PRACA POGL
DOWA ISSN 1640 8497
Wiesław Zarzycki, Elżbieta Popławska
Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Białymstoku
Edukacja terapeutyczna chorych na cukrzycÄ™
STRESZCZENIE se conditions, the patients knowledge of their ill-
Pojęcie edukacji terapeutycznej ma długą historię, ness increases the cooperation with medical staff.
chociaż prawdziwe znaczenie tej metody postępo- The therapeutic education is especially important in
wania zostało upowszechnione dopiero w ostatnich diabetes, where compliance and prevention of acu-
latach. Åšwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO, World te and chronic complications of the disease influen-
Health Organization) włączyła edukację leczniczą do ces the quality of life of the patients. Therapeutic
modeli postępowania w chorobach przewlekłych. education in diabetes should be carried out in small
Wiedza pacjenta o chorobie poprawia bowiem jego groups of patients by the professional educators in
współpracę z personelem medycznym. Edukacja jest the form of courses with complex programme abo-
szczególnie ważna w cukrzycy, ponieważ stosowa- ut the management of diabetes. The groups of edu-
nie się chorych do zaleceń medycznych i zapobiega- cated patients should be selected from persons with
nie powstawaniu ostrych i przewlekłych powikłań similar therapeutic problems and of the same social
cukrzycy wpływa na jakość życia. Edukacja terapeu- level. Overall the therapeutic patient education co-
tyczna powinna być prowadzona przez zawodowych uld radically improve the effectiveness of themedi-
edukatorów w małych grupach. Kursy powinny do- cal staff activity in respect to the quality of life of
tyczyć wszystkich zagadnień związanych z leczeniem diabetic individuals.
tej choroby. Przy doborze osób do poszczególnych
grup należy uwzględnić środowisko oraz problemy
Key words: therapeutic education, diabetes mellitus,
chorych. Edukacja może znacząco poprawić efektyw-
quality of life
ność procesu leczniczego prowadzonego przez per-
sonel medyczny, przez co zmieni się na korzyść ja-
kość życia tych pacjentów.
Pojęcie edukacji terapeutycznej ma długą hi-
SÅ‚owa kluczowe: edukacja terapeutyczna, cukrzyca,
storię, chociaż prawdziwa kariera tego zjawiska trwa
jakość życia
zaledwie kilkanaście lat, zaś jego rozpowszechnie-
nie tak naprawdę jeszcze nie nastąpiło w stopniu,
który można by uznać za zadowalający. W Polsce są
ABSTRACT
w tym zakresie szczególnie duże niedostatki, co wiąże
A term  therapeutic education has had a long hi-
się z brakiem środków materialnych przeznaczonych
story, however a really authentic achievement of this
na ten cel. Edukacja terapeutyczna w chorobach
phenomenon has been ongoing for a dozen or so
przewlekłych, szczególnie w cukrzycy, która wyma-
years. Therapeutic education was included by WHO
ga ścisłej współpracy pacjenta z personelem medycz-
into the management of all chronic illnesses. In tho-
nym, jest bardzo ważna. Jej cele są następujące:
" przekazanie wiedzy i umiejętności, a także wytwo-
rzenie więzi emocjonalnej, która umożliwia part-
Adres do korespondencji: dr hab. med. Wiesław Zarzycki
Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Chorób Wewnętrznych nerską współpracę chorego i lekarza, a dzięki temu
Akademii Medycznej w Białymstoku
skuteczniejsze leczenie cukrzycy;
15 276 Białystok, ul. M. Curie-Skłodowskiej 24a
" wskazanie, że zarówno sama choroba, jak rów-
tel.: [phone], faks: (0 85) 744 76 11
nież jej ciągła kontrola są szansą dla rozsądnych
Diabetologia Praktyczna 2002, tom 3, supl. B, B21 B25
zmian osobowości, odkrywania nowych wartości,
Copyright ©2002 Via Medica
www.dp.viamedica.pl B21
Diabetologia Praktyczna 2002, tom 3, supl. B
których pacjent do tej pory nie znał lub nie zda- III.1972 rok  wprowadzenie szkolenia do całościo-
wał sobie sprawy z ich istnienia; tworzą się w ten wego leczenia cukrzycy  oficjalne uznanie edu-
sposób podstawy zachowań prozdrowotnych; kacji jako równoprawnego elementu całościowe-
" przeciwdziałanie lękowi, znużeniu, depresji, fru- go leczenia cukrzycy;
stracji czy zagubieniu sensu życia przez wykształ- IV.1993 rok  wprowadzenie systematycznej kon-
cenie twórczego podejścia do problemów zwią- troli wyrównania cukrzycy  przełomowe znacze-
zanych z cukrzycą; nie miało tutaj badanie DCCT (Diabetes Control
" zwiększenie odporności psychicznej pacjenta przez and Complication Trial), którego wyniki zostały po-
wyjaśnienie mechanizmów zjawisk związanych twierdzone następnie także w wielu innych ośrod-
z chorobÄ…, przysposobienie do roli pacjenta, wy- kach [4 7].
zwolenie postawy kreatywnej w stosunku do wła- Historia edukacji terapeutycznej w cukrzycy ma
snej osoby; już ponad 125 lat. Za jej początek można uznać zale-
" pomoc w nawiÄ…zywaniu i wzmacnianiu kontak- cane od 1875 roku przez Apollinaire a Boncherdata
tów chorego z otoczeniem, zmiana nastawienia stosowanie się pacjentów do tak zwanego  higienicz-
z egoistycznego na altruistyczne; nego trybu życia , który może wpływać na długość
" umożliwienie podejmowania ważnych zadań życia i opóz
niać rozwój choroby. Po raz pierwszy
życiowych (trzeba pamiętać o społecznej roli cho- wprowadzono wówczas monitorowanie glikozurii.
rego); Następnym  krokiem milowym było wydanie przez
" zapewnienie dobrej jakości życia, a także poczu- E.P. Joslina z Bostonu w 1919 roku podręcznika dla
cia własnej godności i niezależności; wykluczanie lekarza i pacjenta. Joslin lansował wówczas pojęcie
dyskryminacji społecznej oraz postawy autodyskry- pielęgniarki edukacyjnej. Doktor Roma z Lizbony opra-
minacji [1]. cował w tym samym czasie jeden z pierwszych pro-
Edukacja ma zatem z jednej strony cele doraz
ne gramów edukacyjnych. Za początek nowoczesnej ery
 dostarczenie informacji o podstawowych zacho- edukacji można przyjąć 1972 rok, w którym doktor
waniach chorego na cukrzycę, sposobach leczenia, Leona Miller opublikowała wyniki badań potwierdza-
o kontroli glikemii oraz zapoznaniu chorego z ele- jące skuteczność edukacji w leczeniu cukrzycy. Tę wła-
mentarnymi pojęciami i podstawowymi objawami. śnie datę uznano za punkt przełomowy. Problem edu-
Celem doraz
nym jest też wyjaśnienie pacjentowi isto- kacji stał się bardzo popularny, co przyczyniło się do
ty choroby. Z drugiej jednak strony, ta dostarczona powstania w 1974 roku w Stanach Zjednoczonych
wiedza ma tworzyć mechanizmy przystosowawcze Amerykańskiego Stowarzyszenia Instruktorów Eduka-
i motywacyjne, likwidować poczucie choroby, po- cji Zdrowotnej w Cukrzycy (AAED). Jego celem było
prawiać jakość życia, zmniejszać stres wynikający zwiększenie roli edukatorów i poprawa jakości edu-
z choroby i wytwarzać mechanizmy adaptacyjne. kacji terapeutycznej chorych na cukrzycę. Pierwsze sym-
Edukacja traktowana w taki właśnie sposób jest czę- pozjum w Europie, poświęcone nauczaniu chorych,
ścią algorytmu postępowania w cukrzycy [2, 3]. zorganizowano z okazji dorocznego Zjazdu Europej-
skiego Towarzystwa Badań nad Cukrzycą w Genewie
Historia edukacji terapeutycznej w 1977 roku. Coraz większe zainteresowanie edukacją
w cukrzycy terapeutycznÄ… w cukrzycy na naszym kontynencie za-
Edukacja chorych na cukrzycę ma długą trady- owocowało powstaniem grupy edukacyjnej Zespołów
cję, zarówno na świecie, jak i w Polsce. do spraw Nauczania Cukrzycy (DESG). Programowym
Na podstawie rozwoju algorytmu postępowa- założeniem tej grupy stało się włączenie nauczania
nia w cukrzycy można prześledzić kształtowanie się chorych na cukrzycę do podstawowych elementów
modelu leczenia chorób przewlekłych. Według As- terapii. Stowarzyszenie miało za zadanie rozpowszech-
sala [4] składa się on z czterech etapów: niać wśród lekarzy, pielęgniarek i dietetyków progra-
I. 1921 rok  wykrycie insuliny i jej zastosowanie my szkoleniowe dla chorych. Przeprowadzone do tego
w terapii; czasu badania udowodniły znaczenie zespołowej pra-
II. Wprowadzenie innych leków: cy z chorymi na cukrzycę. Z tego względu cukrzycę
" antybiotyków; uznano za chorobę wymagającą medyczno-psycho-
" pochodnych sulfonylomocznika; logiczno-społecznego podejścia.
" leków stosowanych w leczeniu hiperlipidemii oraz W Polsce prekursorem edukacji zdrowotnej był
nadciśnienia tętniczego. Florian Znaniecki, socjolog z Uniwersytetu Warszaw-
Farmakoterapia umożliwiła leczenie cukrzycy typu 2, skiego, który w okresie międzywojennym stworzył
a także wszystkich powikłań. podstawy edukacji terapeutycznej w Polsce [1]. Jed-
B22 www.dp.viamedica.pl
Wiesław Zarzycki, Elżbieta Popławska, Edukacja terapeutyczna chorych na cukrzycę
nak prawdziwa kariera edukacji rozpoczęła się w Pol- Zalecenia dla ośrodków współpracujących
sce w wyniku organizacji zarówno w naszym kraju, z WHO:
jak również w innych krajach Europy Wschodniej, " ustanowienie edukacji terapeutycznej jako jednej
wielkiego programu szkolenia diabetologicznego. z nowych funkcji w wykonywaniu zawodu medycz-
Jego animatorem był profesor Berger z Duesseldorfu. nego.
Od tego czasu zaobserwowano w Polsce szybki roz- Zalecenia dla przemysłu pracującego na rzecz
wój idei włączania edukacji terapeutycznej do stan- ochrony zdrowia:
dardów postępowania w tej chorobie. a) zwiększenie działań w zakresie:
" informowania pacjenta i pogłębiania jego edukacji
Zasięg edukacji terapeutycznej w trakcie prowadzenia marketingu leków i innych
Model postępowania w cukrzycy jest jednym wyrobów;
z przykładów, w jaki sposób edukacja terapeutycz- " zachęcania pacjenta do współpracy z lekarzem
na może być użyteczna w formułowaniu długoter- i stosowania się do zaleceń (compliance) oraz nie-
minowych celów terapii, skupiających się na ustale- przerywania leczenia;
niu udziału pacjenta w leczeniu jego własnej choro- " poprawy metod długoterminowego leczenia cho-
by. W centrum zainteresowania ekspertów WHO zna- rych przewlekle;
lazła się większość przewlekłych schorzeń: alergie, b) sponsorowanie centrów klinicznych zaangażowa-
choroba nowotworowa, schorzenia hematologiczne, nych w badania;
choroby układu krążenia, zaburzenia endokrynolo- c) zobowiązanie własnego personelu związanego
giczne, w tym cukrzyca. Na tej długiej liście znajdują z marketingiem do uwzględniania w planach dzia-
się też schorzenia układu nerwowego, uzależnienia, łania edukacji terapeutycznej.
depresje, choroba Alzheimera, choroby narządu ru- Zalecenia dla funduszy ubezpieczeń zdrowotnych:
chu, schorzenia narządu ruchu, układu oddechowe- " włączenie edukacji terapeutycznej do refundowa-
go, nerek. Listę uzupełniają choroby infekcyjne, ta- nych świadczeń zdrowotnych;
kie jak: AIDS, polyomyelitis czy gruz
lica, czyli te, " zwiększenie poziomu refundacji o koszty prewen-
w przypadku których nie można mówić o trwałym cji przeprowadzanej przez ochronę zdrowia, w tym
wyleczeniu. Oddzielne miejsce zajmują zespoły wy- także o koszty edukacji terapeutycznej.
nikające z przeszczepienia organów [3]. Zalecenia dla Europejskiego Biura Regional-
Edukacja terapeutyczna mieści się w standar- nego WHO:
dach postępowania opracowanych przez ekspertów " promowanie badań nad edukacją terapeutyczną.
WHO w 1997 roku na roboczym spotkaniu w Gene-
wie. Zalececenia Grupy Ekspertów WHO dotyczące Modele i metody edukacji
edukacji terapeutycznej zawierajÄ… [8]: terapeutycznej w cukrzycy
Zalecenia dotyczÄ…ce personelu medycznego: Prowadzenie edukacji terapeutycznej napoty-
" wprowadzenie edukacji pacjenta wzmacniającej ka na swojej drodze liczne trudności. Rozpoczynają
efekt leczenia choroby przewlekłej; się one od konstrukcji właściwego programu. Istnieją
" nadanie właściwej rangi nauczaniu metod edu- oddzielne założenia programowe zależne od:
kacji pacjentów w szkoleniu podyplomowym per- " typu cukrzycy  powinny być oddzielne programy
sonelu medycznego; dla chorych na cukrzycÄ™ typu 1 i typu 2;
" włączenie edukacji terapeutycznej do modelu po- " wieku (dzieci, młodzież, dorośli, osoby starsze);
stępowania we wszystkich chorobach przewlekłych; " poziomu wykształcenia, środowiska, z którego po-
" ocena skuteczności programów edukacyjnych sto- chodzi pacjent;
sowanych w praktyce klinicznej i ambulatoryjnej. " możliwości percepcyjnych chorego na cukrzycę
Zalecenia obejmujące placówki szkolące:  potrzeba oddzielnych programów na przykład
" zapewnienie właściwego poziomu i jakości szko- dla pacjentów niewidomych [6].
lenia pacjentów przez wprowadzenie programów Ta różnorodność potrzeb rzadko spotyka się
szkoleniowych dla edukatorów; z dobrymi praktycznymi wskazówkami  jedynie kil-
" wprowadzenie elementów edukacji terapeutycznej ka procent publikacji poświęconych programom edu-
do programów szkolenia personelu medycznego; kacyjnym zawiera opis programu i używanych me-
" premiowanie finansowe personelu szkolącego się tod. Programy edukacyjne powinny bowiem umoż-
w prowadzeniu zajęć z pacjentami. liwiać planowanie, przeprowadzanie oraz zapewniać
www.dp.viamedica.pl B23
Diabetologia Praktyczna 2002, tom 3, supl. B
wysoki poziom edukacji terapeutycznej przewlekle lem medycznym. Do jej zalet należy bezpośrednia
chorego. Do określenia jakości edukacji są niezbęd- relacja chorego z osobą edukującą, możliwości do-
ne dwa rodzaje kryteriów  osiągnięcie założonych stosowania tematyki i stopnia trudności do indywi-
celów oraz zapewnienie wysokiej jakości prowadzo- dualnych potrzeb i możliwości. W ośrodku białostoc-
nych szkoleń. kim podkreśla się zalety tego szkolenia szczególnie
Program powinien być realizowany przez od- w kontaktach z osobami o dużej motywacji  ko-
powiednio przygotowany personel medyczny, naj- bietami w ciąży oraz młodymi, zawodowo czynnymi
lepiej zawodowych edukatorów terapeutycznych, osobami, u których wykryto cukrzycę.
zatrudnianych przez placówki ochrony zdrowia. Edukacja powinna także wpływać na otocze-
Do przykładowych trudności, z jakimi spotyka nie chorego  obok rodziny oddziaływania powin-
się pacjent, można zaliczyć: problemy w radzeniu ny objąć zakład pracy, w przypadku dzieci szkołę
sobie z chorobą i różne poziomy jej akceptacji, od-  uczniów oraz nauczycieli, a także wszystkich pra-
bieranie choroby i stosowanego leczenia, kontrolę cowników ochrony zdrowia, a poprzez media i two-
(kto naprawdę sprawuje nadzór nad postępowaniem rzenie lobbingu  ekonomistów i polityków w celu
 chory samodzielnie, lekarz, a może obaj), utrzy- przygotowania właściwych programów, wreszcie
manie dyscypliny niezbędnej w leczeniu. całe społeczeństwo, aby brało udział w aktywnym
Wśród trudności związanych z prowadzeniem poszukiwaniu cukrzycy, szczególnie w grupach ryzy-
programu edukacyjnego występujących po stronie ka, i kształtowało postawy zrozumienia i tolerancji.
personelu medycznego można wymienić: utożsamie- Edukacja rodziny jest szczególnie ważna w przy-
nie się z wykonywanym zawodem, przezwyciężenie padku dzieci chorych na cukrzycę. Rodzice mają naj-
ukrytej niechęci lekarza do przekazania choremu większy wpływ na zachowania i postawę chorego
umiejętności terapeutycznych, brak umiejętności dziecka. Bardzo ważne jest również szkolenie rodzin
utrwalania osiągniętego efektu leczniczego, brak od- osób niepełnosprawnych (osoby niewidome, inwali-
powiedniego programu prowadzenia edukacji zdro- dzi na wózkach) czy też o ograniczonej samodziel-
wotnej oraz właściwej długofalowej strategii działa- ności (osoby starsze, mężczyz
ni, którzy nie przyrzą-
nia w tym zakresie. Lekarze umiejętnie udzielają in- dzają samodzielnie posiłków). Szczególnie istotne jest
formacji o chorobie, natomiast nie potrafią pomóc poruszanie takich zagadnień, jak: postępowanie
pacjentom w uzyskaniu większej samodzielności. w czasie hipoglikemii, stosowanie diety cukrzycowej
Środki używane przy prowadzeniu programów oraz problemy samokontroli [9, 10].
edukacyjnych także są różnorodne  na ogół szkoła Równie ważne są szkolenia dla zawodowych
diabetologiczna opiera się na zajęciach warsztato- edukatorów terapeutycznych chorób przewlekłych
wych edukatora z niewielką (nieprzekraczającą kil-  program zaproponowany przez ośrodek w Gene-
kunastu osób) grupą chorych dobranych według na wie (Medical School of Geneva), obejmujący studium
ogół jednolitego kryterium  typu cukrzycy, wieku, podyplomowe, składa się z 9-tygodniowych cyklów
aktywności zawodowej itp. Właściwy dobór grup ma szkoleniowych uwzględniających: kluczowe założe-
dużo zalet, prowadząc do wzajemnego zrozumienia nia programów edukacyjnych, planowanie zajęć
problemów, nawiązywania znajomości, zmiany ne- szkoleniowych, problemy psychologiczne, porozu-
gatywnej postawy względem choroby, poprawy miewanie się z pacjentem podczas długotrwałej ob-
motywacji. Jednak zbyt rygorystyczne, jednolite kry- serwacji, metody nauczania, szczególnie podczas
teria doboru często nie są możliwe  na kurs ocze- zajęć warsztatowych, pomoc pacjentowi w prowa-
kują różni pacjenci; czasami nie jest to także potrzeb- dzeniu leczenia oraz postępowaniu w różnych okre-
ne  różnorodna grupa prowokuje do dyskusji i efek- sach rozwoju choroby. Zajęcia obejmują także sa-
ty szkolenia mogą być lepsze. W czasie zajęć używa modzielne opracowanie programu szkolenia [3].
się różnych pomocy  przezroczy, zdjęć, filmów, po-
kazów. Odbywają się także zajęcia praktyczne: wy- Skuteczność edukacji
cieczki do sklepów spożywczych, zajęcia w kuchni terapeutycznej w cukrzycy
przy przyrządzaniu potraw, nauka obsługi glukome- Niezwykle istotnym zagadnieniem pozostaje oce-
tru, analiza uzyskanych wyników pomiaru glikemii, na skuteczności prowadzonej edukacji terapeutycznej.
praktyczne aspekty podawania insuliny, obserwacja W celu określenia efektywności kształcenia po-
i pielęgnacja stóp, samodzielne pomiary ciśnienia winny zatem zostać podjęte następujące działania?
tętniczego krwi itp. Jednym z nich jest sprawdzanie wiadomości.
Edukację indywidualną powinno się prowadzić Obok metody subiektywnej  rozmowy z pacjen-
cały czas przy okazji każdego kontaktu z persone- tem, pośredniej oceny wykształcenia zachowań proz-
B24 www.dp.viamedica.pl
Wiesław Zarzycki, Elżbieta Popławska, Edukacja terapeutyczna chorych na cukrzycę
drowotnych (na podstawie kwestionariuszy), istnieją go z przyjętych celów. Na pewno poczesne miejsce
także zobiektywizowane próby weryfikacji nabytych na liście zaniedbań zajęłoby zaniechanie edukacji. Ma
wiadomości, umiejętności i zachowań, takie jak: te- to szczególne znaczenie w Polsce, gdzie problem ten
sty wielokrotnego wyboru, bezpośrednie sprawdza- jest, poza pewną liczbą światłych diabetologów,
nie nabytych umiejętności wykonywania iniekcji in- całkowicie ignorowany. Nie pomoże nawet przemia-
suliny, posługiwania się glukometrem, przygotowy- na w świadomości środowiska diabetologicznego
wania posiłków.  pacjentów i personelu medycznego  która do-
Osiągnięcie odpowiedniego poziomu wiedzy prowadziła do nazywania chorego na cukrzycę osobą
i jakości zachowań nie może jednak pozostać ode- z cukrzycą. Po prostu  bez istnienia osi pacjent per-
rwane od rzeczywistości. Najbardziej obiektywnym sonel medyczny wypełnionych dobrą wolą i edukacją
sprawdzianem jest ocena poprawy wyrównania terapeutyczną, wszelkie deklaracje czy nazewnictwo
metabolicznego po zastosowaniu zaleceń z kursów staną się jedynie osłonką przykrywającą pustkę.
edukacyjnych. Do pionierskich doniesień w tej dzie-
dzinie, obok wymienionej już pracy Leony Miller
z 1972 roku, należą także inne, liczne prace auto-
PIÅšMIENNICTWO
rów, którzy obserwowali znamienną poprawę wy-
1. Tatoń J.: Edukacja terapeutyczna osób z cukrzycą  fundament
równania cukrzycy dzięki edukacji. Przyjmując jako
metodologiczny leczenia. W: Tatoń J., Czech A. red. Diabetolo-
gia 2001; 218. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
podstawowe kryterium oceny prospektywnej obser-
2. Podręczny poradnik postępowania w cukrzycy typu 1 i typu 2.
wacji incydenty ciężkiego niewyrównania glikemii lub
European Diabetes Policy Group 1998 1999. Medycyna Prak-
rozwój powikłań, należy odnotować prace donoszące
tyczna 1999, nr 10, supl. (104).
o zmniejszeniu częstości kwasicy cukrzycowej, ho-
3. Asssal J.P.: WHO report on therapeutic patient education.
spitalizacji, redukcji nadwagi, poprawie wskaz
ników Medicographia 1999; 21: 89 109.
4. Assal J.P.: History and aims of the Diabetes Education Study
zaburzonej przemiany lipidów, redukcji poziomu lęku
Group W: Assal J.P., Berger M., Gay N., Caniver J. red. Diabe-
i depresji. Poważnym problemem pozostaje także
tes education. How to improve patient education. Excerpta
element socjoekonomiczny skutecznej edukacji
Medica. International Congress Series No 624. Excerpta Medica,
 wykazano znaczne oszczędności po przeprowa- Amsterdam 1983; 3.
5. Joslin E.: Apopllinaire Boucardat 1805 1886. W: Von Engelhardt
dzeniu edukacji wynikające zarówno z poprawy me-
D. red. Diabetes. Its medical and cultural history. Springer
tabolicznego wyrównania cukrzycy, jak też zmniej-
Verlag, Berlin 1989; 359.
szenia liczby hospitalizacji i czasu ich trwania oraz
6. Tatoń J. Cukrzyca  nauczanie samoopieki. PWN. Warszawa
poważnych powikłań.
1995.
7. WHO Working Group Report. Therapeutic Patient Education
Kilkanaście lat temu zapoczątkowano działa-
Continuing Education Programmes for Heatlhcare Providers
nia formalno-prawne zmierzajÄ…ce do zatarcia wyraz
-
in the Field of Prevention of Chronic Diseases. Geneve. Swit-
nej różnicy w długości i jakości życia chorych na cu-
zerland. World Health Organization; 1988.
krzycę oraz osób bez zaburzeń węglowodanowych.
8. Diabetes Control and Complications Trial Research Group: The
effect of intensive treatment of diabetes on the development
W Saint-Vincent we WÅ‚oszech przedstawiciele rzÄ…-
and progression on long-term complications in insulin-depen-
dów krajów europejskich zobowiązali się do podję-
dent diabetes mellitus. N. Engl. J. Med. 1993 329: 977 986.
cia licznych działań na rzecz poprawy jakości życia
9. Day J.L., Assal J.P.: Education of the diabetic patient. W: Al-
chorych na cukrzycę [11]. Głównym celem miało być
berti K.G.G.M., Zimmer P., DeFronzo R.R., Keen H. Internatio-
nal textbook of diabetes mellitus, wyd. 2. John Wiley & Sons
zmniejszenie liczby poważnych powikłań  ślepoty,
Ldt. 1997; 175.
niewydolności nerek, amputacji z powodu zespołu
10. National standards for diabetes self-management education.
stopy cukrzycowej. Na cyklicznych konferencjach
Diabetes Care 2000; 23: 682 685.
przeglądowych poświęconych realizacji zamierzeń
11. Diabetes care and research in Europe. The St. Vincent Declara-
z Saint Vincent okazało się, że nie osiągnięto żadne- tion. G. Ital. Diabetol. 1990; 10: supl. 143.
www.dp.viamedica.pl B25