowany
przyrostem dochodu konsumentów o jednostkę.
 2
Funkcję konsumpcji możemy również przedstawić w sposób graficzny 
patrz schemat 1. Funkcja konsumpcji jest funkcjÄ… liniowÄ…, rosnÄ…cÄ…, co oznacza,
że większemu poziomowi rozporządzalnych dochodów odpowiada wyższy
poziom konsumpcji. Nachylenie prostej jest równe krańcowej skłonności do
konsumpcji. Na osi poziomej odmierzamy rozporządzalny dochód gospodarstw
domowych (Yd), a na osi pionowej odkładamy konsumpcję gospodarstw
domowych (C). Linię ciągłą ukazującą zależność między konsumpcją a
dochodem nazywamy funkcjÄ… konsumpcji (C = Ca + cYd). Linia przerywana jest
wyprowadzona z poczÄ…tku ukÅ‚adu współrzÄ™dnych i ma nachylenie 45°, co
oznacza, że w każdym swoim punkcie jest tak samo oddalona od osi
konsumpcji, jak i od osi dochodów. A zatem, w każdym punkcie linii
przerywanej konsumpcja jest równa dochodowi (poziom oszczędności wynosi
wówczas zero). Linia biegnÄ…ca pod kÄ…tem 45° informuje nas, czy wydatki na
konsumpcję są równe dochodowi, czy też są od niego większe lub mniejsze.
Tym samym porównanie położenia funkcji konsumpcji z tą linią pozwala nam
ocenić oszczędności gospodarstw domowych, które mogą przyjmować różny
poziom.
Schemat 1. Tradycyjna funkcja konsumpcji
C
C=Yd
S>0 C=Ca + cYd
R
S<0
45o
Yd
Punkt przeciÄ™cia funkcji konsumpcji z liniÄ… pod kÄ…tem 45°, czyli punkt R
na schemacie 1. wskazuje ten poziom rozporządzalnego dochodu, który jest
 punktem zrównania , tzn. że w tym punkcie wydatki na konsumpcję
gospodarstw domowych są dokładnie równe rozporządzalnym dochodom.
Oszczędności netto są równe zero, czyli gospodarstwa domowe cały swój
dochód rozporządzalny wydają na konsumpcję.
Jeżeli funkcja konsumpcji leży poniżej linii o nachyleniu 45°, to wydatki
na konsumpcjÄ™ gospodarstw domowych sÄ… mniejsze od dochodu
rozporządzalnego, zatem ich oszczędności netto mogą być większe od zera
(S>0). Jeżeli natomiast funkcja konsumpcji leży powyżej linii o nachyleniu 45°,
to oznacza, że niektóre gospodarstwa domowe każdego roku wydają więcej niż
zarobiły, pokrywając te różnicę przez zadłużanie się lub przejadanie
nagromadzonych wcześniej oszczędności. Wydatki na konsumpcję gospodarstw
 3
domowych są większe od dochodu rozporządzalnego, oszczędności netto będą
zatem mniejsze od zera (S<0).
Teoria relatywnego dochodu, teoria konsumpcji oraz oszczędności
związana z cyklem życia
Inne podejście do problemów konsumpcji w skali makroekonomicznej
zaprezentowali przedstawiciele tzw. teorii relatywnego dochodu  F.Modigliani
i J.S.Duesenberry. Szczególną rolę odgrywa w niej pojęcie konsumpcyjnych
efektów zewnętrznych, które polegają na uzależnieniu funkcji użyteczności
jednych gospodarstw domowych od rozmiarów konsumpcji innych
gospodarstw. Związek między gustami konsumentów zwolennicy teorii
relatywnego dochodu odnoszą do popytu globalnego, do całości wydatków
konsumpcyjnych. Zakładają oni, że użyteczność gospodarstwa domowego jest
odwrotnie proporcjonalna do rozmiarów konsumpcji innych gospodarstw
domowych według formuły:
Ci
Ui=U ( ) (V.2)
ijCj
"a
j
gdzie: Ui  funkcja użyteczności i-tego gospodarstwa domowego, Ci i Cj
oznaczają odpowiednio spożycie i-tego oraz j-tego gospodarstwa domowego, aij
 waga, jakÄ… i-te gospodarstwo przypisuje konsumpcji j-tego gospodarstwa
domowego, U  zależność funkcyjna.
A
atwo zauważyć, że nawet wówczas, gdy wzrasta konsumpcja i-tego
gospodarstwa, to jego użyteczność może się zmniejszać, jeżeli wzrośnie
jednocześnie spożycie tych gospodarstw, z którymi i-te gospodarstwo
 konkuruje w konsumpcji. Oznacza to, że subiektywnie oceniany stopień
zaspokajania potrzeb zależy nie tyle od absolutnego poziomu dochodu i
konsumpcji, ile od wniosków płynących z porównania standardu osiągniętego
przez inne gospodarstwa domowe.
Nie przeczy to koncepcji J.M.Keynesa, ale można z powyższych uwag
wyciągnąć pewne wnioski, które czynią podejście keynesowskie bardziej
problematycznym. Po pierwsze, stopa oszczędności może okazać się zupełnie
niezależna od absolutnego poziomu dochodu. Po drugie, niesłuszna może
okazać się teza dotycząca spadku krańcowej i przeciętnej skłonności do
oszczędzania w wyniku zmniejszenia stopnia nierówności w podziale
dochodów. Wzrost dochodów grup najuboższych zwiększy ich relatywny
dochód i może pociągnąć zwiększenie przeciętnej skłonności do oszczędzania.
Hipotezę relatywnego dochodu wykorzystano do wyjaśnienia
mechanizmów rządzących procesami konsumpcji i oszczędzania w okresie
krótkim i długim. Dotyczy to zarówno koncepcji A.Hansena, jak i teorii
konsumpcji i oszczędności związanej z cyklem życia. Zgodnie z rozumowaniem
A.Hansena wychodzimy z założenia, że początkowe dochody wynoszą Y0.
 4
Jeżeli wystąpi załamanie koniunkturalne, to rozmiary dochodu i konsumpcji
obniżą się, ale konsumpcja maleje wolniej niż dochód. Konsumenci dążą do
utrzymania poziomu dochodu, do którego przywykli w lepszych czasach.
Zmiany konsumpcji obrazuje lina C0. Jej niewielkie nachylenie oznacza, że dany
spadek dochodu powoduje mniejszy spadek konsumpcji. Jeżeli po pewnym
czasie nastÄ…pi ponowny wzrost dochodu, to gospodarstwa domowe przeznaczÄ…
większą część przyrostu dochodu na odbudowanie oszczędności. Gdy dochód
osiągnie dawny poziom Y0, a oszczędności zostaną odtworzone, większość
gospodarstw domowych uzna za dopuszczalne zwiększenie wydatków na
konsumpcję, co prowadzi do zwiększenia krańcowej stopy konsumpcji.
Konsumpcja będzie wzrastać proporcjonalnie do dochodu wzdłuż linii CL.
Udział konsumpcji w dochodzie będzie odpowiadać wielkości obserwowanej w
długim okresie. Proces ten powtórzy się przy nowym załamaniu
koniunkturalnym, przy wyższym niż w poprzednim cyklu poziomie
maksymalnego dochodu i konsumpcji. Konsumpcja maleć będzie wzdłuż linii
C1.
Schemat 2. Hipoteza relatywnego dochodu
C
45o
CL
C1
C0
45o
Y0 Y1 Y
Z koncepcji A.Hansena wynikajÄ… dwa podstawowe wnioski dotyczÄ…ce
procesów konsumpcji i oszczędzania:
1) konsumpcja oscyluje znacznie łagodniej niż dochód;
2) krańcowa skłonność do konsumpcji w okresie spadku dochodu zmienia
się wolniej, niż w okresie jego wzrostu.
Teoria konsumpcji i oszczędności związana z cyklem życia sformułowana
została przez F.Modiglianiego i A.Ando. Wykazuje ona pewne podobieństwa do
teorii dochodu permanentnego M.Friedmana, która zostanie przedstawiona w
następnym punkcie. Podstawowa idea tej teorii jest następująca: jednostka, chce
 5
mieć satysfakcję z konsumpcji dóbr i usług przez całe życie. Teoria ta stwierdza,
że oszczędności z okresu aktywności zawodowej mają zagwarantować
konsumpcję na całe życie, konsumpcję na okres poprodukcyjny. Ludzie
prognozują na własny użytek wielkość dochodów, jakie otrzymają w ciągu
całego życia i na tej podstawie formułują swoje plany konsumpcyjne na całe
życie, włączając w to ewentualne zapisy dla dzieci. y
ródłem finansowania
konsumpcji jest przewidywany dochód osiągany w ciągu całego życia plus
zasób początkowy.
W konsekwencji przyjęcia powyższego założenia można sformułować
następujące spostrzeżenia:
1. Konsumpcja całego życia jest równa dochodowi życia, co można zapisać: CL
= ZN, gdzie: C  planowany poziom konsumpcji, L  lata życia, Z  dochody
z pracy, N  lata aktywności zawodowej.
2. Konsumpcja konsumenta jest jednakowa w każdym okresie jego życia.
Oznacza to, że na szczeblu pojedynczego gospodarstwa domowego teoria ta nie
wymaga aby każde gospodarstwo domowe planowało utrzymanie stałego
poziomu konsumpcji. Mogą tu występować lata cechujące się wysokim
poziomem wydatków i lata o niskich wydatkach. Indywidualne rozpiętości mają
jednak tendencje do wzajemnego niwelowania siÄ™ w skali masowej, w skali
społeczeństwa i całej gospodarki.
3. Konsumpcja jest procesem związanym z wydatkowaniem dochodów całego
życia. W tej teorii, podobnie jak w koncepcji permanentnego dochodu, poziom
konsumpcji zależy od przeciętnych dochodów uzyskiwanych w długim okresie.
4. Podejście to uwzględnia również wydatki na zabezpieczenie przyszłości
dzieci.
Schemat 3. Konsumpcja a cykl życia
W/P W/P maksymalne aktywa
Z
Oszczędności
C
Oszczędności
ujemne
N L czas
 6
Jak pokazuje powyższy schemat, dochody rozporządzalne gospodarstw
domowych rosną w całym okresie aktywności zawodowej pracowników. W
momencie przejścia pracowników na emeryturę przestają rosnąć i utrzymują się
na poziomie emerytury. Konsumpcja jest natomiast jednakowa w każdym
okresie życia. Wyrównanie poziomu konsumpcji wynika z tego, że w okresie
wysokiego dochodu gospodarstwa domowe gromadzą oszczędności, z których
finansowana jest konsumpcja w okresie niskiego dochodu.
Teoria konsumpcji związana z ciągłym dochodem
Teoria dochodu permanentnego (ciągłego) została stworzona przez
M.Friedmana w 1957 roku. Punktem wyjścia są dwie przesłanki:
1) wielkość dochodów ludzi zmienia się w czasie, w życiu większości ludzi
występują okresy gdy uzyskują oni większe i mniejsze dochody,
2) ludzie nie lubią aby ich konsumpcja wykazywała wahania, preferują
ustabilizowany poziom konsumpcji. Dążą zatem do eliminowania wahań
konsumpcji, starając się nie dopuścić do przenoszenia fluktuacji dochodu
na konsumpcjÄ™. Okres wysokiej konsumpcji nie stanowi dostatecznej
rekompensaty okresów, gdy poziom konsumpcji był niski. Poszczególne
jednostki i rodziny rezygnują zatem z przesadnej konsumpcji bieżącej po
to, aby zapewnić sobie przyzwoity poziom zaspokojenia potrzeb w
przyszłości.
W teorii konsumpcji związanej z ciągłym dochodem w pełni uznawane
jest założenie, że rodziny i jednostki opierają swoje decyzje konsumpcyjne na
dochodzie rozporządzalnym. Jednakże teoria ta zrywa z prostą teorią
konsumpcji przez wskazanie, że konsumenci nie koncentrują się wyłącznie na
tegorocznym dochodzie rozporządzalnym. Próbują oni ocenić swoje przyszłe
dochody. Odpowiadając na pytanie, jakie czynniki określają wielkość
konsumpcji, na jaką mogą sobie pozwolić przeciętni ludzie, M.Friedman
wprowadził pojęcie dochodu permanentnego. Główna idea tej koncepcji jest
zawarta w twierdzeniu, że konsumpcja zależy raczej od długookresowej średniej
z dochodów, nazywanej dochodem permanentnym, a nie po prostu od bieżącego
dochodu. Co oznacza, że bieżące wydatki konsumpcyjne zależą od decyzji
podjętych w różnych momentach okresu, w których otrzymujemy dochód.
Należy zatem rozpatrzyć dwa aspekty:
1. Jeżeli ludzie oceniają, że ich bieżące dochody znajdują się na
nienormalnie wysokim poziomie, to dojdą do wniosku, że owe okresowo
wysokie dochody w niewielkim stopniu wpływają na poziom ich
dochodu permanentnego  czy inaczej rozmiary konsumpcji na jakÄ… ich
stać w długim okresie. Ponieważ ich dochody permanentne wzrosły
minimalnie, to tylko w niewielkim stopniu zwiększą swoją bieżącą
konsumpcję, raczej zaoszczędzą na tzw. trudne czasy.
 7
2. Jeżeli ludzie uwierzą, że wzrost dzisiejszych dochodów utrzyma się
również w przyszłości, uznają to za równoznaczne z trwałym, znacznym
podniesieniem ich dochodów permanentnych. Oznacza to, że zdecydują
siÄ™ na podniesienie poziomu konsumpcji.
Istotne znaczenie ma zatem fakt, czy dana zmiana dochodów jest zjawiskiem
trwałym, czy tylko przejściowym, przemijającym.
Krzywa oszczędności
Pewien procent (różny dla poszczególnych gospodarstw domowych)
wypracowanego i dyspozycyjnego dochodu społeczeństwo nie przeznacza na
konsumpcję. Ta część dochodu, która nie podlega konsumpcji określana jest
mianem oszczędności, co można zapisać następująco: S = Yd  C, gdzie: S 
oszczędności; Yd  dochód dyspozycyjny; C  konsumpcja. Korzystając z
funkcji konsumpcji: C = Ca + cYd, gdzie: Ca  konsumpcja autonomiczna; c 
krańcowa psychologiczna skłonność do konsumpcji, można w prosty sposób
wyprowadzić funkcję oszczędności. Wystarczy tradycyjną funkcje konsumpcji
podstawić do formuły S = Yd - C i otrzymujemy: S = Yd - (Ca + cYd). Po
przekształceniach funkcja oszczędności przyjmuje jedną z następujących
postaci funkcji liniowej: S = -Ca + (1-c)Yd lub wiedząc, że 1-c = s, gdzie: s 
krańcowa psychologiczna skłonność do oszczędzania, postać: S = -Ca + sYd
Schemat 4. Krzywa oszczędności a krzywa konsumpcji
C,S C=Yd
C=Ca+cYd
C=Yd S=-Ca+sYd
Ca
S>0
S=0 Yd
S<0
-Ca
Funkcja oszczędności, podobnie jak funkcja konsumpcji, jest funkcją
rosnącą. Wyższemu dochodowi dyspozycyjnemu odpowiadają wyższe
oszczędności, na co wskazuje dodatni współczynnik kierunkowy s prostej
oszczędności. W sytuacji, gdy konsumpcja przewyższa dochód dyspozycyjny,
 8
funkcja oszczędności położona jest poniżej osi 0Yd. W momencie, gdy
konsumpcja zrównuje się z dochodem dyspozycyjnym, funkcja oszczędności
przecina tę oś (0Yd), a następnie przyjmuje wartości dodatnie. Oznacza to, że
dochód dyspozycyjny jest na tyle wysoki, iż istniejąca w społeczeństwie
krańcowa psychologiczna skłonność do oszczędzania zapewnia dodatnie
oszczędności. Z przebiegu krzywej oszczędności widać, że wzrost dochodu
dyspozycyjnego powoduje wzrost skłonności do oszczędzania.
Paradoksy konsumpcji i oszczędzania
Teorie omawiające proces konsumpcji i oszczędzania starają się
przedstawić pewne najbardziej powszechne tendencje występujące w tych
procesach. Nie podejmują natomiast sytuacji, które odbiegają od standardu
przeciętnego. Nie uwzględnia się zatem zjawisk noszących miano paradoksów.
Efekt rygla (zapadki) w procesie konsumpcji. Omawiane powyżej
teorie konsumpcji nie uwzględniają wszystkich zachowań konsumentów w
rzeczywistości, co jest przesłanką do tworzenia kolejnych teorii, wśród których
na uwagę zasługuje tzw. hipoteza względnego dochodu stworzona przez
J.Duesenberry ego. Zakłada ona, że bieżąca konsumpcja gospodarstwa
domowego zależy nie tylko od bieżącego dochodu ale także od historii dochodu.
Istotne jest tu spostrzeżenie, że ludzie kształtują swój standard konsumpcyjny,
opierając się na mechanizmie  szczytowego poziomu dochodu . Oznacza to, że
przyzwyczajenia konsumpcyjne, stan i struktura koszyka konsumenta
uzależnione są od najwyższych dochodów uzyskiwanych przez daną jednostkę.
Można zaobserwować dwa typy zachowań:
Schemat 5. Efekt rygla (zapadki) w procesie konsumpcji
C
C
E4 E3
E2 E1
A
Y1 Y0 Y2 Y
 9
1. Jeżeli dochody gospodarstwa domowego w danym czasie obniżą się, to
konsument nie zrezygnuje, proporcjonalnie do spadku dochodu, z
dotychczasowego poziomu konsumpcji. Będzie starać się utrzymać
dotychczasowy poziom życia zaciągając pożyczki, dokonując zakupów
ratalnych, lub wyprzedajÄ…c posiadane cenne przedmioty. Zjawisko to w
ekonomi nosi miano efektu rygla.
2. Jeżeli nastąpi wzrost bieżących dochodów w stopniu przewyższającym
poprzedni ich poziom, to konsument zmieni swój standard konsumpcyjny,
podnosząc swój poziom życia.
Linia  C przedstawia kształtowanie się dochodów konsumenta z
uwidocznieniem sytuacji, gdy w danych warunkach dochód był maksymalny, a
zatem znajdował się w określonym momencie w  szczycie . Jeżeli dochód
gospodarstwa domowego w danym okresie obniży się z poziomu Y0 do poziomu
Y1, to konsument nie obniży swojej konsumpcji do poziomu wyznaczonego
przez punkt A (co by wynikało z proporcjonalnego obniżenia wydatków
konsumpcyjnych w związku ze spadkiem dochodów), lecz utrzyma ją na
poziomie wyznaczonym przez punkt E2. WystÄ…pi w tym miejscu efekt rygla
(zapadki). Jeżeli jednak dochód jednostki wzrośnie do poziomu Y2, to ta zmiana
określi nowy wyższy standard konsumpcyjny na poziomie E3. Gdyby teraz, z
jakichś powodów, spadły dochody konsumenta do poziomu Y0, wówczas nie
zredukowałby on swojej konsumpcji do poziomu E1 lecz, w następstwie
działania efektu rygla, będzie ją realizował na poziomie E4.
Konserwatyzm konsumentów, ich dążenie do utrzymania relatywnie
wysokiego poziomu konsumpcji w okresie kryzysu stanowiÄ… czynnik
stabilizujÄ…cy gospodarkÄ™ i zmniejszajÄ…cy wahania cykliczne. Do podobnych
wniosków dochodzi także twórca psychologicznej teorii konsumpcji G.Katona.
Pytania i zadania kontrolne
1. Przedstaw i wyjaśnij pojęcia konsumpcji i oszczędności.
2. Przedstaw założenia i wnioski wynikające z tradycyjnej funkcji konsumpcji.
3. Czym charakteryzuje siÄ™ teoria konsumpcji oparta na relatywnym dochodzie?
4. Przedstaw założenia i wnioski wynikające z koncepcji funkcji konsumpcji A.Hansena.
5. Przedstaw założenia i wnioski wynikające z teorii konsumpcji i oszczędzania
związanej z cyklem życia.
6. Przedstaw założenia i wnioski wynikające z teorii konsumpcji i oszczędzania
związanej z ciągłym dochodem.
7. Przedstaw koncepcję funkcji oszczędności.
8. Na czym polega efekt rygla (zapadki) w procesie konsumpcji?