nef rol ogi a
Przewlekła choroba nerek  przewlekła niewydolność nerek
w Polsce i na świecie
Chronic kidney disease  chronic renal insufficiency (failure) in Poland and in the world
Stanisław Czekalski
S t r e s z c z e n i e
S
t
r
e
s
z
c
z
e
n
i
e
Współczesna definicja przewlekłej choroby nerek (PChN) opiera się na 2 kryteriach: 1) uszkodzenie nerek
utrzymujÄ…ce siÄ™ e"3 mies., definiowane jako obecnoS
ć strukturalnych lub czynnoS
ciowych nieprawidłowoS
ci
nerek z prawidłową lub zmniejszoną filtracją kłębuszkową (GFR), które objawia się nieprawidłowoS
ciami
morfologicznymi lub wskax
nikami uszkodzenia nerek, w tym nieprawidłowoS
ciami w składzie krwi lub
moczu, 2) GFR <60 ml/min/1,73 m2 przez e"3 mies. z uszkodzeniem nerek lub bez uszkodzenia nerek.
CzęstoS
ć występowania PChN w Polsce sięga 16%, a w USA i na S
wiecie ok. 11% populacji ogólnej.
Najczęstszymi przyczynami tego schorzenia są cukrzyca i nadciS
nienie tętnicze.
Słowa kluczowe: przewlekła choroba nerek, definicja, częstoS
ć występowania.
S
Å‚
o
w
a
k
l
u
c
z
o
w
e
:
A b s t r a c t
A
b
s
t
r
a
c
t
The contemporary definition of chronic kidney disease (CKD) is based on 2 criteria: 1) kidney damage
lasting e"3 months, defined as the presence of structural or functional kidney abnormalities with normal or
decreased glomerular filtration rate (GFR), which presents as morphological abnormalities or as markers of
kidney damage, including abnormalities in the blood or urine composition, 2) GFR <60 ml/min/1.73 m2
lasting e"3 months with or without kidney damage. The prevalence of CKD in Poland and in the world
approximates 11% of the general population. The most common cause of chronic renal failure is diabetes and
arterial hypertension.
Key words: chronic kidney disease, definition, prevalence.
K
e
y
w
o
r
d
s
:
S
ci nerek, początkowo bez zmniejszenia GFR, któ-
Przewlekłą chorobę nerek można okreS
lić jako
re z czasem może prowadzić do zmniejszenia GFR.
wieloobjawowy zespół chorobowy, powstały w na-
Wskax
niki uszkodzenia nerek to nieprawidłowoS
ci
stępstwie zmniejszenia liczby czynnych nefronów,
składu krwi i moczu lub nieprawidłowe wyniki ba-
niszczonych przez różnorodne procesy chorobowe
dań obrazowych.
toczące się w miąższu nerek [1]. Aktualna, po-
wszechnie akceptowana definicja przewlekłej choro-
Wykrywanie PChN
by nerek (PChN; chronic kidney disease  CKD)
opiera się na następujących kryteriach [2]: W podanej definicji PChN nie znajdują się żadne
1. Uszkodzenie nerek utrzymujące się e"3 mies., de- objawy podmiotowe lub przedmiotowe, gdyż w więk-
finiowane jako obecnoS
ć strukturalnych lub czyn- szoS
ci przypadków PChN przebiega bezobjawowo
noS
ciowych nieprawidłowoS
ci nerek, z prawidłową lub skąpoobjawowo aż do końcowego stadium schył-
lub zmniejszonÄ… wielkoS
cią filtracji kłębuszkowej kowej przewlekłej niewydolnoS
ci nerek (PNN). Ob-
(glomerular filtration rate  GFR), co objawia siÄ™: jawy kliniczne pojawiajÄ…ce siÄ™ w miarÄ™ narastania
 nieprawidłowoS
ciami morfologicznymi lub upoS
ledzenia czynnoS
ci nerek są również często ma-
wskax
nikami uszkodzenia nerek, w tym niepra- ło charakterystyczne [3]. PChN przebiega z reguły
widłowoS
ciami w składzie krwi lub moczu bądx
bezbólowo. Zwiększająca się częstoS
ć występowania
nieprawidłowymi wynikami badań obrazowych. nadciS
nienia tętniczego w przebiegu PChN bywa
2. GFR <60 ml/min/1,73 m2 przez e"3 mies., traktowana jako choroba pierwotna, wskutek zanie-
z uszkodzeniem lub bez uszkodzenia nerek. dbania przeprowadzenia zalecanego obowiÄ…zkowo
Uszkodzenie nerek zdefiniowano jako obecnoS
ć badania ogólnego moczu i stężenia kreatyniny w su-
strukturalnych lub czynnoS
ciowych nieprawidłowo- rowicy jako standardu postępowania. Pojawienie się
p
r
z
e
w
o
d
n
i
k
10 przewodnik lekarza
nef rol ogi a
obrzęków przypisuje się niewydolnoS
ci serca lub za- Prostszym, lecz mniej dokładnym wzorem po-
burzeniom krążenia żylnego w kończynach dolnych. zwalającym na oszacowanie GFR jest wzór Cock-
Nawet rozpoznanie niedokrwistoS
ci, która pojawia crofta-Gaulta:
siÄ™ nierzadko w zaawansowanych stadiach PChN,
nie skłania lekarzy do uwzględnienia PChN jako jej
(140-wiek) × masa ciaÅ‚a (kg)
klirens kreatyniny                        
=
głównej przyczyny. Podobnie skargi pacjenta na brak
stężenie kreatyniny
Å‚aknienia, niesmak w ustach, nudnoS
ci i wymioty,
w surowicy (mg/dl) × 72
które mogą być objawem toksemii mocznicowej, by-
wajÄ… poczÄ…tkowo diagnozowane jako pierwotne scho-
W przypadku kobiet wynik należy pomnożyć
rzenie gastroenterologiczne.
przez 0,85.
Konieczne staje się zwiększenie S
wiadomoS
ci leka-
Wypada przypomnieć, że u chorych na cukrzy-
rzy i ogółu społeczeństwa, że rozpoznanie PChN,
cę, stanowiących jedną z najważniejszych grup ry-
zwłaszcza w jej wczesnych stadiach, opiera się na pro-
zyka PChN, w obowiÄ…zujÄ…cych standardach postÄ™-
stych badaniach laboratoryjnych krwi i moczu [4].
powania zaleca siÄ™ coroczne badania przesiewowe
Najprostszymi i najczęS
ciej stosowanymi bada-
w kierunku mikroalbuminurii od chwili rozpoznania
niami diagnostycznymi pozwalającymi ujawnić
choroby w cukrzycy typu 2, a także przeprowadze-
wskax
niki uszkodzenia nerek są: we krwi  stężenie
nie pomiaru ciS
nienia tętniczego, badania ogólnego
kreatyniny w surowicy (pozwalajÄ…ce na oszacowanie
moczu i oznaczenie stężenia kreatyniny w surowicy
GFR), a w moczu  zwiększone wydalanie albumin
(wraz z okreS
leniem eGFR) [6].
(UAER >30mg/dl  299 mg/d, okreS
lane nie-
Również u chorych z nadciS
nieniem tętniczym
zręcznie jako mikroalbuminuria), lub białkomocz
w standardach postępowania zaleca się wykonanie
oraz nieprawidłowy osad moczu w badaniu ogól- badania ogólnego moczu i ocenę stężenia kreatyniny
nym. ObecnoS
ć strukturalnych nieprawidłowoS
ci w surowicy oraz okreS
lenie wydalania albumin
nerek ocenia się wstępnie najczęS
ciej badaniem ul- w moczu jako zalecenie fakultatywne [7].
trasonograficznym nerek i dróg moczowych. Niestety, standardy te nie są często realizowane,
co skutkuje z reguły póx
nym rozpoznaniem PChN,
Obecnie zaleca siÄ™, aby wszyscy pacjenci
ograniczajÄ…cym efektywnoS
ć hamowania jej postę-
przy okazji wizyt u lekarza byli poddawani ocenie
pu. Dochodzą do tego osoby z pozostałych grup ry-
w kierunku ryzyka PChN. Ocena obecnoS
ci czynni-
ków ryzyka na podstawie wywiadu osobniczego i ro-
dzinnego, cech społeczno-demograficznych oraz po- Tab. 1. Potencjalne czynniki ryzyka wystąpienia przewlekłej choro-
T
a
b
.
1
.
by nerek
miarów ciS
nienia tętniczego pozwoli lekarzowi okre-
S
lić, czy dana osoba jest obciążona zwiększonym
Czynniki kliniczne:
ryzykiem PChN. Takich pacjentów należy poddać
" cukrzyca
dalszej ocenie.
" nadciśnienie tętnicze
W tab. 1. przedstawiono potencjalne czynniki ry- " otyłość i zespół metaboliczny
" choroby autoimmunologiczne
zyka wystÄ…pienia PChN [2].
" zakażenia układowe
U osób obciążonych zwiększonym ryzykiem roz-
" zakażenia dróg moczowych
woju PChN należy oznaczyć wymienione wyżej mar-
" kamica moczowa
kery uszkodzenia nerek oraz oszacować GFR w opar- " przeszkoda w dolnych drogach moczowych
" nowotwór
ciu o oznaczone stężenie kreatyniny w surowicy, ko-
" przewlekłe choroby nerek w wywiadzie rodzinnym
rzystajÄ…c z uproszczonego wzoru MDRD [1, 5].
" wyzdrowienie z ostrej niewydolności nerek
Według tego wzoru klirens kreatyniny (okreS
lany
" zmniejszenie masy nerek
" narażenie na niektóre leki (np. niesteroidowe leki
jako oszacowana wartoS
ć GFR, eGFR) = 186,3 ×
przeciwzapalne, leki przeciwbólowe przyjmowane
× stężenie kreatyniny (mg/dl)-1,14 × wiek -0,203, × 0,742
przewlekle, antybiotyki nefrotoksyczne i leki
w przypadku kobiet, × 1,71 w przypadku rasy czarnej.
immunosupresyjne)
Wzór ten został zalecony do powszechnego użyt- " mała urodzeniowa masa ciała (zwłaszcza <2500 g)
ku przez gremia S
wiatowe (K/DOQI) i polskich ne-
Czynniki społeczno-demograficzne:
frologów. Oszacowanie GFR powinno towarzyszyć
" starszy wiek
każdemu oznaczeniu kreatyniny w surowicy wyko-
" przynależność do mniejszości etnicznych
nywanemu przez laboratoria (informacjÄ™ o wieku
" narażenie na niektóre czynniki chemiczne
badanego uzyskuje siÄ™ z numeru PESEL, a imiÄ™
i środowiskowe
" mały dochód i/lub niskie wykształcenie
pozwala okreS
lić płeć).
przewodnik lekarza 11
p
r
z
e
w
o
d
n
i
k
nef rol ogi a
zyka, u których wczesna diagnostyka w kierunku wiono w tab. 2.  w nawiasach podano przyjęte
PChN nie jest przeprowadzana. Oszacowana war- i obowiÄ…zujÄ…ce w Polsce odpowiedniki.
toS
ć GFR umożliwia okreS
lenie stadium PChN [2]. Dodatkowo, zgodnie z aktualnymi wytycznymi
Podział na stadia zaawansowania PChN przedsta- postępowania należy uwzględnić obecnoS
ć nadciS
-
nienia tętniczego (u dorosłych e"140/90 mmHg,
u dzieci 90 centyla dla wzrostu i płci) ze względu
Tab. 2. Stadia zaawansowania przewlekłej choroby nerek (PChN)
T
a
b
.
2
.
na złożone zależnoS
ci pomiędzy wysokim ciS
nieniem
GFR
krwi i PChN [2].
Po wstępnym rozpoznaniu PChN i okreS
leniu jej
stadium 1.: uszkodzenie nerek z prawidłowym lub
zwiększonym GFR e"90ml/min/1,73 m2 p.c. (uszkodzenie
stadium zaawansowania należy ustalić [2]:
nerek, albuminuria, białkomocz, krwinkomocz)
" rozpoznanie (typ choroby nerek),
" obecnoS
ć chorób współistniejących,
stadium 2.: uszkodzenie nerek z niewielkim obniżeniem
GFR 60 89 ml/min/1,73 m2 p.c. (utajona niewydolność " obecnoS
ć powikłań związanych z upoS
ledzeniem
nerek)
czynnoS
ci nerek,
" ryzyko utraty czynnoS
ci nerek,
stadium 3.: umiarkowane zmniejszenie GFR 30 59 ml/min/
/1,73 m2 p.c. (wyrównana niewydolność nerek) " ryzyko wystąpienia choroby układu sercowo-na-
czyniowego.
stadium 4.: znaczne zmniejszenie GFR 15 29 ml/min/
U częS
ci pacjentów z PChN ustalenie wstępnego
/1,73 m2 p.c. (niewyrównana niewydolność nerek)
rozpoznania typu choroby nerek nie stanowi proble-
stadium 5.: niewydolność nerek poniżej 15 ml/min/
mu. U chorych na cukrzycÄ™ typu 2 najprawdopodob-
/1,73 m2 p.c. (schyłkowa niewydolność nerek, mocznica)
niej jest to nefropatia cukrzycowa, ale zmiany w osa-
lub dializoterapia
dzie moczu i brak retinopatii cukrzycowej wskazujÄ…
na współistnienie innej choroby nerek. U chorego
Tab. 3. Szacunkowa częstoS
ć występowania poszczególnych stadiów
T
a
b
.
3
.
z długotrwałym nadciS
nieniem tętniczym, zwłaszcza
przewlekłych chorób nerek w populacji USA
nieskutecznie leczonym i z niewielkim białkomoczem,
stadium 1.
można podejrzewać nefropatię nadciS
nieniowÄ…. Wielo-
(uszkodzenie nerek z GFR e"90 ml/min/1,73 m2) 3,3%
krotne zakażenia układu moczowego, przede wszyst-
kim przebycie ostrego odmiedniczkowego zapalenia
stadium 2.
(uszkodzenie nerek z GFR 60 89 ml/min/1,73 m2) 3,0%
nerek, sugerują przewlekłe odmiedniczkowe zapale-
nie nerek. Dodatni wywiad rodzinny w kierunku tor-
stadium 3.
bielowatoS
ci nerek i stwierdzenie dużych nerek w ba-
(GFR 30 59 ml/min/1,73 m2) 4,3%
daniu przedmiotowym i w ocenie ultrasonograficznej
stadium 4.
pozwala potwierdzić rozpoznanie u członka rodziny.
(GFR 15 29 ml/min/1,73 m2) 0,2%
Jeżeli jednak nie można ustalić rozpoznania choro-
stadium 5.
by nerek lub przeprowadzić niezbędnych badań dia-
(GFR >15 ml/min/1,73 m2 lub dializoterapia) 0,1%
gnostycznych, należy skierować pacjenta do specjali-
łącznie 10,9% sty. Tak samo należy postąpić w przypadku chorych
z białkomoczem >1 g/dobę lub wartoS
ciami eGFR
<60 ml/min/1,73 m2 powierzchni ciała. Bezwzględ-
Tab. 4. Występowanie przewlekłych chorób nerek w przeciętnej
T
a
b
.
4
.
nie należy skierować chorego do nefrologa, gdy eGFR
populacji w różnych krajach w porównaniu z USA i pilotażowym
badaniem w Polsce
jest <30 ml/min/1,73 m2 p.c. Nefrolog albo przejmu-
je opiekÄ™ nad chorym i/lub kieruje go do diagnostyki
Kraj Nazwa Procentowy dział
badania PChN w populacji
szpitalnej, albo podejmuje decyzjÄ™ o Å‚Ä…czonej opiece,
z okresowymi konsultacjami specjalistycznymi.
Australia AUSDIAB 11%
Holandia PREVEND 7%
Epidemiologia przewlekłej choroby nerek
Japonia OKINAWA 5,3% (białkomocz)
W tab. 3. przedstawiono szacunkową częstoS
ć
występowania poszczególnych stadiów PChN
Norwegia HUNT 4,98%
w USA [8].
USA NHANES III 11%
W populacji amerykańskiej zwraca uwagę duża
częstoS
ć występowania PChN z wartoS
ciami GFR
Polska POLNEF 6,9 16%*
poniżej 90 ml/min/1,73 m2, co na pewno zależy czę-
*w badaniu POLNEF zwiększona albuminuria występowała u 16%
S
ciowo od niejednorodnoS
ci rasowej, ale stanowi za-
badanych, w tym u 6,9% wynosiła ona >30 mg/dl
p
r
z
e
w
o
d
n
i
k
12 przewodnik lekarza
nef rol ogi a
Tab. 5. Cele Programu wczesnego wykrywania przewlekłych chorób ne-
T
a
b
.
5
.
razem sygnał alarmujący, że częstoS
ć występowania
rek (PChN)
upoS
ledzonej czynnoS
ci nerek w przebiegu przewle-
" zwiększenie świadomości częstego występowania PChN
kłych chorób nerek w ogólnej populacji jest najpraw-
dopodobniej większa niż dotychczas przypuszczano
" propagowanie jak najwcześniejszego i właściwego
ich rozpoznawania
i przekracza 10%.
W Polsce, w pilotażowym badaniu POLNEF,
" zintegrowanie leczenia i opieki nad pacjentem z PChN
przeprowadzonym w 2004 r. na grupie liczÄ…cej bli-
" stworzenie podstaw prowadzÄ…cych do utworzenia
sko 2,5 tys. osób, cechy uszkodzenia nerek (zwięk-
ogólnopolskiego rejestru chorych z PChN
szone stężenie albumin w moczu i/lub podwyższo-
ne stężenie kreatyniny w surowicy) stwierdzono
u 16% osób poddanych badaniom [9].
Najczęstsze przyczyny schyłkowej
W tab. 4. przedstawiono porównanie częstoS
ci
niewydolności nerek
występowania PChN w różnych krajach, w których
przeprowadzono badania epidemiologiczne w po- Najczęstszą przyczyną schyłkowej niewydolnoS
ci
równaniu z danymi z USA i Polski [8 14]. nerek w USA jest nefropatia cukrzycowa (33%),
a następnie choroby naczyń, w tym głównie nefro-
Przedstawione wyniki uzasadniajÄ… stwierdzenie,
patia nadciS
nieniowa (21%), choroby kłębuszków
że PChN to choroba rozpowszechniona na całym
nerkowych pierwotne lub wtórne poza cukrzycą
S
wiecie, a częstoS
ć jej występowania w przeciętnej
i nadciS
nieniem tętniczym (19%), choroby z obec-
populacji waha siÄ™ od 5 do 16%.
noS
cią torbieli, głównie wielotorbielowatoS
ć nerek
Wczesne wykrywanie PChN jest w pełni uzasad-
(6%), i choroby cewkowo-S
ródmiąższowe (4%) [2].
nione, gdyż pozwala na skuteczne hamowanie jej pro-
W Polsce przyczynami niewydolnoS
ci nerek u cho-
gresji do schyłkowej niewydolnoS
ci nerek, wymaga-
rych leczonych dializami w dniu 31.12.2004 r. były
jącej kosztownego leczenia nerkozastępczego [1, 5].
kolejno: kłębuszkowe zapalenie nerek (23,13%), cu-
Przewlekła niewydolnoS
ć nerek stanowi także nieza-
krzyca, głównie nefropatia cukrzycowa (21,8%), S
ród-
leżny, ważny czynnik ryzyka powikłań sercowo-na-
miąższowe zapalenie nerek (16,15%), nefropatia nad-
czyniowych i zwiększonej S
miertelnoS
ci, co dodatko-
ciS
nieniowa (11,6%) i wielotorbielowatoS
ć nerek
wo uzasadnia podjęcie energicznych działań eduka- (11,5%); inne przyczyny występowały znacznie rza-
cyjnych, diagnostycznych i terapeutycznych [15]. dziej [16].
13 000
12 443
12 000
11 440
11 000
10 354
10 000
9345
9000
8424
8000
7702
6878
7000
6103
6000
5464
4835
5000
4210
4000
3665
3037
3000
2668
2340
2050
1807
2000
1508
1302
1144
962
1000
700
683
497
0
81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04
Ryc. 1. Liczba chorych z PNN dializowanych w Polsce w latach 1981 2004
R
y
c
.
1
.
przewodnik lekarza 13
p
r
z
e
w
o
d
n
i
k
dializowanych
nef rol ogi a
Listy do mieszkańców >18. roku życia
zgłoszenie się do lekarza poz
wypełnienie ankiety, pomiar ciśnienia
test paskowy na mikroalbuminuriÄ™ w porannej porcji moczu
 mikroalbuminuria +
lekarz poz
cukrzyca nykturia " gorączka powtórzony test
nadciśnienie " drgawki paskowy
TAK
otyłość " wysiłek (data, wynik + lub  )
NIE
obrzęki fizyczny
" cukrzyca " nawracajÄ…ce
" dyzuria TAK " badanie ogólne moczu
" niewydolność zakażenia układu
" posiew
krążenia moczowego
TAK
" leczenie zakażenia
" choroby nerek
w rodzinie
" nadciśnienie
opieka powtórny test paskowy
tętnicze
lekarza poz (data, wynik + lub )
test paskowy
" ogólne badanie moczu
konsultacja nefrologiczna
raz w roku
" stężenie kreatyniny
(data, wynik + lub  )
w surowicy
" eGFR (wzór MDRD)
jeśli zmiany w badaniach
" morfologia
lub czynniki ryzyka:
" USG jamy brzusznej
 cukrzyca
 nadciśnienie
 choroby nerek w rodzinie
jeśli zmiana  otyłość
objęcie opieką nefrologiczną
Ryc. 2. Algorytm postępowania do wykrywania PChN, który będzie propagowany w ramach Programu wczesnego wykrywania chorób nerek
R
y
c
.
2
.
Szczególnym zagrożeniem dla finansowania W 2006 r. opublikowano także książkę Nefropro-
ochrony zdrowia w Polsce, podobnie jak na S
wiecie, tekcja. Podstawy patofizjologiczne i standardy postępowania
jest stale rosnÄ…ca liczba dializowanych chorych i zwiÄ…- terapeutycznego pod redakcjÄ… B. Rutkowskiego, S. Cze-
zany z tym wzrost kosztów leczenia [5]. Liczbę kalskiego i M. MyS
liwca, która zawiera szczegółowe
dializowanych chorych z PChN (stan na 31 grudnia) omówienie zasad postępowania, chroniących nerki
w latach 1981 2004 przedstawiono na ryc. 1. [16]. przed wystąpieniem PChN, a także hamujących pro-
Aby zahamować ten wzrost, a także poprawić gresję PChN [17]. Wdrożenie zasad nefroprotekcji
skutecznoS
ć leczenia zachowawczego PNN i roko- staje się palącą koniecznoS
cią, gdyż schyłkowa niewy-
wanie u tych chorych, powstał Program wczesnego dolnoS
ć nerek u chorych na cukrzycę jest obecnie na-
wykrywania przewlekłych chorób nerek, który uzyskał zywana katastrofą medyczną o wymiarze S
wiatowym.
poparcie nie tylko nefrologów, ale również wielu in-
Piśmiennictwo
nych specjalistów, m.in. z zakresu medycyny rodzin-
nej, chorób wewnętrznych, diabetologii, kardiologii 1. Czekalski S. Przewlekła niewydolnoS
ć nerek (stadia
progresji przewlekłej choroby nerek). W: Nefrologia.
i hipertensjologii. Cele programu przedstawiono
Książek A, Rutkowski B (red.). Wydawnictwo Czelej,
w tab. 5. [17].
Lublin 2004; 186-221.
W ramach Programu wczesnego wykrywania prze-
2. K/DOQI Clinical Practice Guidelines for Chronic Kidney
wlekłych chorób nerek będzie propagowany algorytm
Disease: Evaluation, Classification, and Stratification. Am
postępowania, który przedstawiono na ryc. 2. J Kidney Dis 2002; 39 (suppl. 1).
p
r
z
e
w
o
d
n
i
k
14 przewodnik lekarza
nef rol ogi a
3. Rutkowski B, Czekalski S (red.). Standardy postępowania
w rozpoznawaniu i leczeniu chorób nerek. Wyd Med
MAKmed, Gdańsk 2001.
4. Czekalski S, Rutkowski B, Chrzanowski W i wsp. Zalecenia
Zespołu Krajowego Konsultanta Medycznego w Dziedzi-
nie Nefrologii dotyczące postępowania zachowawczego
u chorych z przewlekłą niewydolnoS
ciÄ… nerek. Nefrol Dial
Pol 2002; 197-202.
5. Rutkowski B, MyS
liwiec M, Stompór T, Czekalski S. Epi-
demiologiczne, społeczne i farmakologiczne znaczenie po-
stępowania nefroprotekcyjnego. W: Nefroprotekcja. Pod-
stawy patofizjologiczne i standardy postępowania terapeu-
tycznego. Rutkowski B, Czekalski S, MyS
liwiec M (red.).
Wydawnictwo Czelej, Lublin 2006; 9-34.
6. Zalecenia kliniczne postępowania u chorych na cukrzycę.
Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Dia-
betol Prakt 2006; 7 (supl. A).
7. Zasady postępowania w nadciS
nieniu tętniczym. Stanowisko
Polskiego Towarzystwa NadciS
nienia Tętniczego. NadciS
n
Tętn 2003; 7 (supl. A).
8. Garg A, Kilberd B, Clark W, et al. Albuminuria and renal
insufficiency prevalence guides population screening: Re-
sults from NHANES III. Kidney Int 2002; 61: 2165-75.
9. Król E, Rutkowski B, Czekalski S i wsp. Wczesne wykrywa-
nie chorób nerek  wstępne wyniki programu pilotażowe-
go. Przegl Lek 2005; 62: 690-3.
10. Atkins R, Polkinghorne K, Briganti E, et al. Prevalence of
albuminuria in Australia: The Aus Diab Kidney Study. Kid-
ney Int 2004; 66 (suppl. 92): 22-4.
11. Brown W, Peters R, Ohmit S. Early detection of kidney di-
sease in community settings. The Kidney Early Evaluation
Program (KEEP). Am J Kidney Dis 2003; 42: 22-35.
12. Coresh J, Astor B, Greene T, et al. Prevalence of chronic
kidney disease and decreased kidney function in the adult
US population: Third National Health and Nutrition Exa-
mination Survey. A J Kidney Dis 2003; 41: 1-12.
13. Romundstad S, Holmen J, Kvenild K, et al. Microalbumi-
nuria and all-cause mortality in 2,089 apparently healthy in-
dividuals: a 4.4-year follow-up study. The Nord-Trandelag
Health Study (HUNT), Norway. Am J Kidney Dis 2003;
42: 466-73.
14. Iseki K, Ikemiya Y, Iseki C, et al. Proteinuria and the risk of
developing end-stage renal disease. Kidney Int 2003; 63:
1468-74.
15. De Zeeuw D, Hillege H, de Jong P. The kidney, a cardio-
vascular risk marker, and a new target for therapy. Kidney
Int 2005; 68 (suppl. 98): 25-9.
16. Rutkowski B, Lichodziejewska-Niemierko M, Grenda R
i wsp. Raport o stanie leczenia nerkozastępczego w Polsce
 2004. Drukonsul, Gdańsk 2005.
17. Rutkowski B, Czekalski S, MyS
liwiec M (red.). Nefropro-
tekcja. Podstawy patofizjologiczne i standardy postępowa-
nia terapeutycznego. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2006.
prof. dr hab. med. Stanisław Czekalski
Katedra i Klinika Nefrologii, Transplantologii
i Chorób Wewnętrznych
Akademii Medycznej w Poznaniu
kierownik prof. dr hab. med. Stanisław Czekalski
p
r
z
e
w
o
d
n
i
k
16 przewodnik lekarza