ISSN 1731-8971
PREWENCJA
i REHABILITACJA
kwartalnik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
nr 4 (6)
2004
PREWENCJA
i REHABILITACJA
Spis treści
1 Szanowni Państwo!
2 Historia koncepcji rehabilitacji
 Janina Zdrzałek
4 Konferencja naukowa Międzynarodowego Towarzystwa Medycyny Fizykalnej i Rehabilitacji
 Ateny 2004
 Alicja Barwicka
6 VII konferencja na temat zapobiegania urazom i prewencji bezpieczeństwa  Wiedeń 2004
 Bogdan Solawa
9 Prewencja wypadkowa  nowe zadanie ZUS
 Hanna Więcławek-Wassermann
12 Budować bezpiecznie  czas zrobić coś więcej
 Anna Sójka
14 O czynnikach ryzyka choroby niedokrwiennej serca
 Beata Snarska
20 W Inowrocławiu i Kołobrzegu...
 Anna Serafińska
23 Wydarzenia, opinie  2004
 Anna Sójka
W bieżącym roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych obchodzi jubileusz 70-lecia istnienia.
Z tej okazji Prezes ZUS, Aleksandra Wiktorow, skierowała do pracowników Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych  a za ich pośrednictwem także do instytucji, urzędów i organizacji społecznych,
z którymi ZUS współpracuje  list z podziękowaniami, za współpracę. List ten publikujemy obok.
v
 ż�
ż� 
ż� ż� ż�
ż� l ż� .
ż�
ż� ż� l
ż�
l ż�
ż�.
ż� l ż�
l ż� l
ż� ż� l ż� ż� ż�
ż�. ż� ż� ż�
ż� l
ż� ż� l ż� ż� l
ż� .
ż� l ż� ż� ż� l
l l ż�
. ż� ż� ż� ż�
l l ż�l
l l l .
l ż� l
ż�
. ż� ż�
ż� ż� ż� ż� ż� ż� l l
ż� ż� ż� .
ż� ż� ż� ż�
ż� ż� l ż� .
ż� l
ż� . l ż�
ż� ż� ż� ż�. l l
l ż� ż� l .

ż� . ż� ż� ż� l
ż� l ż�
l
ż�.
ż� ż� ż� ż� ż� ż�.
ż�
ż� l . ż� ż� ż�
ż�l ż� ż� ż� .
ż� . ż�

PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 1
Historia koncepcji rehabilitacji
Od najdawniejszych czasów wiedziano, iż ruch i ćwiczenia
fizyczne wpływają korzystnie na rozwój i sprawność całego
organizmu ludzkiego. W czasach starożytnych leczenie uspraw-
niające zajmowało czołowe miejsce w medycynie. Medycyna
grecka i rzymska opierała się w dużej mierze na leczeniu ćwi-
czeniami fizycznymi i ruchem. W dziele  O chirurgii Hipokrates
(ok. 460-377 p.n.e.) podaje, że  ćwiczenia wzmacniają, a nie-
czynność osłabia ciało 1.
uż Claudius Galen  sławny przedstawiciel szkoły z powstaniem i rozwojem ortopedii oraz organizacją
Jaleksandryjskiej (130-199 n.e.)  pisał na temat zakładów gimnastyczno-ortopedycznych. Inicjatorem
ruchu i pozytywnego wpływu ćwiczeń na prawidłowy rehabilitacji ruchowej w Polsce był chirurg Ludwik Bier-
rozwój człowieka. Dobroczynny wpływ ruchu i ćwi- kowski (1801-1860). W 1837 r. w Krakowie zorganizował
czeń na zdrowie człowieka znany był także w dawnej on zakład gimnastyczno-ortopedyczny, w którym pro-
kulturze chińskiej i japońskiej. W Europie, po czasach wadził gimnastykę leczniczą. W Warszawie, w 1892 r.,
średniowiecznych, w których potępiano kult ciała, został otwarty Zakład Gimnastyki Inwalidzkiej3.
zwrot ku leczeniu ruchem następuje w czasach toczą- Termin rehabilitacja wprowadził do użytku w 1918 r.
cych się wojen, a zwłaszcza po wynalezieniu prochu Douglas McMurtie, dyrektor Instytutu Czerwonego
w XIII wieku, kiedy wzrosła liczba osób kalekich. Krzyża dla Inwalidów w Nowym Jorku. Jego zakres
Z początkiem XVI wieku lekarz wojsk francuskich, znaczeniowy był znacznie węższy niż obecnie,
Ambroży ParŁ, po amputacjach kończyn zaopatrywał bowiem ograniczał się do rehabilitacji zawodowej
chorych w protezy, które według jego wzorów wykony- i pewnych aspektów rehabilitacji społecznej4. Wy-
wali z metalu najlepsi kowale i płatnerze. Jednocześ- mieniony termin wywodzi się z łaciny (habere  mieć,
nie prowadził z nimi ćwiczenia fizyczne, dzięki którym posiadać; habilis  zdatny, zręczny, sprawny; habi-
chorzy zdobywali umiejętności używania protez. litas  zdatność, przydatność, sprawność; habitus
W Anglii Francis Glisson (1597-1677), anatom  zespół charakterystycznych właściwości składa-
i fizjolog, propagował ćwiczenia fizyczne przy leczeniu jących na sposób zachowania, wygląd i działanie;
schorzeń kręgosłupa i zniekształceń klatki piersiowej. habilitacja  wykształcenie optymalnych nawyków
Wprowadził urządzenie, które stosuje się po dzień dzi- i umiejętności składających się na sposób życia)5.
siejszy, do wyciągu mięśni i kręgów szyjnych przy ich Po pierwszej wojnie światowej celem rehabilitacji
zmianach chorobowych  nazywane pętlą Glissona. było przywrócenie osobom dotkniętym kalectwem
Za twórcę gimnastyki leczniczej jest uważany możliwie dużo z utraconych sprawności, aby mogły
Szwed, Henryk Ling (1776-1839). Ćwiczenia leczni- one podjąć czynności zawodowe. Była to zwłaszcza
cze Linga, określane mianem gimnastyki szwedzkiej, rehabilitacja zawodowa. Rehabilitacją określano
są stosowane do dziś. Prowadzone są z pomocą ki- przywrócenie potrzebującym najpełniejszej, jak to
nezyterapeuty (specjalisty terapii ruchowej)2. tylko możliwe, fizycznej, psychicznej, społecznej,
W Polsce historia rehabilitacji sięga XVI wieku, kiedy a przede wszystkim zawodowej i ekonomicznej,
to nadworny lekarz Stefana Batorego, Wojciech Oczko, przydatności w rodzinie i społeczeństwie.
wzorując się na C. Galenie, propaguje leczenie ruchem.
3
Rozwój rehabilitacji w naszym kraju łączy się ściśle J. Kuch. Rehabilitacja. Podręcznik dla studentów medycyny.
PZWL, Warszawa 1989.
1 4
B. Przez
dziak, Historia rehabilitacji w świecie i w Polsce J.E. Kiwerski, Następstwa unieruchomienia dla funkcji organi-
[w:] A. Kwolek (red.), Rehabilitacja medyczna, t. 1. Wyd. Medycz- zmu [w:] A. Kwolek (red.), Rehabilitacja medyczna, t. 2. Wyd. Medycz-
ne Urban & Partner, Wrocław 2003. ne Urban & Partner, Wrocław 2003.
2 5
K. Milanowska, W. Dega, Rehabilitacja medyczna. PZWL, G. Chojnacka-Szawłowska, Rehabilitacja medyczna. Agen-
Warszawa 2001. cja Wydawniczo-Informacyjna, Warszawa 1994.
2 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
Szczególnie szybki rozwój rehabilitacji w Polsce W procesie rehabilitacji  poza rehabilitacją ru-
datuje się na lata po II wojnie światowej. Olbrzymia chową  powinno wykorzystywać się także elementy
liczba kalek  ofiar wojny  ludzi w różnym wieku, wy- rehabilitacji psychologicznej, społecznej, zawodowej
magała podjęcia działań na rzecz przywrócenia tych i rodzinnej. Jej ostatecznym celem jest doprowa-
osób społeczeństwu. dzenie do możliwie pełnego uczestnictwa chorego
Z czasem rozwój metod rehabilitacyjnych umoż- w życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym.
liwił objęcie rehabilitacją także chorych i niepełno- Jak już wspomniano, polska szkoła rehabilitacji
sprawnych. Rehabilitacja została uznana za główny przypisuje rehabilitacji następujące cechy i cele:
czynnik zmniejszający stopień kalectwa i liczbę 1. Wczesność zapoczątkowania  im wcześniej
osób niezdolnych do pracy oraz przyspieszający rozpocznie się proces rehabilitacji, tym lepszych
powrót do zdrowia. Zaczęto patrzeć na rehabilitację efektów należy się spodziewać.
w aspekcie medycznym, społecznym i zawodowym. 2. Powszechność  rehabilitacja jest dostępna dla
wszystkich, którzy jej potrzebują i obejmuje wszyst-
jcem i pionierem pol- kie specjalności.
Oskiej rehabilitacji jest 3. Kompleksowość  od początku uwzględnia się
prof. Wiktor Dega (1896- wszystkie aspekty (etapy) rehabilitacji, maksymalnie
-1995), chirurg ortopeda, wykorzystując dostępne działy rehabilitacji, tj. leczni-
który w 1950 r. został kra- czy, społeczny i psychologiczny.
jowym specjalistą do spraw 4. Ciągłość  rehabilitacja medyczna jest ściśle
rehabilitacji. Polska szkoła powiązana z rehabilitacją zawodową i społeczną;
rehabilitacji, stworzona przez z chwilą zapoczątkowania rehabilitacja prowadzona
tego lekarza, cieszy się sza- jest aż do uzyskania pełnej sprawności, a u osób nie
cunkiem na całym świecie. rokujących pełnego powrotu do zdrowia  do czasu
Profesor Wiktor Dega
Uznaje ona rehabilitację za (1896-1995), twórca pol- uzyskania optymalnych mechanizmów kompen-
skiej szkoły rehabilitacji.
integralną część podstawo- sacyjnych, utrwalających wyniki usprawnienia lub
Fot: Internet
wego leczenia i wymaga od utrzymania uzyskanej kondycji 8.
niej takich cech, jak: wczesność zapoczątkowania,
powszechność, kompleksowość i ciągłość. ależy podkreślić, że naturalna potrzeba ruchu
Według prof. W. Degi  rehabilitacja to zorganizo- Nw życiu człowieka była wyrażana od zarania
wane postępowanie zmierzające do ujęcia i uwzględ- wieków. Znacznie wcześniej niż pojawiło się pojęcie
nienia wszystkich potrzeb chorego, związanych rehabilitacja.
z jego chorobą i jej skutkami. A skutki choroby to nie Współcześnie zarówno różne formy aktywności ru-
tylko upośledzenie fizyczne, czy reakcje psychicz- chowej, jak i rehabilitacji są elementami wieloaspekto-
ne  skutki te mają często daleko idące znaczenie wego postępowania medycznego, pedagogicznego
społeczne i zawodowe 6. Zapoczątkowany proces i społecznego. Aktywność fizyczna i rehabilitacja mają
rehabilitacji powinien być kontynuowany do końca, więc wymiar bio-psycho-społeczny, gdyż wpływają
tj. aż do momentu, gdy chory zdobędzie maksymal- na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka oraz na
ną sprawność psychiczną i fizyczną. jego relacje z otoczeniem. Organizacja wszelkich
Rehabilitacja powinna być dostępna dla każdego, form aktywności ruchowej (sportu, rekreacji, turystyki)
kto jej potrzebuje, rozpoznawana bardzo wcześnie i rehabilitacji niepełnosprawnych odgrywa istotną rolę
i obejmować wszystkie aspekty: kliniczne, zawodo- we włączaniu tych osób w nurt życia społecznego i ich
we i społeczne. integrację ze społeczeństwem.
Szeroko pojęta aktywność fizyczna i rehabili-
est więc rehabilitacja procesem medyczno-spo- tacja osób niepełnosprawnych stwarza korzystną
Jłecznym, którego celem jest przywrócenie czło- sytuację nie tylko dla niwelowania przez te osoby
wiekowi niepełnosprawnemu, utraconych na skutek swego inwalidztwa, lecz służy przeobrażeniu war-
choroby, możliwości optymalnego funkcjonowania tości, a tym samym pomnażaniu szans na pełniej-
biologicznego i/lub społecznego. sze uczestnictwo w życiu rodzinnym, społecznym
Według prof. Howarda Ruska (1901-1989) i zawodowym9.
 twórcy pierwszego w świecie oddziału rehabilitacji
8
D. Karwat, A. Skwarcz, Rehabilitacja medyczna  jej cele,
w Nowym Jorku, z własnym personelem i łóżkami
założenia, znaczenie profilaktyczne. Postępy Nauk Medycznych
  rehabilitacja rozciąga się na okres zawarty między
2000, nr 3.
łóżkiem chorego, a jego warsztatem pracy. Opiera-
9
M. Jendrysek, Aktywność ruchowa jako element zachowań
my się raczej na pozostałych zdolnościach chorego,
prozdrowotnych. (Praca dyplomowa  Zarządzanie i Administra-
a nie jego niezdolnościach i uczymy się, jak żyć i pra- cja w Ochronie Zdrowia, Politechnika Śląska i Śląska Akademia
Medyczna), Zabrze 2004.
cować przy tym, co mu pozostało 7.
6
W. Dega, Zagadnienia rehabilitacji [w:] Wł. Br�hl (red.), Zarys
Janina Zdrzałek
reumatologii. PZWL, Warszawa 1982.
7
Patrz przypis 2. Oddział ZUS w Chorzowie
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 3
Konferencja naukowa
Międzynarodowego Towarzystwa
Medycyny Fizykalnej i Rehabilitacji  Ateny 2004
W dniach 26-29 września 2004 r. w stolicy Grecji odbyła się 43. Kon-
ferencja Naukowa Międzynarodowego Towarzystwa Medycyny
Fizykalnej i Rehabilitacji w Urazach Rdzenia Kręgowego. Jej orga-
nizatorem był oddział grecki ww. towarzystwa naukowego, a patro-
nat nad przedsięwzięciem objął minister zdrowia i opieki społecznej
Grecji oraz Europejska Akademia Medycyny Rehabilitacyjnej.
brady zgromadziły przedstawicieli z większości Tematem wiodącym obrad była analiza: q przyczyn
Okrajów europejskich, a także Australii, Chin, Indii, i mechanizmów powstawania urazów rdzenia kręgowe-
Iraku, Izraela, Japonii, Kanady, Korei Południowej, Ma- go q możliwości działań prewencyjnych q możliwości
lezji, Nowej Zelandii, Stanów Zjednoczonych i Tajwanu. leczniczych i rehabilitacyjnych q możliwości powrotu
Polskę reprezentowała Alicja Barwicka  dyrektor De- do pracy osób po wymienionych urazach. Podczas
partamentu Prewencji i Rehabilitacji w Centrali ZUS. spotkania wygłoszono blisko 300 referatów, z czego
około połowę podczas tzw. sesji plakatowych.
edług statystyk światowych główną przyczyną
Wurazów rdzenia kręgowego są wypadki ko-
munikacyjne. Na drugim miejscu plasują się upadki
z wysokości (w tym szczególnie ze schodów), a na
trzecim miejscu  urazy okołoporodowe i urazy ma-
łych dzieci doznane podczas zabaw. Skoki do wody,
które w Polsce są jedną z głównych przyczyn urazów,
zwłaszcza odcinka szyjnego kręgosłupa, na świecie
 według badań statystycznych prowadzonych przez
Światową Organizację Zdrowia (WHO)  znajdują się
dopiero na 11 pozycji.
Urazy rdzenia kręgowego będące następstwem
Miejsce uroczystego rozpoczęcia obrad.
urazów kręgosłupa należą do najcięższych. Mimo
Fot: A. Barwicka
stałego postępu medycyny, charakteryzuje je nadal
wysoka śmiertelność, w szczególności w pierwszym
okresie po urazie. Leczenie szpitalne i rehabilitacja
wymagają najczęściej zaangażowania wysokospe-
cjalistycznych, a więc również bardzo drogich proce-
dur medycznych.
Ofiary omawianych urazów  najczęściej do końca
życia  wymagają stosowania kompleksowej rehabili-
tacji medycznej, sprzętu specjalistycznego i pomocy
ortopedycznych.
W wyniku działań leczniczych i rehabilitacyjnych,
w krajach o wysokim potencjale gospodarczym
i wysokich nakładach na opiekę zdrowotną, około
30-35% osób po urazie rdzenia kręgowego powraca
Sala obrad.
Fot: A. Barwicka do pracy.
4 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
odczas przedstawiania zagadnień klinicznych Uważa się, że podczas realizacji programu rehabi-
Pzwiązanych z następstwami uszkodzenia rdzenia litacji leczniczej wiedza w zakresie promocji zdrowia
kręgowego, praktycznie prawie w każdym przypadku, powinna być przekazywana w blokach tematycznych,
analizowano możliwości rehabilitacji w aspekcie po- uwzględniających profil schorzenia, obejmujących
wrotu do zarobkowania. w szczególności:
W poszczególnych krajach świata programy reha- q informacje o konieczności kontynuowania le-
bilitacyjne różnią się organizacją, ale zawsze  z uwagi czenia w trybie ambulatoryjnym oraz monitorowania
na kompleksowy charakter rehabilitacji  z pacjentem uzyskiwanych efektów,
pracuje zespół rehabilitacyjny, złożony ze specjalistów q informacje o podstawowym procesie chorobo-
różnych dziedzin (w szczególności lekarza, fizjotera- wym oraz o możliwościach występowania powikłań,
peuty, psychologa, pielęgniarki, pracownika socjalne- takich jak wtórne stany zapalne, powrót lub nasilenie
go, doradcy zawodowego), kierowany przez lekarza dolegliwości bólowych,
specjalistę rehabilitacji medycznej. q umiejętności zachowań przy wykonywaniu pod-
W ostatnich latach w zespole rehabilitacyjnym stawowych czynności dnia codziennego, tak by unikać
wyraz
nie wzrosła rola doradców zawodowych, pra- zbytnich przeciążeń układów i narządów z osłabioną
cowników socjalnych i specjalistów w zakresie pro- funkcją,
mocji zdrowia. Jest to związane z dużą  mobilnością q wiadomości o czynnikach ryzyka dla zdrowia
zawodową osób, które z powodu następstw chorób i życia człowieka, występujących w środowisku do-
i urazów nie mogą pracować w wyuczonym zawodzie, mowym i w miejscu pracy,
ale które, po zakończeniu podstawowego procesu le- q informacje dotyczące podstawowych wyznacz-
czenia i rehabilitacji, kontynuując rehabilitację w domu ników zdrowia (prawidłowa wartość ciśnienia tętni-
lub w systemie ambulatoryjnym, mogą podjąć pracę czego krwi, poziom glukozy, lipidów itp.).
zarobkową w innym zawodzie. W wielu krajach programy promocji zdrowia, będą-
Aby móc podjąć zatrudnienie, osoby z ograni- ce elementem kompleksowej rehabilitacji leczniczej,
czeniem funkcji organizmu muszą przede wszyst- opracowuje się odrębnie dla różnych grup społecz-
kim odzyskać motywację do pracy. Brak takiej nych, uwzględniając wiek, wykształcenie, możliwości
motywacji, a ponadto brak wiedzy o możliwościach zawodowe, a nawet pozycję społeczną.
zatrudnienia i obowiązujących przy zatrudnieniu
procedurach, jest często u osób, które przez wiele roces powrotu do aktywności rodzinnej, społecz-
lat wykonywały w celach zarobkowych te same Pnej i zawodowej osób po urazach kręgosłupa
czynności, największą przeszkodą w ponownym z uszkodzeniem rdzenia kręgowego trwa bardzo
podjęciu zatrudnienia. długo i najczęściej nie przynosi pełnej satysfakcji ani
We wszystkich programach kompleksowej re- pacjentowi, ani zespołowi leczącemu. Do szczególnie
habilitacji leczniczej nie byłoby efektów (poza do- trudnych należą okresy, kiedy zmęczony długotrwa-
raz
nymi efektami medycznymi), gdyby nie przekaz łym procesem chorobowym pacjent, mimo postę-
wiedzy w zakresie promowania zdrowia. W krajach pów leczenia, załamuje się psychicznie, traci wiarę
Europy Zachodniej bardzo dokładnie liczone są w możliwość dalszej poprawy i podejmuje próby sa-
nakłady na powyższe działania w konfrontacji mobójcze. Wyniki badań prowadzonych w Finlandii
z przewidywanym zyskiem ekonomicznym, wynika- wskazują, że w takich przypadkach, niezależnie od
jącym ze zmniejszenia liczby wypadków przy pracy uzyskanych efektów klinicznych, z reguły nie udaje
i wypadków drogowych oraz z powrotu do pracy się przywrócić poszkodowanej osobie zdolności do
poszkodowanych osób. podjęcia pracy zarobkowej.
Większość przypadków urazu kręgosłupa z uszko-
dzeniem rdzenia kręgowego dotyczy osób dotychczas
zdrowych i aktywnych. Nagła, dramatyczna zmiana sy-
tuacji zdrowotnej, a często także rodzinnej i społecznej,
wiąże się z występowaniem wielu rodzajów zaburzeń
psychicznych.
Znaczna liczba doniesień dotyczących wyników
badań zaburzeń psychicznych u osób dotkniętych
wymienionym urazem wskazuje na ogromne trud-
ności w leczeniu tych zaburzeń. Europejskie standar-
dy przewidują profilaktyczne włączenie psychoterapii
 u każdego przytomnego chorego  już w pierwszych
godzinach po wyprowadzeniu ze wstrząsu i zakoń-
czeniu procedur stabilizujących podstawowe funkcje
życiowe. Uważa się, że może to ograniczyć wystąpie-
nie w póz
niejszym okresie ciężkich i często nieodwra-
Jeden z plakatów przygotowanych na tzw. sesję posterową.
Fot: A. Barwicka calnych następstw w psychice.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 5
Osobom, które po zakończeniu pobytu szpitalne- Obrady 43. Konferencji Naukowej Międzynaro-
go kontynuują leczenie i rehabilitację w warunkach dowego Towarzystwa Medycyny Fizykalnej i Reha-
ambulatoryjnych należy zapewnić możliwość dojaz- bilitacji w Urazach Rdzenia Kręgowego pozwoliły na
du do odpowiednich placówek; w przeciwnym razie przedstawienie aktualnie obowiązujących kierunków
psychiczne i fizyczne następstwa urazu mogą sku- w leczeniu i rehabilitacji wymienionej grupy chorych.
tecznie zniweczyć dotychczasowe efekty leczenia. Mimo istniejących problemów ciągle unowocześniane
W przypadku ludzi młodych i aktywnych przed metody leczniczo-rehabilitacyjne pozwalają osobom
urazem szansę na odzyskanie wiary we własne moż- poszkodowanym na zachowanie w istotnej części ak-
liwości daje niewątpliwie sport. W większości krajów tywności funkcjonalnej, jak też rodzinnej, społecznej
świata instytucje rządowe na szczeblu centralnym, i zawodowej.
samorządy lokalne oraz organizacje pozarządowe W opinii uczestników konferencji najtrudniejszym
inicjują rozwój aktywności sportowej osób po urazie zadaniem  dla wszystkich środowisk świadomych
rdzenia kręgowego. Przynosi to rezultaty w postaci następstw omawianych urazów  jest prowadzenie
poprawy sytuacji psychospołecznej osób dotknię- na taką skalę działań profilaktycznych (w tym np.
tych następstwami urazu, a także ich rodzin i całych kampanii przy wykorzystaniu billboardów), aby
społeczności lokalnych. można było wyeliminować wypadki lub przynajmniej
znacznie ograniczyć ich liczbę.
imo wielu trudności, na jakie przy obecnym Analiza zagadnień będących przedmiotem obrad
Mstanie wiedzy napotykają leczenie i rehabilita- będzie kontynuowana podczas kolejnej konferencji,
cja osób po urazie kręgosłupa z uszkodzeniem rdze- która odbędzie się w Monachium w 2005 roku.
nia kręgowego, trwa walka o przywrócenie każdemu
z poszkodowanych jak najlepszych możliwości funk-
Alicja Barwicka
cjonalnych i uzyskanie możliwie optymalnej jakości
Departament Prewencji i Rehabilitacji
życia po urazie.
VII konferencja na temat
zapobiegania urazom i prewencji bezpieczeństwa
 Wiedeń 2004
 Działania prewencyjne z zakresu
bezpieczeństwa i higieny pracy po-
winny być przez wszystkie kraje wdrażane, prowadzone i monitorowane
w celu osiągnięcia efektów zarówno społecznych, jak i ekonomicznych.
Takim wnioskiem zakończyła się siódma międzynarodowa konferen-
cja na temat zapobiegania urazom związanym z wypadkami przy
pracy i promocji bezpieczeństwa środowiska pracy, która odbyła się
w Wiedniu w dniach 6-9 czerwca 2004 r. W spotkaniu wzięło udział
1200 osób ze 120 krajów świata.
danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wy- chodząc naprzeciw wyzwaniom, jakie stwarza taka
Znika, że 9% zgonów rocznie jest powodowanych sytuacja, WHO m.in. organizuje cyklicznie (co dwa lata)
przez różnego rodzaju urazy, a tego typu obrażenia konferencje na temat zapobiegania urazom i promocji
tworzą grupę 7  spośród 15 najczęściej spotykanych bezpieczeństwa. Siódma z kolei taka konferencja, jak już
 przyczyn śmierci ludzi w wieku od 15 do 44 lat. Wy- wspomniano, odbyła się w Wiedniu w czerwcu 2004 r.
6 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
zaprezentowanie najnowszych trendów i osiągnięć
w dziedzinie zapobiegania urazom i promocji bez-
pieczeństwa. Zaproszeni goście  w zdecydowanej
większości pracownicy naukowi prowadzący badania
w wymienionym zakresie  dyskutowali o konkretnych
zagadnieniach (forma dwugłosu), przedstawiając
odmienne, często przeciwstawne, poglądy na daną
kwestię. Ponadto na program konferencji złożyły się
sesje plenarne, spotkania  okrągłego stołu i tzw. se-
sje posterowe1.
Ze względu na dużą ilość materiałów zakwali-
fikowanych do prezentacji (ponad 1900 zgłoszeń)
sesje odbywały się równolegle, tak aby wszyscy
Uzdrowisko Baden w pobliżu Wiednia. prelegenci mogli zaprezentować swoje materiały
Fot: A. Serafińska
w czasie 4 dni trwania konferencji. Wśród uczest-
ników spotkania, obok pracowników naukowych,
Idea, aby o wymienionych problemach rozma- znalazły się osoby zajmujące się prewencją urazów
wiać w jak najszerszym gronie jest bardzo bliska or- i promocją bezpieczeństwa w ramach swojej działal-
ganizatorom konferencji, gdyż  zdaniem Etiena Kru- ności zawodowej, społecznej lub politycznej, w tym
ga, dyrektora WHO odpowiedzialnego za prewencję
m.in. lekarze, prawnicy, projektanci, przedsiębiorcy,
 różnego rodzaju skutki urazów dotykają szcze- policjanci, członkowie organizacji konsumenckich
gólnie społeczności i rodziny o relatywnie niskich
itp. Głównymi celami, jakie postawili sobie organi-
dochodach. Jest to o tyle istotne, że w dalszym
zatorzy konferencji, były m.in. wymiana informacji
ciągu rozpowszechniony jest pogląd, że urazy  były
o najnowszych osiągnięciach naukowych i rozwią-
i będą , ponieważ powodujące je wypadki są zda- zaniach praktycznych w obszarze prewencji urazów
rzeniami losowymi, których nie da się uniknąć. Takie
i promocji bezpieczeństwa, zwiększenie stopnia wy-
postrzeganie problemu nie dotyczy jednak wyłącz- korzystania wyników badań naukowych w tej dziedzi-
nie  krajów trzeciego świata ; nawet w państwach
nie oraz prezentacja najbardziej istotnych aktualnie
najbardziej rozwiniętych gospodarczo taki pogląd
globalnych problemów w wymienionej sferze.
może być reprezentatywny dla całych grup społecz-
Wśród uczestników konferencji nie zabrakło przed-
nych, np. farmerów. W tym miejscu konieczne jest
stawicieli polskich placówek naukowych prowadzą-
wyjaśnienie, że nie jest to uwaga skierowana bezpo- cych badania w dziedzinie prewencji urazów i promocji
średnio pod adresem polskich rolników (co z drugiej
bezpieczeństwa oraz przedstawicieli instytucji, których
strony nie oznacza, że problem ich nie dotyczy), ale
działalność wiąże się z tą problematyką. Z placówek
akurat tę grupę zawodową wymienił we wspomnia- naukowych można wymienić m.in. Centralny Instytut
nym kontekście jeden z uczestników konferencji,
Ochrony Pracy, reprezentowany przez dr. Jana Rze-
Mark Purschwitz z Krajowego Centrum Zdrowia
peckiego oraz Instytut Zdrowia Publicznego Colle-
Zawodowego Rolników w Stanach Zjednoczonych,
gium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, który
w swoim referacie zatytuowanym  W kierunku zdrow- reprezentowała dr Marta Malinowska-Cieślik. Spośród
szego i bezpieczniejszego rolnictwa: czy zadajemy
instytucji, których działalność wiąże się z problema-
właściwe pytania?
tyką prewencji urazów i promocji bezpieczeństwa
należy wymienić Państwową Inspekcję Pracy oraz
roblem prewencji urazów dotyczy praktycznie każ- Zakład Ubezpieczeń Społecznych. PIP reprezentowali
Pdego aspektu życia, nie tylko zawodowego. Fakt
Krzysztof Kowalik, dyrektor Departamentu Prewencji
ten znalazł odzwierciedlenie w programie konferencji,
Głównego Inspektoratu Pracy i Bogdan Solawa, star-
który obejmował tak różnorodne zagadnienia, jak: q za- szy inspektor pracy w Sekcji Prewencji Okręgowego
pobieganie przemocy q zapobieganie samobójstwom
Inspektoratu Pracy w Krakowie, natomiast ZUS 
q bezpieczeństwo na drogach q ochrona zdrowia za- Anna Serafińska, wicedyrektor Departamentu Pre-
wodowego i bezpieczeństwo pracy q bezpieczeństwo
wencji i Rehabilitacji w Centrali ZUS.
dzieci i osób starszych q zarządzanie w sytuacjach
ekstremalnie stresujących q bezpieczeństwo podczas
nalizując materiały przedstawione przez uczest-
imprez masowych q przygotowanie na wypadek ka- Aników konferencji można wysnuć wniosek,
tastrof i aktów terroru q bezpieczeństwo społeczności
że w prewencji urazów i promocji bezpieczeństwa
lokalnych q bezpieczeństwo wyrobów.
ogromnie pomocne jest wykorzystywanie doświad-
W ramach każdej z wymienionych w programie
czeń niekoniecznie bezpośrednio odnoszących się
grup tematycznych uczestnicy konferencji mogli
do meritum podejmowanej kwestii; że na przykład
wziąć udział w kilku różnych formach prezentacji
skuteczne rozwiązania w działalności na rzecz zwięk-
zagadnień, które były przedmiotem obrad. I tak na
1
przykład celem sesji pod hasłem  Co nowego? było Poster (ang.)  plakat.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 7
szenia bezpieczeństwa w ruchu drogowym mogą być Doktor C. Fowler stwierdziła, że pewne aspekty po-
z powodzeniem zastosowane w zapobieganiu ura- dejścia do problemu prewencji są niezmienne, a przez
zom w rolnictwie. Trzeba przy tym, oczywiście, mieć to możliwe do zastosowania w każdej sytuacji. Wymie-
świadomość istniejących różnic, a przede wszystkim niła cztery, według niej najistotniejsze, czynniki warun-
świadomość odmienności uwarunkowań i lokalnej kujące skuteczność działań prewencyjnych  wiedzę,
specyfiki w podejściu do zagadnienia. kwalifikacje, efektywność i infrastrukturę  zaznaczając
Jednym z problemów wspólnych dla różnych grup przy tym, że systematyczne doskonalenie tych czyn-
tematycznych była kwestia pozyskania danych, w celu ników pozwoli na uzyskanie pożądanego rezultatu
umożliwienia dokładnego zdefiniowania negatywnego w postaci skutecznego systemu prewencji.
zjawiska, jakiemu należy przeciwdziałać. Zagadnienie Odnosząc się do tej tezy dr D. Mohan powiedział
to było wielokrotnie analizowane w czasie konferencji, m.in., że nie jest możliwe zastosowanie tych samych
w różnych aspektach. Wydaje się, że w kontekście mechanizmów w różnych warunkach ekonomicznych
skuteczności działań prewencyjnych jest to jedna i politycznych. Podkreślił jednocześnie, że właśnie
z kwestii o zasadniczym znaczeniu w skali globalnej. trudności wynikające z braku odpowiednich danych
Zakładając bowiem, że dobrze zorganizowany system nie pozwalają na porównywanie sytuacji, w kontek-
prewencji dysponuje odpowiednimi środkami (w za- ście konkretnego problemu, w różnych krajach. Jako
kresie instrumentów prawnych, finansowania, zaple- przykład przedstawił statystyki, z których wynikało,
cza technicznego, zasobów ludzkich itp.), to sprawą że w pewnym okresie śmiertelność niemowląt w USA
bardzo istotną jest jeszcze udzielenie odpowiedzi na i w Bułgarii utrzymywała się na tym samym poziomie!
pytanie, gdzie te środki powinny być zaangażowane. W innym przykładzie, który przytoczył, wskazał na nie-
Innymi słowy, jakie są najpilniejsze zadania do reali- możność bezpośredniego i bezkrytycznego porównania
zacji oraz w jaki sposób należy je realizować. Z kolei statystyk dotyczących wypadków komunikacyjnych
uzyskanie wiążącej odpowiedzi na tak postawione w takich krajach jak Norwegia i Stany Zjednoczone.
pytanie, gwarantującej efektywność działania, zależy Jest to niemożliwe, powiedział, ponieważ Norwegowie
(używając terminologii wojskowej) od właściwego pokonują samochodami dystanse nieporównywalne
 rozpoznania pola walki . z dystansami obywateli USA, którzy nierzadko podejmu-
We wspomnianym kontekście militarnego porów- ją wyprawy z jednego wybrzeża kontynentu na drugie.
nania użył również jeden z uczestników konferencji, Za zasadniczy czynnik warunkujący skuteczność
dr Dinesh Mohan, pracownik naukowy Indyjskiego prewencji kwestię pozyskania dokładnych danych
Instytutu Technologicznego, biorący udział w sesji uznała również dr Christine Branche z USA, w refe-
 Co nowego? , poświęconej możliwościom zwięk- racie  Uraz w obrębie struktury opieki zdrowotnej ,
szenia skuteczności działań w zakresie zapobiega- wygłoszonym w ramach jednej z sesji plenarnych.
nia urazom i promocji bezpieczeństwa. Teza o konieczności rzetelnego rozpoznania pro-
Doktor D. Mohan stwierdził mianowicie, że  puł- blemu, możliwości postawienia błędnej diagnozy w sy-
kownik nie może działać tak, jak profesor uniwersy- tuacji korzystania z danych statystycznych bez dogłęb-
tetu , wskazując w ten sposób na konieczność indy- nej analizy wszystkich uwarunkowań, dominowała rów-
widualnego podejścia do przedmiotowego zagad- nież w treści referatów wygłoszonych w ramach sesji
nienia, zarówno w skali poszczególnych krajów, jak tematycznej poświęconej bezpieczeństwu i higienie
i poszczególnych problemów. Nawiązał w ten spo- pracy, która odbyła się pod hasłem  Współpraca mię-
sób do wypowiedzi swojej partnerki w dyskusji, dzynarodowa w zakresie urazów zawodowych .
dr Carolyn Fowler, koordynatora programu zapobie- W sumie z zakresu bezpieczeństwa i higieny pra-
gania urazom, realizowanego przez Departament cy przedstawiono 34 referaty, wraz z prezentacjami
Zdrowia USA w Hrabstwie Baltimore. multimedialnymi, w tym 2 z Polski. Zaprezentowano
ponad 130 posterów. Odbyły się także obrady mię-
dzynarodowego  okrągłego stołu na temat zapobie-
gania wypadkom przy pracy, z udziałem przedstawi-
cieli Wielkiej Brytanii, Filipin, Nowej Zelandii i USA.
Spośród przedstawicieli naszego kraju referaty wy-
głosili: dr Jan Rzepecki z CIOP, pt.  Koszty wypadków
przy pracy w Polsce (współautorem referatu była
Anna Serafińska z ZUS) oraz inspektor Bogdan Solawa
z PIP pt.  Nowe wyzwania na rynku pracy a rosnąca ro-
,
la prewencji w działalności Państwowej Inspekcji Pracy .
odsumowując  planując i podejmując dzia-
Płania w zakresie prewencji urazów i promocji
bezpieczeństwa należy uwzględnić istniejące uni-
wersalne kanony postępowania w tym zakresie, nie
Wiedeń  Stare Miasto.
Fot: A. Serafińska zapominając jednak o konieczności indywidualnego
8 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
podejścia do problemu w zależności od lokalnych względnienie specyfiki warunków lokalnych
uwarunkowań. Uw podejściu do zagadnień prewencji będzie praw-
O tym, że prewencja się opłaca i że lepiej jest dopodobnie jednym z wiodących tematów kolejnej
zapobiegać niż likwidować skutki, teoretycznie nie konferencji, która odbędzie się za 2 lata w Republice
trzeba nikogo przekonywać. Przykład  z danych Południowej Afryki. Dr Manto Tshabalala-Msimang, mini-
amerykańskiego Zarządu Bezpieczeństwa Ruchu ster zdrowia tego kraju, biorąca udział w podsumowaniu
Drogowego wynika, że statystycznie, w ciągu jedne- wiedeńskiego spotkania, powiedziała, że najważniejsza
go roku, na świecie w wypadkach komunikacyjnych rola, jaką mają do spełnienia działania prewencyjne
ginie 1,2 mln osób, co przekłada się na koszty, z nimi w kraju, który reprezentuje, polega na zmianie mental-
związane, rzędu 518 mld dolarów. Jednak wiedza na ności społeczeństwa. W zdecydowanej większości re-
ten temat to jedno, a postawienie właściwej diagnozy prezentuje ono pogląd, że wypadki zawsze się zdarzały,
i zaproponowanie środków zaradczych to kwestia będą się zdarzać i nic w tej sprawie nie można zrobić.
odrębna. W jakim punkcie drogi w kierunku realizacji wizji
Kolejny przykład  według oficjalnych danych pod-  zero wypadków znajduje się prewencja w Polsce?
stawową przyczyną wysokiej śmiertelności dzieci w Ban- Według danych CIOP, przedstawionych przez
gladeszu były choroby zakaz
ne, w związku z czym pod- dr J. Rzepeckiego, w 2002 r. z funduszu wypadkowe-
jęto stosowne działania. W ciągu 5 lat, poczynając od go ZUS wydatkował 4188,5 mln zł, z czego 75% na
1996 r., kosztem 2 mld dolarów udało się wyeliminować renty z tytułu niezdolności do pracy.
śmiertelność z powodu pewnych chorób. Dokładniejsza W ramach prewencji wypadkowej ustawa bud-
analiza stanu rzeczy ujawniła jednak, że w rzeczywistości żetowa ma co roku określać wysokość odpisu na
główną przyczyną śmiertelności dzieci były nie choroby tę prewencję, do poziomu nie przekraczającego
zakaz
ne, ale urazy, a szczególnie utonięcia. Ponieważ 1% należnych składek na ubezpieczenie wypadko-
problem ten nie został ujawniony, nie prowadzono żad- we przewidzianych w planie finansowym Funduszu
nych działań, aby ten stan rzeczy zmienić. W rezultacie, Ubezpieczeń Społecznych na dany rok budżetowy.
w porównywalnym okresie, sytuacja nie uległa zmianie Nowy system ubezpieczeń społecznych wpro-
 w 1996 r. utonęło w Bangladeszu ok. 26 tys. dzieci, po- wadził również zasadę indywidualizacji wysokości
dobnie było 5 lat póz
niej. składki na ubezpieczenie wypadkowe, w zależności
Zatem, by zastosowane środki przyniosły pożą- od warunków pracy w konkretnym zakładzie. Poza
dane rezultaty, niezbędna jest właściwa diagnoza. wymienionym systemem pozostaje jednak więk-
Na przykład w Nowej Zelandii działania prewencyjne szość rolników indywidualnych, a jego skuteczność
w związku z wypadkami przy pracy zostały ukierunko- trudno na razie ocenić.
wane na wyeliminowanie zjawiska pracy po spożyciu Wydaje się jednak, że etap biernej konstatacji i ak-
alkoholu, kiedy okazało się, że blisko 25% takich wy- ceptacji istniejącego stanu rzeczy mamy już za sobą.
padków jest związanych z używaniem alkoholu przez
ich uczestników. Bogdan Solawa
Prewencja wypadkowa
 nowe zadanie ZUS
ozwój przemysłu pociąga za sobą także następ- (patrz: tabela 1). Jednak nadal, corocznie, ponad
Rstwa w postaci wypadków przy pracy i chorób 80 tys. osób zostaje poszkodowanych w wypad-
zawodowych. kach, do których dochodzi podczas czynności
Jak wynika z danych Głównego Urzędu Staty- związanych z wykonywaną pracą. Co roku ginie
stycznego, w Polsce liczba osób poszkodowanych w nich ponad 500 osób, a ponad 1000 doznaje cięż-
w wypadkach przy pracy systematycznie maleje kich obrażeń ciała.
Tabela 1
Wypadki przy pracy w latach 1997-2002
1997 1998 1999 2000 2001 2002
Liczba wypadków przy pracy 120 897 117 518 98 774 94 909 85 275 80 494
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 9
Koszty społeczne i ekonomiczne związane cych do ograniczenia liczby wypadków przy pracy
z następstwami wypadków przy pracy, jak również i chorób zawodowych.
z następstwami chorób zawodowych, powstałych Zgodnie z ustawą z 30 paz
dziernika 2002 r. środki
w wyniku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążli- finansowe na prewencję wypadkową przeznaczane
wych warunków pracy, są bardzo wysokie. Tylko są w szczególności na:
w 2002 r. przeciętna miesięczna liczba osób, któ- 1) analizę przyczyn i skutków wypadków przy
re otrzymały rentę z tytułu niezdolności do pracy pracy (zwłaszcza wypadków śmiertelnych, ciężkich
spowodowanej skutkami wypadków przy pracy wy- i zbiorowych) oraz chorób zawodowych,
niosła 110 200, a osób, które otrzymały rentę z ty- 2) upowszechnianie wiedzy o zagrożeniach powo-
tułu niezdolności do pracy spowodowanej skut- dujących wypadki przy pracy i choroby zawodowe oraz
kami chorób zawodowych  129 800. W 2003 r. o sposobach przeciwdziałania tym zagrożeniom,
liczby te kształtowały się odpowiednio: 105 000 3) prowadzenie prac naukowo-badawczych
i 124 000 mających na celu eliminację lub ograniczenie
przyczyn powodujących wypadki przy pracy i cho-
dniem 1 stycznia 2003 r. weszła w życie usta- roby zawodowe.
Zwa z dnia 30 paz
dziernika 2002 r. o ubezpie- Badając przyczyny wypadków przy pracy
czeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy stwierdzono, że do najczęstszych przyczyn tych
i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 nieszczęśliwych zdarzeń należą: q nieprawidłowe
z póz
n. zm.), która nałożyła na Zakład Ubezpie- zachowanie się pracownika q niewłaściwa organiza-
czeń Społecznych obowiązek realizacji zadań cja pracy lub stanowiska pracy (patrz: tabela 2). Naj-
związanych z prewencją wypadkową, a tym sa- więcej wypadków zdarza się w grupie pracowników
mym obowiązek podjęcia czynności zmierzają- w wieku 30-49 lat (patrz: tabela 3).
Tabela 2
Przyczyny wypadków przy pracy w 2002 r.
Przyczyny wypadków Liczba wypadków
Nieużywanie sprzętu ochronnego 2 472
Niewłaściwy stan psychofizyczny pracownika 4 365
Niewłaściwe, samowolne zachowanie się pracownika 12 149
Brak lub niewłaściwe posługiwanie się czynnikiem materialnym 12 887
Niewłaściwy stan czynnika materialnego 17 834
Niewłaściwa organizacja pracy lub stanowiska pracy 18 691
Nieprawidłowe zachowanie się pracownika 74 620
Tabela 3
Według badań Państwowej Inspekcji Pracy około
Poszkodowani w wypadkach przy pracy w 2002 r.
90% wypadków przy pracy dotyczy małych i śred-
według wieku
nich firm, przy czym większość wypadków wynika
z niewiedzy i lekceważenia zasad BHP przez pracow-
Wiek Liczba poszkodowanych
ników i pracodawców.
65 lat i więcej 305
godnie z wytycznymi  przyjętymi na pod-
Zstawie danych uzyskanych z Departamen-
Od 60 do 64 lat 820
tu Statystyki Centrali ZUS, jak również danych
Od 50 do 59 lat 12 139
Głównego Urzędu Statystycznego i Państwowej
Inspekcji Pracy  w 2003 r. działaniami prewen-
Od 40 do 49 lat 24 184
cyjnymi, podejmowanymi przez Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych, zostały objęte przede wszyst-
Od 30 do 39 lat 21 601
kim sektor przemysłu budowlanego oraz sektor
Od 20 do 30 lat 20 289
przemysłu chemicznego. Stwierdzono bowiem, że
w ostatnich latach najwięcej wypadków zdarzyło
Od 18 do 19 lat 850
się właśnie podczas prac w wykopach i na wyso-
10 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
kościach, jak również podczas prac w zakładach tułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
produkujących bądz
przerabiających różnego ro- w 2003 r. zamówiono i zakupiono 7 prac naukowo-
dzaju substancje chemiczne. -badawczych mających przyczynić się do eliminacji
Aby poprawić bezpieczeństwo pracy w firmach lub ograniczenia przyczyn powodujących wypadki
wymienionych branż, w 2003 r. Zakład Ubezpie- przy pracy i choroby zawodowe. Szczegółowe in-
czeń Społecznych sfinansował przeprowadzenie formacje o tych pracach zamieszczono na stronie
 w 16 oddziałach ZUS  szkoleń dla pracodawców internetowej ZUS, zaś same prace powielono i roze-
sektorów przemysłu budowlanego oraz chemicz- słano do zainteresowanych osób i instytucji.
nego zatrudniających do 9 pracowników i rejestru- W 2003 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
jących działalność gospodarczą po raz pierwszy. zaczął wydawać także kwartalnik pt.  Prewencja
Podczas tych szkoleń ich uczestnicy zdobywali i Rehabilitacja , którego zadaniem jest populary-
wiedzę i umiejętności w zakresie: zacja wiedzy na temat działań z zakresu prewencji
q oceny zagrożeń występujących w procesie pra- rentowej i wypadkowej.
cy oraz ryzyka związanego z tymi zagrożeniami,
q organizowania pracy w sposób zapewniający odsumowując działania ZUS związane z wejściem
bezpieczne i higieniczne warunki pracy, Pw życie przepisów nowej ustawy wypadkowej na-
q zapewnienia przestrzegania w zakładzie pracy leży wyrazić nadzieję, że wprowadzone rozwiązania
przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pra- organizacyjne przyczyniają się do zwiększenia wiedzy
cy, w tym organizacji nadzoru nad przestrzeganiem o zagrożeniach związanych z wypadkami przy pracy
tych przepisów i zasad, i chorobami zawodowymi, a w konsekwencji umożliwią
q ochrony pracowników przed zagrożeniami opracowanie skutecznego programu prewencyjnego.
związanymi z wykonywaną pracą. Wymiernym rezultatem takiego programu powinno
Szkolenia miały ułatwić pracodawcom radzenie stać się ograniczenie liczby wypadków przy pracy
sobie z podstawowymi problemami występującymi i chorób zawodowych, a tym samym zdecydowane
w ich branży. Ponadto byli oni informowani, jakie zmniejszenie nakładów finansowych na renty i inne
instytucje są zobowiązane do udzielenia pomocy świadczenia pieniężne wypłacane z tego tytułu.
w konkretnym wypadku.
Adresy podmiotów sektora budowlanego i sekto- Bibliografia
ra chemicznego uzyskano dzięki współpracy z Woje-
1. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2003. GUS,
wódzkimi Urzędami Statystycznymi.
Warszawa 2003.
Ponadto listy przedsiębiorstw z branży budowla- 2. Renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinne przy-
znane w 2002 roku z powodu wypadków przy pracy, w drodze
nej i chemicznej przekazała Zakładowi Ubezpieczeń
do pracy lub z pracy oraz chorób zawodowych. Zakład Ubez-
Społecznych Państwowa Inspekcja Pracy, zgodnie
pieczeń Społecznych, Departament Statystyki, Warszawa
z podpisanym we wrześniu 2003 r. porozumieniem
2003.
o współpracy1. Na mocy tego porozumienia ZUS
3. Warunki pracy w Polsce w 2002 r. Informacje i opracowania
otrzymał również od Państwowej Inspekcji Pracy, statystyczne. GUS, Warszawa 2003.
nieodpłatnie, materiały do powielenia i upowszech-
nienia mające na celu eliminowanie zagrożeń zawo- Hanna Więcławek-Wassermann
dowych. Materiały te (dwa poradniki, zatytułowane Departament Prewencji i Rehabilitacji
 Sto sposobów na uniknięcie kłopotów oraz  Bez-
pieczeństwo pracy  roboty budowlane i rozbiórko-
we , dwie ulotki, plakat oraz wydawnictwo  Ocena
ryzyka zawodowego w pięciu krokach ) powielono
nakładem ZUS i przekazano uczestnikom wspo-
mnianych szkoleń. Są one również upowszechniane
w 41 ośrodkach rehabilitacyjnych prowadzących pro-
gram rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji ren-
towej ZUS, bowiem jednym z celów tego programu,
realizowanego w ramach zajęć z zakresu promocji
zdrowia i edukacji zdrowotnej, jest przekazanie ubez-
pieczonym wiedzy na temat czynników zagrażających
zdrowiu i życiu człowieka w środowisku pracy.
Zgodnie z art. 37 ust. 2 pkt 3 ustawy z 30 paz
-
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z ty-
1
Porozumienie między Głównym Inspektorem Pracy a Preze-
sem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 września 2003 r.
w sprawie współdziałania organów Państwowej Inspekcji Pracy
i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 11
Europejski Tydzień
Budować bezpiecznie
 czas zrobić coś więcej
uropejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia udownictwo  w którym w 15 krajach UE oficjal-
Ew Pracy1 istnieje od 1996 r. Jej siedzibą jest Bnie pracuje 12,7 mln osób (tj. 7,9% ogólnej licz-
Bilbao w Hiszpanii. Organizacja ta ma m.in. za by zatrudnionych)5, przy rocznej wartości inwestycji
zadanie działać na rzecz współpracy, wymiany in- sektora budowlanego szacowanego na 902 mld
formacji i doświadczeń krajów członkowskich Unii euro  pozostaje wciąż jedną z najbardziej niebez-
Europejskiej w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny piecznych gałęzi europejskiej gospodarki. Pracujący
pracy. Jednym z celów tej działalności jest udo- w tym sektorze dwukrotnie częściej niż pracownicy
stępnianie informacji naukowej, technicznej i eko- innych sektorów ulegają ciężkim wypadkom przy
nomicznej o metodach i narzędziach niezbędnych pracy. Rocznie ginie około 1300 pracowników bu-
do prowadzenia działań prewencyjnych, ze szcze- dowlanych, co daje ponad dwukrotnie wyższą śred-
gólnym uwzględnieniem specyficznych problemów nią niż w innych gałęziach gospodarki.
małych i średnich przedsiębiorstw. W Polsce, według danych Głównego Urzędu
Organizacja ta jest także inicjatorem wspólnych Statystycznego, w 2003 r. w budownictwie wydarzy-
działań programowych Wspólnoty Europejskiej zwią- ło się około 8,5% ogólnej liczby wypadków  licz-
zanych z bezpieczeństwem i ochroną pracy. ba poszkodowanych w wypadkach przekroczyła
85 000 osób. Wskaz
nik częstotliwości wypadków6
uropejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia wyniósł w naszym budownictwie aż 11,54, przy
Ew Pracy działa poprzez sieć, na którą składają średnim krajowym 8,24. Z powodu wypadków
się: q krajowe punkty centralne2, utworzone we w tym sektorze liczba dni niezdolności do pracy
wszystkich państwach członkowskich UE i kra- w omawianym roku  przypadających na jednego
jach EFTA3 q krajowe sieci informacyjne przy kra- poszkodowanego w wypadku  wyniosła 42,5.
jowych punktach centralnych oraz q centra tema- Duża liczba wypadków w budownictwie, w tym
tyczne4. wypadków ciężkich i śmiertelnych, skłoniła Euro-
Krajowe punkty centralne biorą udział w pracach pejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy
Agencji, tworząc i koordynując krajową sieć informa- do uznania 2004 roku za rok, w którym szczególną
cyjną, w skład której, zgodnie z zaleceniami Agencji, uwagę należy poświęcić bezpieczeństwu pracy w tej
wchodzą przedstawiciele instytucji rządowych, insty- gałęzi gospodarki.
tutów badawczych, pracodawców i związków zawo- Europejski Tydzień Bezpieczeństwa i Zdrowia
dowych. Nad pracami krajowego punktu centralnego w Pracy, przebiegający pod hasłem  Budować bez-
czuwa jego rada programowa. piecznie , trwał od 18 do
W Polsce funkcję krajowego punktu centralnego 22 paz
dziernika 2004 r.
pełni Centralny Instytut Ochrony Pracy  Państwowy Był poświęcony nie tyl-
Instytut Badawczy z siedzibą w Warszawie. ko wskazaniu zagrożeń
Raz w roku, w ramach Europejskiego Tygodnia istniejących w sektorze
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, we wszyst- budowlanym, lecz także
kich państwach członkowskich UE prowadzone popularyzacji stosowanych
są kampanie informacyjne związane z wybranym i sprawdzonych rozwiązań
w danym roku tematem. Polegają one na organi- praktycznych. W każdym
zowaniu konferencji, rozprowadzaniu plakatów z krajów biorących udział
i materiałów informacyjnych, nagłaśnianiu danej w kampanii organizatorzy
tematyki w mediach. W 2004 r. kampania taka była akcji promocyjnych i inicja-
poświęcona problematyce bezpieczeństwa pracy tyw propagujących dobre
w budownictwie i przebiegała pod hasłem  Budo- praktyki mogli liczyć na
wać bezpiecznie . wsparcie krajowych punk-
tów centralnych Europej-
1
Podstawą prawną działalności Agencji jest rozporządzenie
skiej Agencji Bezpieczeń-
Rady Europy nr 2062/94 z dnia 18 lipca 1994 r., znowelizowane
stwa i Zdrowia w Pracy.
rozporządzeniem nr 1643/95 z dnia 29 czerwca 1995 r.
2 5
Z ang. Focal Point. Dane: Eurostat (Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich),
3
Skrót od European Free Trade Association (Europejskie Sto- Ankieta o sile roboczej 2002.
6
warzyszenie Wolnego Handlu). Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przypadająca
4
Z ang. Topic Centres. na 1000 pracujących.
12 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
europejską kampanię poświęconą wymie- cja, stan psychofizyczny pracownika, niezapewnia-
Wnionej problematyce wpisało się również jący bezpiecznego wykonywania pracy, wynikający
plenarne posiedzenie Rady Ochrony Pracy przy np. z nadużycia alkoholu, zmęczenia,
Sejmie RP w dniu 20 paz
dziernika 2004 r., nad któ- q techniczne (stanowią 14,6% ogółu)  m.in.
rym patronat objął marszałek Sejmu, Józef Oleksy. wady konstrukcyjne lub niewłaściwe rozwiązania
W posiedzeniu tym wzięli udział posłowie, senato- techniczne, brak urządzeń zabezpieczających, wy-
rowie, przedstawiciele rządu, organizacji partnerów konanie niezgodne z projektem, niedotrzymanie
społecznych i gospodarczych budownictwa oraz parametrów technicznych, wady materiałowe.
instytucji naukowych. V Nieprawidłowości w budownictwie najczęściej
Spotkanie Rady Ochrony Pracy  organu nadzoru występują przy:
nad warunkami pracy, do którego zadań należy m.in. q pracach na wysokości  brak zabezpieczeń
wyrażanie stanowiska w sprawach dotyczących pro- stanowisk pracy zlokalizowanych w pobliżu krawędzi
blemów ochrony pracy o zasięgu ogólnokrajowym otwartych powierzchni i otworów technologicznych,
 nieprzypadkowo wypadło w czasie trwania europej- q pracach związanych z montażem, demontażem
skiego tygodnia  Budować bezpiecznie . Rada Ochro- i eksploatacją rusztowań  brak obarierowania, brak
ny Pracy, poprzez szereg inicjatyw, jakie podejmowała pomostów, pionów komunikacyjnych,
i podejmuje, stała się forum dialogu w sprawach q podczas robót ziemnych  brak zabezpieczenia
ochrony pracy. Wielokrotnie apelowała, i wystąpiła ścian wykopów, brak zabezpieczeń zejść do wykopów,
z wnioskiem do Sejmu, o wyznaczenie terminu debaty q przy stosowaniu urządzeń i instalacji energe-
na temat bezpieczeństwa pracy. tycznych  niezabezpieczenie przewodów elektrycz-
W wystąpieniu wprowadzającym przewodniczący nych przed uszkodzeniami mechanicznymi, brak
Rady Ochrony Pracy, Zbigniew Janowski, podkreślił pomiarów skuteczności ochrony przeciwporażenio-
różnice między sytuacją w Polsce a sytuacją w wyso- wej, nieprawidłowe rozmieszczenie i zabezpieczenie
ko rozwiniętych krajach Unii Europejskiej. Zaznaczył, rozdzielnic elektrycznych.
że na bardzo rozdrobnionym polskim rynku budowla- V Najważniejsze przyczyny powstawania zagro-
nym dominują małe i średnie firmy, przy czym blisko żeń w budownictwie to:
30% z nich działa w tzw. szarej strefie, co nie pozostaje q niski poziom wiedzy dużej części pracodawców
bez wpływu na poziom bezpieczeństwa i warunków w zakresie prawa pracy, w tym przepisów bhp,
pracy. Wysoki poziom bezpieczeństwa i wysoka kul- q lekceważenie zagrożeń, minimalizacja kosz-
tura pracy nie stały się, niestety, istotnymi elementami tów, m.in. poprzez ograniczanie wydatków związa-
budowania wizerunku firmy i czynnikami zapewniają- nych z bhp,
cymi sukces ekonomiczny. q zatrudnianie pracowników  z ulicy , o niskich
To właśnie budownictwo  przoduje w patolo- kwalifikacjach lub bez kwalifikacji,
giach rynku pracy, zaniżaniu kosztów pracy, w niewy- q niewłaściwa koordynacja robót wykonywanych
płacaniu wynagrodzeń, zatorach płatniczych pomię- jednocześnie,
dzy inwestorami, wykonawcami i podwykonawcami, q z
le lub w ogóle nieudokumentowana przez pra-
 oszczędnościach w dziedzinie bhp. Zmniejszająca codawców ocena ryzyka zawodowego.
się liczba wypadków w ostatnich latach związana Mentalność polskich pracodawców i pracowników,
była z drastycznym spadkiem inwestycji i zatrudnienia. jak podkreślił przewodniczący Rady Ochrony Pracy, Zbi-
Wygłoszone podczas spotkania referaty, a także gniew Janowski, będzie się zmieniać  to jeden z pozy-
dyskusja, jaką wywołały zaprezentowane materiały, tywnych efektów polskiego członkostwa w Unii Europej-
pozwoliły na sformułowanie wniosków dotyczących: skiej. Proces ten jednak musi spotkać się z poparciem.
q przyczyn wypadków q najczęstszych nieprawi- Uczestniczyć w nim powinny, w sposób skoordynowa-
dłowości oraz q zagrożeń w budownictwie. ny, parlament, rząd i jego agendy, samorządy, organiza-
V Przyczyny wypadków w pracy możemy po- cje pracodawców i związki zawodowe. W przeciwnym
dzielić na: razie budownictwo nadal pozostanie jednym z działów
q organizacyjne (stanowią 47,7% ogółu)  m.in. brak gospodarki najbardziej zagrożonym wypadkami.
dozoru, niewłaściwe przeszkolenie, brak kwalifikacji,
tolerowanie przez nadzór niewłaściwej technologii, brak Bibliografia
instrukcji obsługi maszyny, dopuszczenie do pracy bez
1. Eurostat (Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich), Ankieta
badań lekarskich, niewłaściwe polecenia przełożonych,
o sile roboczej 2002.
nieodpowiednie składowanie surowców i produktów, 2. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2003, GUS,
Warszawa 2003.
q tzw. ludzkie (stanowią 37,7% ogółu)  m.in. nie-
3. Warunki pracy w Polsce w 2002 r. Informacje i opracowania
używanie sprzętu ochronnego, urządzeń zabezpie-
statystyczne. GUS, Warszawa 2003.
czających, niewłaściwe zachowanie się pracownika;
takie jak przebywanie w miejscach niedozwolonych,
niewyłączenie maszyny, zbyt szybka jazda, brawura, Anna Sójka
lekceważenie zagrożenia, niedostateczna koncentra- Departament Prewencji i Rehabilitacji
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 13
O czynnikach ryzyka
choroby niedokrwiennej serca
W większości krajów wysoko rozwiniętych, pomimo znacznego
postępu medycyny w ostatnim czasie, główną przyczyną zgo-
nów pozostają nadal choroby układu krążenia. Również i w Pol-
sce obserwuje się podobne zjawisko, przy czym stan zdrowia
Polaków różni się na niekorzyść w porównaniu z innymi państwa-
mi europejskimi. Świadczą o tym wyższe wskaz
niki umieral-
ności ogólnej, mniejsza średnia długość życia mężczyzn i kobiet
oraz wysokie wskaz
niki chorobowości i umieralności z powodu
chorób układu krążenia1.
Wprowadzenie
i cholesterol, palenie tytoniu, nadmierne spożywa-
nie alkoholu oraz mała aktywność fizyczna.
W naszym kraju co drugi mieszkaniec umiera Do drugiej grupy zalicza się: wysokie stężenie
z powodu chorób układu krążenia. Ta wysoka cholesterolu LDL o niskiej gęstości (low density li-
umieralność pozostaje w ścisłym związku z rozpo- poprotein) w surowicy, niskie stężenie cholesterolu
wszechnieniem czynników ryzyka tych schorzeń, HDL o wysokiej gęstości (high density lipoprotein),
a więc cech i nawyków, które zwiększają prawdopo- podwyższone stężenie trójglicerydów, nadciśnienie
dobieństwo wystąpienia chorób u osób, u których tętnicze, otyłość, cukrzycę.
takie cechy i nawyki występują, i jest efektem wielo- W trzeciej grupie znajdują się takie czynniki ryzyka,
letniej ekspozycji społeczeństwa na ich działanie2. jak wiek: (mężczyz
ni  45 lat i więcej, kobiety  55 lat
Ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwien- i więcej), rodzinne wczesne występowanie chorób na-
ną serca (ChNS) wiąże się więc z prowadzeniem czyniowych lub obecność tych chorób u danej osoby3.
określonego stylu życia. Modyfikacja stylu życia Poniżej omówione zostaną niektóre z czynników
może nie tylko zapobiec wystąpieniu choroby wień- ryzyka choroby niedokrwiennej serca.
cowej, ale ma podstawowe znaczenie w prewencji
pierwotnej, czy też zmniejszeniu ryzyka kolejnego
Czynniki żywieniowe
zawału serca. Badania epidemiologiczne pozwoliły
na zebranie olbrzymiej ilości informacji na temat Nieprawidłowy sposób żywienia ma istotny
czynników ryzyka usposabiających do rozwoju wpływ na częstość występowania ChNS.
choroby niedokrwiennej serca. Pozwoliły również Doniesienia na ten temat mają swoje z
ródło
określić, w jakim stopniu zmiana poszczególnych w zapoczątkowanym jeszcze w 1948 r. badaniu grupy
czynników ryzyka wpływa na rozwój choroby. 5209 mężczyzn i kobiet, mieszkańców miasteczka
Czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca Framingham k. Bostonu w USA. Wieloletnia obserwa-
jest wiele. Można je podzielić na trzy grupy: q czyn- cja pokazała wyraz
ny związek pomiędzy niewłaściwą
niki stanowiące elementy stylu życia q czynniki bio- dietą, a zwiększoną zapadalnością na chorobę niedo-
chemiczne i fizjologiczne poddające się modyfikacji krwienną serca. Póz
niejsze badania Seven Countries
q cechy indywidualne nie modyfikujące się. Study, realizowane w latach 1958-1964, wykazały, że
Do pierwszej grupy należą: wysokokaloryczna spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych koreluje
dieta, bogata w nienasycone kwasy tłuszczowe ze stężeniem cholesterolu w surowicy i umieralnością
na choroby sercowo-naczyniowe. W badaniu Geo-
1
Porównanie sytuacji zdrowotnej ludności polski i wybranych
krajów europejskich w 1996 roku. GUS, Warszawa 1998.
2 3
S. Rywik, Epidemiologia choroby niedokrwiennej serca B. Cybulska i wsp., Profilaktyka choroby niedokrwiennej
i podstawy jej profilaktyki [w:] L. Giec, Choroba niedokrwienna serca. Rekomendacje Komisji Profilaktyki Polskiego Towarzystwa
serca. Warszawa 1999. Kardiologicznego. Kardiologia Polska 2000, tom 53, sup. I.
14 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
graphical Pathology of Atherosclerosis stwierdzono a zgonów wieńcowych o 76% w porównaniu z grupą
silną niekorzystną korelację zachodzącą pomiędzy kontrolną7.
stopniem rozwoju miażdżycy w badaniach autopsyj- Duże znaczenie dla wzmocnienia słuszności po-
nych, a spożyciem nasyconych kwasów tłuszczo- glądu, iż profilaktyka chorób na tle miażdżycy może
wych. Wykazano również korzystne zjawisko spadku być skuteczna mają dalsze obserwacje dotyczące
ryzyka choroby niedokrwiennej serca dzięki spożyciu obniżania współczynnika zgonów z powodu ChNS
wielonienasyconych kwasów tłuszczowych4. w licznych krajach rozwiniętych. Przyczyny odmiany
Ostatnio wiele uwagi poświęca się także znacze- tej sytuacji epidemiologicznej należy dopatrywać
niu warzyw i owoców w zapobieganiu chorobom ser- się przede wszystkim w zmianach odżywiania się
cowo-naczyniowym. Wyniki dwóch prospektywnych mieszkańców. Efekty te są widoczne również w spo-
badań amerykańskich, które obejmowały 75 596 pie- łeczeństwie polskim8.
lęgniarek w wieku 34-59 lat, obserwowanych przez
14 lat oraz 38 683 mężczyzn w wieku 40-75 lat, ob-
Zaburzenia lipidowe
serwowanych przez 8 lat, przemawiają za korzystną
zależnością pomiędzy spożyciem warzyw i owoców, W przeprowadzonym w latach 1984-1993 badaniu
a mniejszym ryzykiem choroby niedokrwiennej ser- przekrojowym Pol-Monica w populacji Warszawy
ca. Badania te uzasadniają zalecenie, aby spożywać pożądane  z punktu widzenia profilaktyki miaż-
5 porcji warzyw i owoców dziennie5. dżycy  stężenie cholesterolu całkowitego (poniżej
Na początku lat siedemdziesiątych, po zdefinio- 200 mg/dl) stwierdzono, w 1993 r., tylko u 30% męż-
waniu głównych czynników ryzyka chorób nieza- czyzn i 33% kobiet. Oznacza to, że aż 2/3 populacji
kaz
nych, wdrożono szereg badań mających na celu cechuje zwiększone ryzyko zależne od poziomu cho-
zapobieganie tym schorzeniom. Jedno z większych lesterolu. Na uwagę zasługuje fakt, że u większoś-
badań populacyjnych oceniających program pre- ci osób z hipercholesterolemią stężenie choleste-
wencji dotyczący diety rozpoczęto w Północnej Ka- rolu całkowitego (TC) mieściło się w przedziale
relii (w Finlandii) w 1972 r. Systematyczny monitoring 200-250 mg/dl, co świadczy o tzw. hipercholeste-
wykazał, iż dzięki obniżeniu zawartości tłuszczów rolemi środowiskowej, której przyczyną są błędy
nasyconych w diecie uzyskano 75% redukcję umie- w zwyczajowej diecie. Podwyższone stężenie chole-
ralności z powodu choroby niedokrwiennej serca sterolu występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet.
w grupie badanych mężczyzn. Zmiany te pociągnę- Odsetek osób z tym objawem wzrasta wraz z wie-
ły za sobą określone skutki zdrowotne. Od początku kiem, u obu płci, ale szybciej w przypadku mężczyzn,
lat osiemdziesiątych wystąpiły korzystne zmiany którzy osiągają najwyższe stężenie w grupie wieko-
w całej Finlandii. Roczna umieralność z powodu wej 45-54 lata, podczas gdy kobiety w grupie wieko-
ChNS u mężczyzn została zredukowana o 65%. wej 65-74 lata9.
Ogólny stan zdrowotny społeczeństwa uległ wy- Zaburzenia gospodarki lipidowej są obecnie nie-
raz
nej poprawie, a obniżenie ogólnej umieralności kwestionowanym czynnikiem ryzyka choroby niedo-
o około 45% doprowadziło do wydłużenia przecięt- krwiennej serca. Potwierdzają to seryjne badania epi-
nego dalszego życia6. demiologiczne, zapoczątkowane  we wspomnianym
Również i inne badania wskazują na korzyści już  Framingham w USA. Umieralność z powodu cho-
płynące z modyfikacji dietetycznych. W Oslo Study roby niedokrwiennej serca wzrasta wraz ze wzrostem
wykazano, po 5-letnim okresie trwania badania, że stężenia cholesterolu. W porównaniu z pożądanym
połączenie poradnictwa na temat wdrożenia diety stężeniem cholesterolu (5,2 mmol/l) w osoczu, przy
i zaprzestania palenia tytoniu wiąże się ze znacznym stężeniu 6,5 mmol/l ryzyko zakrzepu wieńcowego
spadkiem (o 45%) liczby epizodów wieńcowych jest dwukrotnie większe, a przy stężeniu 7,5 mmol/l
w porównaniu z grupą kontrolną. W badaniu DART trzykrotnie większe. Dodatkowo ryzyko to rośnie przy
(Diet and Reinfarction), po 2 latach stosowania diety współdziałaniu innych czynników ryzyka.
niskotłuszczowej wzbogaconej w ryby, stwierdzono Już od ponad 10 lat wiadomo, że obniżenie pozio-
redukcję zgonów wieńcowych o 33%, a zgonów mu cholesterolu LDL powoduje zahamowanie progre-
ogółem o 29%. W wyniku stosowania diety wegeta- sji miażdżycy, a nawet pewnego stopnia regresję, co
riańskiej w Indian Study uzyskano mniejszą o ponad potwierdzają badania angiograficzne, czyli badania
38% liczbę zawałów bez zgonu. Zastosowanie diety stanu anatomicznego naczyń krwionośnych. Zasta-
śródziemnomorskiej w Lyon Study zaowocowało nawiające jest spostrzeżenie, że przy tych samych
zmniejszeniem zawałów serca bez zgonów o 70%, stężeniach cholesterolu występują znaczne różnice
w umieralności pomiędzy różnymi krajami, np. przy
4
List Informacyjny Narodowego Programu Profilaktyki Chole-
7
sterolowej. Numer 33, wiosna 1999. L. Kłosikiewicz-Latoszczek, Znaczenie żywienia w profilak-
5
W.B. Szostak, Żywieniowa profilaktyka chorób układu krąże- tyce i leczeniu chorób układu krążenia. Zdrowie Publiczne 2000,
nia. Czynniki Ryzyka 2000, nr 4, s. 22. nr 10, s. 333.
6 8
^
P. Pus ka, 25 lat programu zintegrowanej profilaktyki chorób W.A. Zatoński, Demokracja jest zdrowsza. Cud zdrowotny
niezakaz
nych w Finlandii i Północnej Karelii [w:] Postępy prewencji nad Wisłą. Centrum Onkologii  Instytut. Warszawa 1999.
9
i leczenia chorób niezakaz
nych. A
ódz
1998. Patrz przypis 2.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 15
poziomie cholesterolu 200 mg/dl ryzyko zgonu wynosi stężeniem cholesterolu a nawrotami incydentów,
4-5% w Japonii i aż 15% w krajach Europy Północnej. Cholesterol and Recurrent Events) uzyskano redukcję
To samo dotyczy wyższych stężeń cholesterolu. Tych występowania epizodów sercowych o 31%. Zmniej-
różnic nie można wytłumaczyć wiekiem, ani war- szenie stężenia cholesterolu u pacjentów po zawale
tościami ciśnienia tętniczego, ponieważ kryteria serca spowodowało spadek częstości zgonów lub ko-
wejścia do badanej grupy były we wszystkich przy- lejnych zawałów  o 46% wśród kobiet i o 26% wśród
padkach takie same. Tak więc i inne czynniki muszą mężczyzn12. Z kolei Rossouw i współpracownicy,
wpływać na śmiertelność. Podkreśla się, że może tutaj w metaanalizie 8 badań obejmujących chorych po
decydować dieta, która w Japonii i krajach Morza Śród- zawale serca (7837 osoby), wykazali zmniejszenie
ziemnego zawiera znacznie mniej nasyconych kwasów powtórnych zawałów serca o 15% przy obniżeniu
tłuszczowych (większe spożycie ryb), a dużo warzyw cholesterolu o 10%13.
i owoców, przeciwnie do diety krajów północnych. We Nie tylko hipercholesterolemia jest czynnikiem
Francji, gdzie spożycie masła i smalcu jest 3-4-krotnie choroby niedokrwiennej serca, ale także inne zabu-
wyższe niż w Ameryce Północnej i gdzie stężenie rzenia lipidowe.
cholesterolu i wartości ciśnienia tętniczego są również W 1959 r. Albrink i Man, po zauważeniu wysokie-
większe niż w USA, notuje się jednak znacznie niższą go poziomu trójglicerydów w osoczu ludzi po prze-
umieralność z powodu choroby niedokrwiennej serca. bytym zawale serca, zasugerowali, że wymieniony
Wielu badaczy tłumaczy to obecnością w diecie fran- lipid  obok innych, uznanych czynników ryzyka
cuskiej dużych ilości warzyw i owoców oraz czerwone-  jest także odpowiedzialny za powstawanie miaż-
go wina, których składniki mogą hamować miażdżycę. dżycy. W 1972 r. opublikowano dane z 9 badań Stoc-
Duże znaczenie przypisuje się również częstemu kholm Study, obejmujących 3000 badanych, które
(minimum 2 razy w tygodniu) spożyciu ryb, co może wskazały na fakt, iż trójglicerydy mogą być ważne
doprowadzić nawet do 50% redukcji umieralności w powstawaniu miażdżycy naczyń wieńcowych,
z powodu ChNS10. zwłaszcza u ludzi po 60 roku życia.
Liczne badania epidemiologiczne dowiodły, że Badanie Paris Prospective Study z 1984 r. wykaza-
wraz z obniżeniem stężenia cholesterolu LDL w su- ło, że trójglicerydy są czynnikiem ryzyka w obecności
rowicy zmniejsza się istotnie ryzyko epizodu wieńco- niskiego poziomu cholesterolu HDL. Podobne wyniki
wego. Z badań klinicznych wynika, iż obniżenie cho- uzyskali naukowcy, po ponownej analizie danych,
lesterolu LDL o 1%, obniża umieralność z powodu z Framingham Heart Study. Dane z badania Framin-
choroby niedokrwiennej serca o 2%, a także przyczy- gham dowiodły dodatkowo, że do 20% incydentów
nia się do spadku umieralności ogólnej w obserwacji wieńcowych doszło przy rzekomo bezpiecznych warto-
długofalowej, zwłaszcza u osób z ChNS11. ściach cholesterolu całkowitego, poniżej 200 mg/dl. Co
W badaniu WOSCOPS (zapobieganie chorobie ciekawe, u większości pacjentów, u których doszło do
wieńcowej w zachodniej Szkocji, West of Scotland zawału serca pomimo niskiego poziomu cholesterolu,
Coronary Prevention Study), na skutek leczenia pra- stężenie cholesterolu HDL wynosiło niespełna 35 mg/dl
wastatyną, stężenie cholesterolu w surowicy obniżyło (0,91 mmol/l)14. Stąd też tak duże zainteresowanie ba-
się o 20%, a częstość zgonów wieńcowych i zawału daczy frakcją HDL i zakwalifikowanie stężenia HDL po-
bez zgonu o 31%. Wyniki badania WOSCOPS zostały niżej 40 mg/dl do głównych czynników przyczynowych
potwierdzone w badaniu AFCAPS/TEXCAPS (bada- powstawania choroby niedokrwiennej serca.
nie zapobiegania miażdżycy tętnic wieńcowych
w amerykańskich siłach lotniczych w Teksasie,
Nałóg palenia tytoniu
Air Force/Texas Coronary Atherosclerosis Preven-
tion Study). W wyniku leczenia lowastatyną  lekiem Według Światowej Organizacji Zdrowia aż 1 milion
obniżającym poziom cholesterolu  częstość wystę- osób w Europie umiera rocznie w wyniku chorób
powania zawałów serca spadła o 40%, a incydentów spowodowanych paleniem papierosów. 100 milio-
wieńcowych o 37%. nów Europejczyków skraca sobie życie o co najmniej
Również u pacjentów z jawną chorobą niedo- 20 lat w wyniku chorób wywołanych paleniem. Pale-
krwienną serca obniżanie stężenia cholesterolu jest niem tytoniu wywołany jest co czwarty przedwczesny
korzystne. Redukcja stężenia cholesterolu u osób zgon i co czwarty zawał serca.
z wymienioną chorobą w badaniu 4S (skandynawskie W Polsce wypalamy rocznie około 100 miliardów
badanie przeżywalności przy leczeniu symwastatyną, papierosów rocznie. Ponadto około 6 milionów osób
Scandinavian Simvastatin Survival Study) spowodo- to tzw. bierni palacze. Z ogólnopolskich badań
wało zmniejszenie się epizodów wieńcowych o 42%
12
Wspólne zalecenia brytyjskie dotyczące zapobiegania cho-
oraz redukcję zachorowań na zawał serca o 37%.
robie wieńcowej w praktyce klinicznej. British Medical Journal
W badaniu CARE (badanie zależności pomiędzy
1999, nr 10, s. 47 (wydanie polskie).
13
M. Janion, D. Bąkowski, Zmiana stylu życia jako istotna tera-
10
C.M. Oomen, Fish consumption and coronary heart disease pia po zawale serca. Przegląd Lekarski 2000, nr 57, s. 9.
14
mortality in Finland, Italy and the Netherlands. American Journal of W.C. Kannel, Range of serum cholesterol values in the po-
Epidemiology 2000, nr 10, s. 999. pulation developing coronary artery disease. American Journal of
11
Patrz przypis 2. Cardiology 1995, nr 9, s. 69.
16 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
ankietowych stanu zdrowia ludności, przeprowa- Wśród kobiet uczestniczących w badaniu NHS
dzonych w 1996 r., wynika, że mężczyzn palących (badanie stanu zdrowia pielęgniarek, Nurses Health
codziennie było 40,6%, w tym palących powyżej Study) umieralność z przyczyn sercowo-naczynio-
20 papierosów 29,9%. W przypadku kobiet odsetki wych zmniejszyła się o 24% w ciągu 2 lat od zaprze-
te wynosiły odpowiednio 19,9% i 7,8%15. stania palenia; niezależnie od liczby wypalanych
Na związek pomiędzy paleniem papierosów papierosów, liczby lat palenia oraz wieku, w którym
a chorobą wieńcową jako pierwszy zwrócił uwagę osoba zaprzestała palenia. Jednak dopiero po 10 la-
w 1940 r. English z Mayo Clinic w USA. W 1954 r. tach kobiety, które rzuciły palenie miały identyczne
Hammond i Horn wykazali, iż wśród osób zmarłych ryzyko zachorowania na zawał jak kobiety niepalą-
z powodu choroby niedokrwiennej serca aktywnych ce20. W badaniu Framingham Heart Study stwierdzo-
palaczy było dwa razy więcej niż niepalących16. Uwa- no, że ryzyko ponownego zawału serca obniża się
ża się, iż około połowa zgonów wśród palaczy tytoniu o 20% w ciągu 2 lat od zaniechania palenia u osób,
spowodowana jest chorobami układu krążenia. które paliły do 10 papierosów dziennie i aż o 60%
W Polsce  jak wskazują szacunki WHO  40% u osób palących około 40 papierosów dziennie21.
zgonów mężczyzn między 35 a 69 rokiem życia wynika
z palenia tytoniu. Palenie papierosów zwiększa ryzyko
Niska aktywność fizyczna
wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, w tym za-
wału serca, zaburzając procesy homeostazy (funkcje Współczesny człowiek prowadzi coraz mniej ak-
płytek krwi), stymulując układ współczulny, uszkadza- tywne fizycznie życie. Aktywność fizyczna ludzi ule-
jąc śródbłonek naczyń i wpływając na lipoproteiny oso- ga obniżeniu w związku z dynamicznym rozwojem
cza (LDL łatwiej ulegają oksydacji, czyli utlenieniu). motoryzacji i mechanizacji pracy. Te i inne czynniki
Miażdżycę można więc uznać za chorobę pala- zmniejszyły potrzebę aktywności mięśniowej bar-
czy. Osoby palące i byli palacze stanowią blisko 90% dzo znacznej części społeczeństwa. Szacunkowo
osób cierpiących na tę chorobę. Palenie więcej niż 70% lub więcej mężczyzn i kobiet, we wszystkich
40 papierosów dziennie u kobiet zwiększa 20-krot- grupach wiekowych, nie przestrzega nawet mini-
nie ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną malnych poziomów aktywności, które dałyby im
serca, doprowadzając do obniżenia stężenia estro- znamienne korzyści zdrowotne. Ludzie ci są nie-
genów w okresie przedmenopauzalnym (zbliża tym wątpliwie narażeni na zwiększone ryzyko choroby
samym ryzyko zachorowania do wartości charakte- niedokrwiennej serca; niektórzy badacze uważają,
rystycznej dla mężczyzn). iż nawet dwukrotnie.
Według badania Pol Monica Warszawa ryzyko Dzięki ćwiczeniom polepsza się profil choleste-
zgonu osób wypalających przynajmniej 20 papie- rolowy, tj. podwyższa się stężenie cholesterolu HDL
rosów dziennie było  w porównaniu z osobami nie- i obniża się stężenie cholesterolu LDL. Korzystnie
palącymi  dwukrotnie większe u mężczyzn i o 30% wpływają one również na utrzymanie należnej masy
większe u kobiet17. ciała, większą wytrzymałość na stres i zmęczenie.
Zagrożenie życia związane z paleniem jest U osób trenujących zazwyczaj występuje skłonność
wysokie zwłaszcza u osób z przebytym zawałem. do higienizacji żywienia, głównie w kierunku ogra-
Przeżycie 8 lat po zawale serca u kontynuujących niczenia nadmiernej konsumpcji pokarmów, w tym
palenie dotyczy zaledwie 23,7% osób. Odsetek ten tłuszczów, a także do zmniejszenia ilości wypalanych
jest znacznie wyższy dla tych, którzy zaprzestali pa- papierosów lub zaprzestania tego nałogu. Odpowied-
lenia, wynosi 51,1%18. nio dobrane ćwiczenia fizyczne są zalecane wszyst-
Zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet prawdopo- kim osobom prowadzącym siedzący tryb życia.
dobieństwo wystąpienia choroby niedokrwiennej W ramach profilaktyki pierwotnej zaleca się upra-
serca gwałtownie maleje po zaprzestaniu palenia. wianie intensywnych ćwiczeń co najmniej 3 razy
Niektórzy uważają, że nawet o połowę w ciągu w tygodniu po 30 minut. Rodzaj i intensywność ak-
jednego roku, ale zredukowanie ryzyka do wartości tywności fizycznej dla pacjentów objętych profilakty-
odpowiadającej ryzyku osób, które nigdy nie paliły ką wtórną ustala się indywidualnie. Nieodpowiednio
może niekiedy nastąpić po 10 latach19. dobrany rodzaj wysiłku fizycznego może być jednak
niebezpieczny22. Umiarkowana aktywność fizyczna
15
H. Krishner, Charakterystyka przemian zdrowotnych w Pol-
w czasie wolnym od pracy (30-40 minut spaceru
sce w ostatnim półwieczu [w:] H. Krishner, J. Kopczyński, Aktualne
3 razy w tygodniu), obniża ryzyko zawału mięśnia
problemy zdrowotne. Zagrożenia i szanse. Wydawnictwo IGNIS,
sercowego o połowę u kobiet w wieku pomenopau-
Warszawa 1999.
16
B. Torbus-Lisiecka, Aktywne palenie tytoniu a ryzyko chorób
20
układu krążenia. Czynniki Ryzyka 1994, nr 1, s. 48. N.K. Wenger, Choroba wieńcowa: główny problem zdro-
17
G. Broda, Ocena epidemiologiczna w zakresie chorób ukła- wotny starszych kobiet. British Medical Journal 1999, nr 3, s. 48
du krążenia w Polsce. Ekspertyza, przygotowana na zlecenie Ko- (wydanie polskie).
21
misji Epidemiologicznej Chorób Niezakaz
nych, Rady Sanitarno- Patrz przypis 13.
22
-Epidemiologicznej przy Głównym Inspektorze Sanitarnym, 1996. W.B. Szostak i wsp., Profilaktyka choroby niedokrwiennej
18
Patrz przypis 2. serca w codziennej praktyce lekarskiej. Medycyna po Dyplomie
19
Patrz przypis 12. 2000, nr 3-4, s. 61.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 17
zalnym. Działanie ochronne ustaje po zaprzestaniu Nadciśnienie tętnicze uważa się za jedną z głów-
ćwiczeń23. U osób w średnim wieku aktywność nych przyczyn całego szeregu poważnych schorzeń
fizyczna jest odwrotnie proporcjonalna do częstości przewlekłych, prowadzących do przedwczesnej utraty
występowania choroby niedokrwiennej serca. zdolności do pracy i śmierci człowieka. Jest jednym
W badaniu przeprowadzonym w Hiszpanii, wśród z głównych czynników ryzyka miażdżycy i jej powi-
1219 osób przebywających w domach dziennego kłań: choroby wieńcowej, zawałów serca i udarów
pobytu, ryzyko zgonu w okresie 5 lat z powodu cho- mózgu28. Mac Mahon i współpracownicy, w szeroko
rób sercowo-naczyniowych było znacząco mniejsze omawianej metaanalizie wyników prospektywnych
u osób prowadzących aktywny tryb życia. Również badań, obejmujących prawie 420 tysięcy osób, u któ-
badanie Framingham Heart Study wykazało ten rych średni czas obserwacji wynosił 10 lat, stwierdzili
związek. Zaobserwowano, że już jedna godzina liniowy wzrost częstości udaru mózgu i choroby niedo-
ćwiczeń w tygodniu powoduje wzrost HDL, obniże- krwiennej serca wraz ze wzrostem ciśnienia rozkurczo-
nie wskaz
nika nadwagi oraz ograniczenie palenia wego. W ostatnich latach zwrócono również uwagę na
papierosów24. znaczenie w rokowaniu skurczowego ciśnienia krwi.
W badaniu populacji osób w podeszłym wieku Stwierdzono bowiem, że ryzyko powikłań sercowo-
w Zutphen (w Holandii) dowiedziono, że regu- -naczyniowych wzrasta wraz z wiekiem oraz wraz ze
larne spacerowanie lub jeżdżenie na rowerze, wzrostem ciśnienia skurczowego. Podkreśla się zna-
przez przynajmniej 20 minut 3 razy w tygodniu, czenie izolowanego ciśnienia skurczowego (stanowi
było związane ze zmniejszonym ryzykiem umie- ponad połowę wszystkich przypadków nadciśnienia
ralności z powodu chorób sercowo-naczyniowych tętniczego w podeszłym wieku), które dwukrotnie
i wszystkich innych przyczyn. Oceniono, że można zwiększa ogólną umieralność, a prawie trzykrotnie
by uniknąć 15% zgonów z powodu chorób serco- umieralność z przyczyn sercowo-naczyniowych29.
wo-naczyniowych i 12% zgonów ogółem, wśród W populacji polskiej szacuje się, że 10-letnie
ludzi w podeszłym wieku, przez aktywny fizycznie ryzyko zgonu ogółem jest około 1,7 razy wyższe
tryb życia25. u mężczyzn z nadciśnieniem i 1,3 razy wyższe u ko-
Stosowanie ruchu i wysiłku fizycznego jest także biet, zaś zgonu spowodowanego chorobami układu
integralną częścią leczenia w rehabilitacji osób z zawa- krążenia odpowiednio 2,3 i 2,2 razy30.
łem serca. Ćwiczenia ruchowe prowadzone w szpitalu Wieloletnie badania na dużych populacjach
mają na celu przeciwdziałanie skutkom unieruchomie- pacjentów wykazały związek pomiędzy optymal-
nia. Natomiast w okresie rehabilitacji pozaszpitalnej nym docelowym ciśnieniem tętniczym, a spadkiem
pacjent ma uzyskać połowę wydolności wieńcowej powikłań sercowo-naczyniowych. Dane uzyskane
krążenia i ogólnej sprawności fizycznej. W 10-letniej w programie SHEP (Systolic Hypertension in Elderly
obserwacji w ramach badania MRFIT (Multiple Risk Patients) udokumentowały obniżenie udarów i za-
Factor Intervention Trial), dotyczącego prewencji pier- wałów o 30%, a częstość niewydolności serca o 50%.
wotnej, wykazano zmniejszenie śmiertelności wień- Podobne korzystne wyniki uzyskano w innych bada-
cowej o 27% w grupie z umiarkowaną aktywnością niach Syst-Euro (Systolic Hypertension in Europe),
fizyczną. Metaanalizy Oldridge a i O Connora potwier- w których dowiedziono zmniejszenie incydentów
dziły, że wysiłek fizyczny zmniejsza ryzyko powtórne- wieńcowo-naczyniowych o ponad 30%. Zgodnie
go zawału o około 20%26. z zaleceniami Brytyjskiego Towarzystwa Nadciśnienia
Tętniczego (British Society of Hypertension) ciśnie-
nie rozkurczowe powinno być obniżane do mniej niż
Nadciśnienie tętnicze
90 mmHg. Na podstawie wyników badania HOT (opty-
Uważa się, że w Polsce na nadciśnienie tętni- malne leczenie ciśnienia tętniczego, Hypertension
cze choruje 4 miliony ludzi, a tylko połowa z nich Optimal Treatment) zalecono, aby docelowe ciśnienie
ma rozpoznane to schorzenie. Zaledwie 5-17% skurczowe wynosiło mniej niż 140 mmHg, a rozkur-
osób z rozpoznanym nadciśnieniem ma prawi- czowe mniej niż 85 mmHg. Wyraża się to zmniej-
dłowo kontrolowane ciśnienie według kryterium szeniem ryzyka większości chorób układu krążenia
Światowej Organizacji Zdrowia (160/95 mmHg) o 30%31. W badaniu MRC (Medical Research Council
i jedynie 1-7% osób przy przyjęciu kryterium Ame- Trial of Treatment of Hypertension in Older Adults),
rykańskiego Programu Edukacji Nadciśnienia
28
C.W. Peggy i wsp., The realation between blood pressure
(poniżej 140/90 mmHg)27.
and mortality due to coronary heart disease among men in different
parts of the world. New England Journal 2000, nr 1, s. 1.
23 29
Patrz przypis 20. W. Januszkiewicz, Rola nadciśnienia w patogenezie chorób
24
Patrz przypis 13. układu krążenia. Czynniki Ryzyka 2000, nr 4, sup. 7, s. 11.
25 30
F.C. Bijnen i wsp., Physical activity end 10-year mortality S. Rywik, Nadciśnienie tętnicze jako czynnik ryzyka miażdży-
from cardiovascular diseases and all causes. The Zutphen Elderly cy w populacji polskiej. Czynniki Ryzyka 1999, nr 4, s. 39.
31
Study. Archives of Internal Medicine 1998, nr 14, s. 1499. L.E. Ramsay i wsp., Zalecenia Brytyjskiego Towarzystwa
26
Patrz przypis 13. Nadciśnienia Tętniczego odnośnie leczenia nadciśnienia tętnicze-
27
K. Kozakiewicz i wsp., Prewencja choroby niedokrwiennej go na rok 1999  podsumowanie. British Medical Journal 2000,
serca. Nowa Medycyna 1997, nr 1, s. 23. nr 4, s. 25 (wydanie polskie).
18 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
po średnio 5,8 latach obserwacji wykazano, że W Polsce odsetek obywateli z nadwagą czy
w grupie leczonych liczba udarów spadła o 25%, incy- otyłością utrzymuje się od lat na stałym, wysokim
dentów wieńcowych o 19%, a wszystkich incydentów poziomie, pomimo że korzystanie z wysokoenerge-
w układzie krążenia o 17%. W kolejnym badaniu, Hy- tycznej diety wyraz
nie zmalało. W Polsce nadwagę
pertension Detection and Follow  up Study (HDFP), (BMI powyżej 25,0) stwierdza się u 65% mężczyzn
w grupie intensywnie leczonych  w stosunku do gru- i 64% dorosłych kobiet. Otyłość (BMI = 30,0) obser-
py referencyjnej  po 5 latach uzyskano zmniejszenie wuje się u 22% mężczyzn i 29% kobiet35.
umieralności ogólnej o 17%32. Badania epidemiologiczne wykazują, że otyłość
Wszystkie te badania potwierdzają korzyść z te- jest jednym z najistotniejszych czynników ryzyka
rapii hipotensyjnej (tj. obniżającej ciśnienie), która choroby niedokrwiennej serca. Otyłość wiąże się
wyraża się zmniejszeniem umieralności ogólnej, czy najczęściej z nadciśnieniem, nietolerancją glukozy
też zmniejszeniem częstości występowania incy- i zaburzeniami gospodarki lipidowej. Nadwaga łą-
dentów sercowych. Zjawisko to występuje również czy się z dwu-, sześciokrotnie częstszym rozwojem
u osób w wieku podeszłym. nadciśnienia36.
Badania kliniczne, eksperymentalne i epidemio- Ciśnienie tętnicze zmienia się wraz z masą ciała.
logiczne wykazały, iż ryzyko występowania epizo- Zwiększenie masy ciała o 10% wiąże się ze wzrostem
dów sercowo-naczyniowych spowodowane wzro- ciśnienia tętniczego skurczowego średnio o 6 mmHg.
stem ciśnienia tętniczego krwi wzrasta w obecności Natomiast pogrubienie podłopatkowego fałdu skór-
innych czynników ryzyka. Efekt synergistyczny wy- nego o 10 mm wiąże się ze wzrostem i ciśnienia skur-
wołują takie czynniki, jak: palenie tytoniu, stężenie czowego, i rozkurczowego o około 12-13 mmHg. Przy
cholesterolu w surowicy, cukrzyca. nadwadze 20% ryzyko nadciśnienia rośnie trzykrotnie.
Obecnie w ocenie stopnia zagrożenia zależnego Nawet niewielka redukcja masy ciała, o 1 kg, obniża
od nadciśnienia tętniczego szacuje się tzw. ryzy- ciśnienie tętnicze skurczowe o 2-3 mmHg, a rozkur-
ko globalne, które uwzględnia, poza wysokością czowe o 1-2 mmHg. W badaniach Framingham wy-
ciśnienia tętniczego, również inne czynniki ryzyka kazano, że otyłość stanowi niezależny czynnik ryzyka
ChNS, zmiany narządowe oraz współistniejące cho- choroby niedokrwiennej serca. Potwierdził to program
roby. Dlatego też problem nadciśnienia to nie tylko badań prospektywnych w Szwecji, gdzie zwiększonej
problem kontroli wysokości ciśnienia, ale również masie ciała, BMI powyżej 30,0, towarzyszyło ryzyko
innych czynników ryzyka i incydentów wieńcowych zgonu (po uwzględnieniu wieku) z powodu choroby
współistniejących z nadciśnieniem. W leczeniu niedokrwiennej serca wynoszące 1,8237.
nadciśnienia niezmiernie ważne jest także uwzględ- Wiele danych dowodzi, że profilaktyka otyłości
nienie poradnictwa żywieniowego, zalecającego może przyczynić się do zmniejszenia umieralności
ograniczenie spożycia sodu i energetyczności diety z powodu incydentów wieńcowych. Badanie Trialsof
zwyczajowej33. Hypertension Prevention wykazało skuteczność
kontroli otyłości. Redukcja ciężaru ciała średnio
o 3,8 kg powodowała obniżenie ciśnienia skurczo-
Otyłość
wego i rozkurczowego, odpowiednio o 2,9 mmHg
Nasilające się zjawisko otyłości w społeczeń- i 2,3 mmHg, a także zmniejszenie o 51% zachorowal-
stwach zamożnych stanowi poważny problem zdro- ności na nadciśnienie38. Według Obesity in Scotland
wotny. Różne badania  Canadian Fitness Survey Study redukcja masy ciała o 10% daje wymierne
czy CINDI (Countrywide Integrated Noncommuni- korzyści, m.in. w postaci zmniejszenia umieralności
cable Disease Intervention)  wykazały, że około ogólnej o ponad 20%, czy redukcji cholesterolu frak-
1/4 do 1/3 populacji w wieku od 20 do 65 lat ma cji LDL o 15% i zmniejszenia ryzyka przyszłych incy-
wskaz
nik masy ciała BMI (body mass index) wyższy dentów wieńcowych39.
niż zalecane normy. BMI jest to iloraz masy ciała
człowieka i kwadratu jego wzrostu w metrach.
Cukrzyca
Nadwagę lub otyłość odnotowuje się u 97 milio-
nów Amerykanów, przy czym aż 75% z nich ogra- W Europie chorzy na cukrzycę insulinoniezależną
nicza się do minimalnej aktywności fizycznej34. (typu 2) stanowią około 85% populacji wszystkich
Stale zmniejszający się wydatek energetyczny chorych na to schorzenie. Cukrzyca typu 2 występu-
oraz korzystanie z coraz bardziej wysokoenerge- je częściej u ludzi otyłych, prowadzących siedzący
tycznej diety doprowadziły do zjawiska zwiększo-
35
nej masy ciała.
K. Kaczmarczyk-Chałas, M. Pikala, Epidemiologia otyłości
i związane z nią ryzyka zdrowotne [w:] Postępy profilaktyki i lecze-
32
B. Jodła-Mydłowska, Profilaktyka chorób układu krążenia nia przewlekłych chorób niezakaz
nych, A
ódz
2000.
36
w podeszłym wieku. Polski Merkiusz Lekarski 2000, nr 44, s. 105. Patrz przypis 33.
33 37
Report of a WHO Expert Committee, Hypertension control. M. Kobusiak-Prokopowicz, Otyłość a choroby układu krąże-
Genewa 1996. nia. Polski Merkiusz Lekarski 1999, nr 42, s. 279.
34 38
Raport Amerykańskiego Towarzystwa Kardiologicznego skie- Patrz przypis 27.
39
rowany do służby zdrowia. Czynniki Ryzyka 1999, nr 2-3, s. 44. Patrz przypis 7.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 19
tryb życia, obciążonych nadciśnieniem tętniczym cia42. W The Framingham Study wykazano, że wzglę-
i zaburzeniami gospodarki tłuszczowej. dne ryzyko ponownego zawału okazało się prawie
Również w Polsce jest to częste zjawisko. Ba- dwukrotnie większe u kobiet z cukrzycą niż u męż-
dania przeprowadzone w Warszawie w 1996 r. do- czyzn z tą chorobą. Również częstość drugiego
wiodły istnienia cukrzycy u 6,4% badanych w wieku zawału jest większa; występuje on wcześniej u osób
powyżej 20 roku życia40. z cukrzycą niż u chorych bez cukrzycy. Średni czas
Główną przyczyną zgonów 65% chorych na cu- pojawienia się drugiego zawału u kobiet z cukrzycą
krzycę są choroby układu krążenia. U chorujących wynosi 5,1 roku, a dla kobiet bez cukrzycy 8,1 roku.
na cukrzycę typu 2 obserwuje się dwu-, czterokrotnie U mężczyzn różnice te nie były tak wyraz
ne (odpo-
zwiększone występowanie choroby wieńcowej na tle wiednio 5,3 roku i 7,1 roku)43.
miażdżycy. Niedokrwienna choroba serca i jej po-
*
wikłania powstają 1,2-2,0 razy częściej u mężczyzn
Eliminacja czynników ryzyka choroby niedo-
i 3,0-6,0 razy częściej u kobiet w wymienionej popula-
krwiennej serca u wielu chorych napotyka na duże
cji aniżeli w populacji ogólnej. Odmienność przebie-
trudności. Wynika to nierzadko z faktu, iż czynniki
gu choroby niedokrwiennej serca u chorych na cu-
ryzyka, opisane wyżej, nie mogą w pełni wyjaśnić,
krzycę polega na tym, że rozwija się ona w młodszym
dlaczego niektórzy ludzie zapadają na tę chorobę,
wieku, występuje z podobną częstością u mężczyzn
a inni nie. Dodatkowo  pomimo dokładnie przepro-
i u kobiet, powoduje zwiększoną śmiertelność wsku-
wadzonej identyfikacji klasycznych czynników ryzyka
tek zawału serca41. Ryzyko zwiększonej śmiertelności
choroby wieńcowej  w Polsce nadal istnieje zjawisko
dotyczy głównie chorych na cukrzycę w średnim
niedostatecznego zwalczania tych czynników.
wieku, natomiast zmniejsza się w wieku podeszłym
Tylko konsekwentne prowadzenie działań zapo-
i staje się prawie nieistotne w najstarszych grupach
biegawczo-leczniczych, dotyczących wszystkich
wiekowych.
zasadniczych czynników ryzyka i umiejętnie reali-
Cukrzyca jest o wiele ważniejszym czynnikiem
zowana promocja zdrowia w skali ogólnonarodowej
ryzyka dla kobiet niż dla mężczyzn. Kobiety w wieku
mogą przyczynić się do ograniczenia zapadalności
powyżej 45 lat są dwukrotnie bardziej narażone na
na chorobę niedokrwienną serca oraz do zmniejsze-
występowanie cukrzycy niż mężczyz
ni. Mechanizm
nia umieralności z tego powodu.
tego zjawiska jest nieznany, chociaż wiadomo, że
chore na cukrzycę  w porównaniu ze zdrowymi
42
A. Waśkiewicz, Ocena zmian czynników żywieniowych
kobietami  mają mniejsze stężenie estrogenów
sprzyjających występowaniu nadciśnienia tętniczego w populacji
w okresie przedmenopauzalnym. Powoduje to mniej- Pol-Monica Warszawa w okresie 10-letniej obserwacji. Czynniki
Ryzyka 1997, nr 1-2, s. 55.
szą niż w przypadku zdrowych kobiet różnicę
43
Patrz przypis 2.
w zachorowalności na chorobę niedokrwienną serca
w porównaniu z mężczyznami w grupie do 65 roku ży-
Beata Snarska
40
Patrz przypis 34.
41
Zakład Epidemiologii Środowiskowej
A. Czech, J. Tatoń, Cukrzyca a choroby serca, patofizjologia,
diagnostyka, zapobieganie i leczenie. Warszawa 2000. Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi
W Inowrocławiu i Kołobrzegu&
Prowadzony przez Zakład Ubezpieczeń Spo- Aktualnie Zakład Ubezpieczeń Społecznych współ-
łecznych program rehabilitacji  określany jako pracuje z 41 ośrodkami rehabilitacyjnymi. Większość
program kompleksowej rehabilitacji leczniczej z nich jest zlokalizowana w miejscowościach o statusie
w ramach prewencji rentowej  jest adresowany uzdrowiska. Zakład dokłada wszelkich starań, aby,
do osób zagrożonych długotrwałą niezdolnością. zgodnie z przepisami prawa, dokonać wyboru ośrod-
Jego celem jest odzyskanie przez wymienione ków spełniających określone wymagania, a zarazem
osoby zdolności do pracy. by były to ośrodki, których standard, doświadczenie
ZUS nie posiada własnych ośrodków rehabi- w prowadzeniu rehabilitacji, położenie klimatyczne słu-
litacyjnych i program rehabilitacji prowadzony żyły jak najlepiej celowi programu rehabilitacji i odpo-
jest przez sanatoria, zwane ośrodkami rehabi- wiadały oczekiwaniom osób do nich kierowanych.
litacyjnymi, wybrane w drodze postępowania Szereg ośrodków rehabilitacyjnych współpracuje
konkursowego. z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych od wielu lat.
20 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
Ich profesjonalna znajomość programu rehabilitacji, rzystywany jest w profilaktyce i leczeniu górnych
administrowania jego organizacją oraz realizowanie dróg oddechowych. Walory uzdrowiska zwiększa
oczekiwań Zakładu owocują dobrym efektem rehabi- dodatkowo baza sanatoryjna, stale doskonalona
litacji leczniczej. i dostosowywana do wymagań kuracjuszy, a także
Po wizycie w Ciechocinku (patrz numer 3 z 2004 r.), bogaty Park Solankowy.
dziś odwiedzimy kolejne miejscowości uzdrowiskowe,
do których ZUS kieruje ubezpieczonych na rehabilita-
cję leczniczą.
Inowrocław
Uzdrowisko Inowrocław leży na Kujawach Zachod-
nich. Początków istnienia tej miejscowości należy szu-
kać w XI-XII wieku. Prawa miejskie  jak podaje ency-
klopedia PWN  Inowrocław uzyskał przed 1267 r.
Odkrycie ogromnych pokładów soli przyczyniło
się do rozwoju miasta. W 1873 r. powstała warzelnia
soli, a w dwa lata póz
niej uzdrowisko inowrocław-
skie, zwane  Solankami . Odkryto też inne pokłady
złóż mineralnych. Już w 1876 r. oddano do użytku
pierwszy zakład kąpielowy z wannami do kąpieli
solankowych. Od tego czasu miał miejsce syste-
Tężnie w Inowrocławiu.
matyczny rozwój uzdrowiska. Oprócz kąpieli solan-
Fot: A. Serafińska
kowych oferowało ono swoim kuracjuszom również
kąpiele błotne, siarczanowe, żelaziste, a także za-
biegi inhalacyjne i  ówcześnie stosowane  zabiegi Inowrocławskie uzdrowisko wyróżnia się specy-
prądowe (leczenie prądem zmiennym). W 1915 r. ficznym klimatem, który charakteryzuje się łagodny-
powstała pijalnia wód. mi zimami, krótkimi okresami zalegania śniegu oraz
skąpymi opadami atmosferycznymi, typowymi dla
klimatu kontynentalnego. Niewiele jest tu dni upal-
nych, niewiele mroz
nych, rzadko występują silne
wiatry.
Park Solankowy.
Fot: A. Serafińska
Obecnie Inowrocław jest jednym z najwięk-
szych uzdrowisk nizinnych w Polsce. Dysponuje
Sanatorium Uzdrowiskowe  Energetyk .
Fot: A. Serafińska
pięknymi, nowoczesnymi tężniami, które nasycają
powietrze jodem oraz wieloma innymi mikroele-
W latach budowy obiektów uzdrowiskowych na
mentami. W tężniach następuje rozpylanie solan-
okolicznych terenach powstawały przepiękne ka-
ki, czyli słonej wody, a powstający w ten sposób
mienice, budowane przez zamożnych mieszczan,
aerozol odznacza się szczególnymi walorami
zdrowotnymi. Mikroklimat otoczenia tężni wyko- i obiekty sakralne.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 21
Rozwój miejscowości nastąpił po nadaniu jej
w 1255 r. praw miejskich. Rozwój gospodarczy mia-
sta związany był z odkrytymi słonymi z
ródłami i po-
wstałymi warzelniami soli.
W 1802 r. król pruski Fryderyk Wilhelm powziął
decyzję o budowie w Kołobrzegu królewskiego za-
kładu kąpieli morskich.
Pierwszy zakład kąpieli morskich powstał w 1830 r.,
a w okresie póz
niejszym nastąpił dalszy rozwój tej
miejscowości jako uzdrowiska. Zbudowano tu szereg
obiektów szpitalno-uzdrowiskowych, sanatoriów i za-
kładów przyrodoleczniczych.
Kościół Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu.
Fot: A. Serafińska
Posiadający dobrze rozwiniętą bazę belneo-reha-
bilitacyjną Inowrocław jest jednym z tych uzdrowisk,
do których Zakład Ubezpieczeń Społecznych od lat
kieruje ubezpieczonych na rehabilitację leczniczą
w ramach prewencji rentowej. Ubezpieczeni wyra-
żają zadowolenie z odbytej rehabilitacji, a jej efekty
oceniają pozytywnie.
Kołobrzeg
Uzdrowisko Kołobrzeg jest położone nad Morzem
Sanatorium Uzdrowiskowe  Kombatant .
Bałtyckim, w środkowo-zachodniej części pasa pol-
Fot: A. Serafińska
skiego wybrzeża.
Wybrzeże Bałtyckie w okolicach Kołobrzegu. Fontanna w Parku Uzdrowiskowym w Kołobrzegu.
Fot: A. Serafińska Fot: A. Serafińska
22 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
Uzdrowisko posiada dogodny klimat, jest bogate bytkową bazylikę katedralną z XV wieku oraz park ze
w lecznicze z
ródła wody mineralnej oraz pokłady starodrzewiem.
borowinowe. Solanki kołobrzeskie eksploatowane są z siedmiu
Panujący tu klimat jest kształtowany wpływem ujęć. Są to wody chlorkowo-sodowe, bromkowe, jo-
morza. Wiatr znad Bałtyku przynosi czyste, wolne od dowe i żelaziste o temperaturze 100�C oraz zasoleniu
alergenów powietrze. Cechą mikroklimatu jest morski od 0,15% do 5,9%. Stosowane są do kąpieli, inhalacji
aerozol, powstający w wietrzne dni poprzez uwolnienie i kuracji pitnych.
z wody morskiej cząsteczek jodu, chloru i bromu. Do uzdrowiska Kołobrzeg kierowani są ubezpie-
Kołobrzeg jest największym i najbardziej nasło- czeni ze schorzeniami narządu ruchu.
necznionym polskim uzdrowiskiem. Dzielnica uzdro-
wiskowa stanowi wyodrębnioną część miasta.
Anna Serafińska
Spacerując po mieście można podziwiać m.in.
Departament Prewencji i Rehabilitacji
przepiękną architekturę obiektów sanatoryjnych, za-
Wydarzenia, opinie  2004
r 4-5 paz
dziernika w Elblągu odbyło się spo- W pierwszej kategorii zwyciężyła praca nadesłana
tkanie uczestników Krajowej Sieci Informacyjnej przez Zakłady Chemiczne ZACHEM S.A. z Bydgosz-
Europejskiej Agencji Zdrowia i Bezpieczeństwa czy nt.  Zamierzenia z zakresu poprawy warunków
w Pracy oraz Forum Liderów Bezpiecznej Pracy. Je- pracy i bezpieczeństwa technicznego przy pracy
go współorganizatorem była firma Elbrewery Com- z fosgenem, zastosowane w Zakładach Chemicz-
pany Ltd. z Elbląga, nagrodzona w tym roku Srebrną nych ZACHEM S.A. podczas realizacji zamierzenia
Kartą Lidera Bezpiecznej Pracy. inwestycyjnego Rozbudowa kompleksu TDI� .
W pierwszym dniu spotkania odbyło się semina- W drugiej kategorii pierwszą nagrodę zdobyła
rium poświęcone nowoczesnym technikom przeka- praca pt.  Badanie procesów spawania i lutowania
zu informacji oraz możliwościom ich wykorzystania metali z punktu widzenia emisji substancji chemicz-
w działaniach służb bezpieczeństwa pracy. Obradom nych i pyłów szkodliwych dla zdrowia , nadesłana
towarzyszyła dyskusja na temat funkcjonowania Kra- przez Instytut Spawalnictwa z Gliwic.
jowej Sieci Informacyjnej w 2005 roku.
W kolejnym dniu spotkania firma Elbrewery Com- r 21-23 paz
dziernika w A
odzi odbyły się Mię-
pany Ltd. zaprezentowała w praktyce (na terenie dzynarodowe Targi Sprzętu Rehabilitacyjnego oraz
swojego zakładu) rozwiązania służące poprawie Sprzętu dla Osób Niepełnosprawnych  REHABILITA-
bezpieczeństwa i higieny pracy. CJA, w których rokrocznie biorą udział wszystkie liczą-
ce się na rynku firmy. W tegorocznej, 12. edycji targów
r 6 paz
dziernika w siedzibie Centralnego Insty- wzięło udział 169 wystawców z kraju i zagranicy, pre-
tutu Ochrony Pracy przy ul. Czerniakowskiej 16 zentując najnowocześniejszy sprzęt rehabilitacyjny.
w Warszawie nastąpiło rozstrzygnięcie Ogólno- Targom towarzyszyło seminarium naukowo-
polskiego Konkursu Poprawy Warunków Pracy. szkoleniowe, na które złożyły się dwie sesje tema-
Posiedzeniu Sądu Konkursowego przewodniczyła tyczne. Jedna była poświęcona współczesnym
prof. dr hab. n.med. Danuta Koradecka. Organiza- możliwościom ograniczenia niepełnosprawności po
torami 32. już edycji tego konkursu byli m.in.: Mini- uszkodzeniach stawu kolanowego, natomiast druga
sterstwo Gospodarki i Pracy, Ministerstwo Polityki dotyczyła nowych metod diagnostyki i terapii w za-
Społecznej, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo pobieganiu niepełnosprawności.
Edukacji Narodowej i Sportu, Komitet Badań Na-
ukowych, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Pań- r 25 paz
dziernika w Centrum Multimedialnym
stwowa Inspekcja Pracy. Foksal w Warszawie miała miejsce debata o zdrowiu
Nadesłane prace były rozpatrywane w dwóch nt.  Czy prywatne ubezpieczenia zdrowotne mają
kategoriach: q rozwiązania techniczne i organiza- szansę rozwinąć się w Polsce? . Jej celem było przybli-
cyjne zastosowane w praktyce q prace naukowo- żenie aspektów prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych
badawcze z dziedziny bezpieczeństwa i higieny w kontekście rozwiązania uzupełniającego dla plano-
pracy. wanych reform sektora ubezpieczeń zdrowotnych.
PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004 23
Podczas spotkania poruszono m.in. następujące r 23 listopada w sali konferencyjnej Centrali
tematy: q Komu w Polsce są potrzebne prywatne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych miała miejsce
ubezpieczenia zdrowotne? q Czy rozwój prywat- uroczystość wręczenia dyplomów laureatom 32. edy-
nych ubezpieczeń zdrowotnych w Polsce może cji Ogólnopolskiego Konkursu Poprawy Warunków
pomóc służbie zdrowia? q Jakie są bariery rozwoju Pracy.
prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych? Fundatorami nagród byli m.in.: Ministerstwo Gos-
podarki i Pracy, Federacja Stowarzyszeń Nauko-
r 28-29 paz
dziernika w Krakowie odbyło się wo-Technicznych NOT, Zakład Ubezpieczeń Spo-
seminarium nt.  Jak budować bezpiecznie , zamy- łecznych, Poczta Polska, Polska Telefonia Cyfrowa
kające polską edycję kampanii  Europejski Tydzień Sp. z o.o.
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy 2004 .
W programie seminarium znalazły się m.in. pre- r 22 listopada-14 grudnia w Centralnym Ins-
zentacje takich zagadnień, jak: zagrożenia wystę- tytucie Ochrony Pracy  Państwowym Instytucie
pujące przy pracach w budownictwie oraz metody Badawczym trwał cykl seminariów poświęconych
zapobiegania tym zagrożeniom, wymagania bhp ocenie zakończonych zadań realizowanych w ra-
podczas wykonywania prac budowlanych wynika- mach I etapu wieloletniego programu pt.  Dosto-
jące z przepisów prawa, kwalifikacje i uprawnienia sowywanie warunków pracy w Polsce do standar-
techniczne pracowników zatrudnionych w sektorze dów Unii Europejskiej . Koordynatorem programu
budowlanym, środki ochrony indywidualnej stoso- był CIOP-PIB.
wane przy wykonywaniu prac budowlanych. Tematyka seminariów dotyczyła m.in. takich za-
Istotną częścią spotkania były warsztaty, pod- gadnień, jak: q ocena natężenia i metody oznacza-
czas których można było zapoznać się z zasada- nia szkodliwych czynników chemicznych q metody
mi przekazywania przez firmę informacji do ZUS, oceny i ograniczania zagrożeń wibroakustycznych
zasadami różnicowania składki na ubezpieczenie q rozwiązania z zakresu profilaktyki technicznej
wypadkowe, narzędziami wspomagającymi za- q metody oceny i przeciwdziałania negatywnym skut-
rządzanie bezpieczeństwem pracy i ocenę ryzyka kom stresu zawodowego q doskonalenie systemu
zawodowego. informacji w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy
Ważnym elementem seminarium było uroczyste q metody zarządzania bezpieczeństwem i higieną
wręczenie dyplomów i nagród laureatom konkursu pracy q programy i materiały edukacyjne w dziedzi-
 Nagroda za Dobrą Praktykę , będącym jednym nie bezpieczeństwa pracy i ergonomii q zapobiega-
z przedsięwzięć tegorocznej kampanii Europejskie- nie zagrożeniom środowiska życia i pracy związanym
go Tygodnia Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. z poważnymi awariami przemysłowymi.
Organizatorami spotkania byli Centralny Instytut Efekty podjętych i zrealizowanych badań nauko-
Ochrony Pracy  Państwowy Instytut Badawczy, wych, prac rozwojowych i zadań służb państwowych
pełniący rolę Krajowego Punktu Centralnego Euro- powinny znalez
ć praktyczne zastosowanie w róż-
pejskiej Agencji Zdrowia i Bezpieczeństwa w Pracy, nych dziedzinach.
Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Krako- (A.)
wie oraz Krakowskie Towarzystwo Przemysłowe.
r 19 listopada w Brukseli odbyła się między-
narodowa konferencja nt.  Choroby przewlekłe
a utrzymanie zdolności do pracy  strategie powrotu
do pracy . Jej organizatorem była Europejska Fun-
dacja Poprawy Warunków Życia i Pracy, działająca
przy Komisji Europejskiej.
Roboczy charakter konferencji sprzyjał wymianie
poglądów na temat rozwiązań organizacyjnych obo-
wiązujących w poszczególnych krajach w obszarze
zagadnień związanych z powrotem do pracy osób
niepełnosprawnych i długotrwale niezdolnych do
pracy z powodu choroby. Wyniki zaprezentowanych
badań, a także trudności, jakie towarzyszą realizacji
programu  powrót do pracy wymienionej grupy
osób, skłoniły uczestników spotkania do wysnucia
wniosku o konieczności opracowania strategii w tym
zakresie, zarówno na poziomie krajowym, jak i glo-
balnym. Prace w tym zakresie będą kontynuowane
przez zespoły międzynarodowe, pod kierownictwem
Komisji Europejskiej.
24 PREWENCJA I REHABILITACJA 4/2004
Sanatorium Uzdrowiskowe  Wital w Gołdapi.
Fot: R. Perzyński
PREWENCJA
i REHABILITACJA
Wydawca:
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, 00-701 Warszawa, ul. Czerniakowska 16
Rada Programowa:
Bogusław Barański  pracownik naukowy w Instytucie Medycyny Pracy
Anna Hintz  Główny Inspektor Pracy
Zbigniew Janowski  poseł, przewodniczący Rady Ochrony Pracy przy Sejmie RP
Wiktor Masłowski  podsekretarz stanu w Ministerstwie Zdrowia
Krzysztof Pater  minister polityki społecznej
Aleksandra Wiktorow  prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Marek Sacharuk  Naczelny Lekarz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Redagują:
Małgorzata Banaszewska, Robert Perzyński, Anna Sójka, Hanna Więcławek-Wassermann
przy współpracy Redakcji Wydawnictw Nieperiodycznych Gabinetu Prezesa
Adres Redakcji:
03-446 Warszawa, ul. 11 Listopada 15a, tel. [phone] w. 24-81, 24-69, 23-20
Projekt graficzny: Hanna Klimkowska
Redakcja techniczna, skład i druk: Biuro Poligrafii ZUS, 03-829 Warszawa, ul. Podskarbińska 25a
Nakład 1000 egz. Zamówienie nr 3829/04