O zdrowiu publicznym
d niepamiętnych czasów odróżniano problemy rzystywano różne definicje zdrowia i choroby  inną
Odotyczące zachowania zdrowia poszczegól- w przypadku walki z epidemią konkretnej choroby,
nych osób od problemów dotyczących zachowania inną dla promowania określonego zachowania pro-
zdrowia całych społeczności. zdrowotnego, ale wszystkie te definicje, poza czyn-
Akwedukty, termy, łaz
nie służyły zachowaniu nikami biologicznymi, uwzględniały funkcję społecz-
zdrowia mieszkańców starożytnej Grecji, Rzymu nej i psychicznej aktywności człowieka.
i Egiptu. W 1848 r. w Anglii wydano pierwszą na Pierwsza definicja zdrowia przyjęta w 1946 r.
świecie ustawę o zdrowiu publicznym, regulują- przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) miała
cą zasady utrzymywania odpowiedniego stanu już charakter wieloaspektowy, ale służyła wyłącznie
sanitarnego kraju, w szczególności w zakresie ja- jako punkt odniesienia dla prowadzenia dalszych
kości wód. badań i analiz. Prace nad bardziej praktycznym
W Polsce termin zdrowie publiczne używany jest zdefiniowaniem zdrowia doprowadziły w latach
od czasów zaborów, natomiast od 1883 r. jako jed- pięćdziesiątych ubiegłego wieku do przyjęcia przez
no z najstarszych w świecie, wydawane jest pismo WHO założenia, że istotę zdrowia należy pojmować
 Zdrowie Publiczne . jako: q zdolność do normalnego funkcjonowania
Od XIX wieku podejmowano badania mające na organizmu  wszystkich jego czynności i organów
celu usystematyzowanie pojęć zdrowie i choroba, q zdolność do adaptacji w zmiennym środowisku
ale przez wiele lat w obowiązujących definicjach q pewien potencjał fizyczny i psychiczny dający moż-
dominowały kategorie biologiczne, a zdrowie było liwość rozwijania aktywności q wyraz równowagi
traktowane jedynie jako brak choroby. Wszelkie i harmonii możliwości fizycznych, psychicznych
rodzaje interwencji w skali społecznej zmierzające i społecznych osoby ludzkiej.
Rysunek 1
Istota zdrowia według WHO
ISTOT
ZDROWIA NALEŻY POJMOWAĆ JAKO:
zdolność do normalnego funkcjonowania organizmu  wszystkich jego czynności i organów
zdolność do adaptacji w zmiennym środowisku
pewien potencjał fizyczny i psychiczny dający możliwość rozwijania aktywności
wyraz równowagi i harmonii możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych osoby ludzkiej.
do eliminacji czynników chorobotwórczych, albo Pojęcie zdrowie zbiorowości jest kategorią abstrak-
służące doskonaleniu metod usuwania patologii, cyjną. W żadnym razie zdrowie zbiorowości nie stano-
uznawano za działania mające pozytywny wpływ na wi sumy stanów zdrowia poszczególnych jednostek
poprawę stanu zdrowia ludności. we wspólnocie. Ocenić zdrowie zbiorowości jest nie-
W XX wieku amerykański uczony Talcott Parsons zwykle trudno, możliwa jest jedynie ocena pośrednia
zwrócił uwagę na kompleksowy charakter problemu przy wykorzystaniu w szczególności metod epidemio-
i określił chorobę jako stan ograniczenia lub nie- logicznych, socjomedycznych i biostatystyki.
możności pełnienia przez jednostkę zwykłych, co- Najczęściej stosowane są tzw. mierniki nega-
dziennych ról społecznych, z racji jej uczestnictwa tywne (częstość występowania chorób, umieral-
w życiu społecznym i przynależności do różnych ność ogólna i proporcjonalna, umieralność nowo-
grup (np. rodzinnej, zawodowej), natomiast zdro- rodków i niemowląt, śmiertelność, średnie trwanie
wie  jako stan stwarzający jednostkom możliwość życia). W ostatnim czasie jednak coraz częściej
rozwijania w pełni aktywności fizycznej, psychicznej uwzględniane są także mierniki pozytywne (funk-
i społecznej. Od tej pory dla różnych potrzeb wyko- cjonalna sprawność, brak obciążenia chorobami,
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 1
możliwość podejmowania aktywności zawodowej, gleby, promieniowanie, średnie temperatury.
uczestnictwo w życiu społecznym). Stosowanie Należy jednakże podkreślić, że na czynniki przy-
obu wymienionych rodzajów mierników pozwala na pisane polu środowiska mają wpływ całe społecz-
bardziej precyzyjne wykorzystanie wyników prowa- ności, które mogą oddziaływać na stan danego
dzonych analiz do celów planistycznych. środowiska.
Rysunek 2
Mierniki negatywne oceny zdrowia zbiorowości
CZ
STOŚĆ UMIERALNOŚĆ UMIERALNOŚĆ ŚMIERTELNOŚĆ
WYST
POWANIA OGÓLNA NOWORODKÓW I ŚREDNIE TRWANIE
CHORÓB I PROPORCJONALNA I NIEMOWL
T ŻYCIA
tan zdrowia jednostek oraz większych zbio- Na pole zachowań jednostka ma wpływ. Mówi się
Srowości jest determinowany przez wiele nawet o zawinionym złym stanie zdrowia, będącym
różnych czynników. Teoretycy zdrowia publicznego wynikiem świadomego działania człowieka.
od lat próbują je usystematyzować według różnych Pole opieki zdrowotnej obejmuje czynniki do-
kryteriów. tyczące zasobów i organizacji opieki zdrowotnej.
Takich koncepcji jest wiele, ale te przedstawione Jednostka jest wyłącznie odbiorcą wspomnia-
poniżej mają największą liczbę zwolenników. nych działań i nie ma na nie wpływu, natomiast
Koncepcja pól zdrowia przedstawiona w kana- społeczność może wpływać na poprawę usług
dyjskim raporcie Lalonda w latach 1977-1978 dzieli zdrowotnych.
Rysunek 3
Koncepcja pól zdrowia przedstawiona w kanadyjskim raporcie Lalonda
POLE POLE
BIOLOGII ŚRODOWISKA
STAN
ZDROWIA
POLE
POLE OPIEKI
ZACHOWAC

ZDROWOTNEJ
czynniki kształtujące stan zdrowia na cztery grupy Koncepcja Banku Światowego zakłada, że stan
(pola)  w zależności od tego, czy jednostka ma zdrowia jest funkcją stanu zamożności i wykształ-
wpływ na poszczególne grupy czynników. cenia społeczeństwa  jest on tym lepszy, im spo-
I tak do pola biologii zaliczono wszystkie czynniki łeczeństwo jest bardziej zamożne i wykształcone.
biologiczne, głównie genetyczne, na które jednost- Poprawa stanu zdrowia zwiększa szansę rozwoju
ka nie ma wpływu. kraju, a rozwój gospodarczy warunkuje wzrost za-
Do pola środowiska, na które jednostka także możności obywateli, co z kolei daje im możliwość
nie ma wpływu, zaliczono czynniki decydujące lepszego wykształcenia. W tej koncepcji zdrowie
o naturalnym środowisku życia człowieka, a więc: nie jest pasywnym elementem rzeczywistości, ale
jakość wód, ilość opadów, nasłonecznienie, stan formą kapitału, który należy pomnażać.
2 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
Rysunek 4
q poprawa stanu zdrowotnego środowiska,
Stan zdrowia społeczeństwa
q walka z chorobami, które aktualnie stanowią
według koncepcji Banku Światowego
największe zagrożenie,
q edukacja jednostek w zakresie higieny osobistej,
q organizacja świadczeń i usług medycznych, ze
szczególnym uwzględnieniem wczesnej diagnostyki
STAN
i leczenia ukierunkowanego zapobiegawczo,
ZDROWIA
SPOA
ECZEC
STWA
q wdrażanie środków i rozwiązań socjalnych
zabezpieczających każdej jednostce zbiorowości
poziom życia umożliwiający zachowanie zdrowia.
Światowa Organizacja Zdrowia w 1973 r.  poza
Stan Stan
tradycyjnymi obszarami działania (higiena środowi-
zamożności wykształcenia
społeczeństwa społeczeństwa ska i walka z chorobami zakaz
nymi)  przyjęła za
obszar działań zdrowia publicznego także:
q zagrożenie dla zdrowia określonej populacji,
q określanie stanu zdrowotnego mniejszych
zbiorowości,
Koncepcja francuskich teoretyków zdrowia
q usługi zdrowotne,
publicznego dzieli czynniki kształtujące zdrowie
q administrowanie opieką zdrowotną.
jednostki lub populacji na sześć grup: czynniki śro-
Według teorii Donalda Achesona, opublikowanej
dowiska naturalnego, z uwzględnieniem odrębności
w raporcie o stanie zdrowia publicznego w Wielkiej
geograficznych, czynniki demograficzne, społeczno- Brytanii w 1990 r., zdrowie publiczne to nauka i sztu-
-ekonomiczne, psychologiczno-kulturowe, politycz- ka zapobiegania chorobom, przedłużania życia
no-administracyjne oraz związane z organizacją i fun- i promowania zdrowia poprzez organizację zbioro-
kcjonowaniem systemu opieki zdrowotnej. Według
wych wysiłków społeczeństwa.
każdej z tych grup czynników  przy zastosowaniu
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesią-
skali punktowej  oceniany jest stan zdrowotności
tych XX w.  w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie
populacji w poszczególnych krajach.
i krajach Unii Europejskiej  nastąpił rozwój badań
Rysunek 5
Stan zdrowia populacji
według koncepcji teoretyków francuskich
Czynniki
Środowisko
psychologiczno-
naturalne
-kulturowe
Czynniki
ZDROWIE polityczno-
Czynniki
POPULACJI -administracyjne
demograficzne
Czynniki
System
społeczno-
opieki
-ekonomiczne
zdrowotnej
iezależnie od określania roli i liczby czyn- w dziedzinie zdrowia publicznego jako dyscypliny
Nników kształtujących zdrowie, dziedzina wiedzy ukierunkowanej na rozpoznawanie stanu
wiedzy, jaką jest zdrowie publiczne obejmowała zdrowia zbiorowości dla rozwiązywania problemów
tradycyjnie problem higieny i przeciwdziałania zdrowotnych całych populacji. W tym okresie zaczę-
chorobom zakaz
nym. Współcześnie termin zdro- ły powstawać wyodrębnione instytucje naukowe
wie publiczne odnosi się do znacznie szerszego (szkoły zdrowia publicznego), których zadaniem
obszaru działań. było wypracowanie metod harmonijnego współ-
W 1939 r. powstała teoria Winslowa określająca działania różnych dyscyplin naukowych. Przyjęto, że
zdrowie publiczne jako wiedzę i sztukę służącą za- zdrowie publiczne jako interdyscyplinarna dziedzina
pobieganiu chorobom, poprawie i przedłużaniu ży- wiedzy posiada własne pole badawcze oraz dziedzi-
cia, zdrowia oraz witalności fizycznej i psychicznej, ny je wspierające, do których zalicza się: nauki przy-
poprzez różne działania zbiorowe, jak: rodnicze, medyczne, techniczne i społeczne.
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 3
Badania prowadzone w zakresie zdrowia publicz- q dotyczą świadczeń zdrowotnych nastawionych na
nego korzystają z doświadczeń wielu samodziel- problemy społeczności  przy zachowaniu różnic w kon-
nych gałęzi nauki, takich jak: epidemiologia, higiena centracji środków zależnie od aktualnych priorytetów,
środowiska, demografia, biostatystyka, teoria orga- q dotyczą szczególnie ważnych aktualnie pro-
nizacji i zarządzania, administrowanie danymi, pra- blemów zdrowotnych, np. walki z AIDS,
wo, ekonomia, socjologia, pedagogika i edukacja q są nastawione na świadczenie usług zdrowot-
zdrowotna, psychologia, etyka, polityka zdrowotna, nych dla najsłabszych, najbardziej niesamodziel-
informatyka i inne. nych grup społecznych,
Można więc powiedzieć, że dla rozwiązywania q mają na celu maksymalizację efektów zdro-
problemów zdrowotnych populacji powinno współ- wotnych za minimalną cenę  przy akceptowalnym
działać ze sobą wiele dyscyplin naukowych. To poziomie jakości usług.
współdziałanie ma swoje określone obszary. Oma- W badaniach dotyczących zdrowia publicznego
wia je, opublikowana w 1992 r., praca Frenka, bę- zawsze występowały dwa kierunki: pragmatyczny,
dąca wynikiem analizy sytuacji w około 30 krajach który określał konkretne problemy zdrowotne do
świata. Wynika z niej, że działania w zakresie zdro- rozwiązania, i kierunek, który przy definiowaniu pro-
wia publicznego: blemów zdrowotnych brał pod uwagę takie wartości
q są zawsze związane z działaniami admini- jak: sprawiedliwość społeczna, współczucie dla
stracji rządowej na różnych szczeblach, co wiąże słabszych, równość w dostępie do świadczeń.
się z odpowiedzialnością za stan bezpieczeństwa Należy mieć nadzieję, że w tak ważnej dla nas
zdrowotnego, wszystkich dziedzinie wiedzy jak zdrowie publiczne
q odnoszą się do działań ponadindywidualnych, nadal będzie miejsce dla ponadczasowych wartości
nastawionych na determinanty zdrowotne, na które etycznych i humanitarnych.
jednostka sama nie ma wpływu,
Alicja Barwicka
q są wiarygodne i efektywne jeśli ich realizacją
Departament Prewencji i Rehabilitacji
zajmują się instytucje nienastawione na zyski,
Zintegrowane zarządzanie zdrowiem
i bezpieczeństwem w miejscu pracy (cz. 2)
Poniżej zamieszczamy drugą część artykułu prof. Bogusława
Barańskiego z Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi. Pierwsza
część tego artykułu, pod takim samym tytułem, ukazała się
w numerze 1 kwartalnika z 2004 r.
Koncepcja i zadania dobrej praktyki
determinanty zdrowia oraz przez determinanty zdro-
w zintegrowanym zarządzaniu
wia zależne od środowiska i stylu życia,
prewencją wypadkową i rentową
 wspieranie zdrowia psychicznego i fizyczne-
w miejscu pracy
go oraz zdolności do pracy,
 ograniczenie przechodzenia na rentę oraz
Główne zadania zintegrowanego zarządzania
ograniczenie absencji chorobowej,
zdrowiem i bezpieczeństwem to:
 ochrona i utrzymanie dobrego stanu środowiska
 zapewnienie zdrowego i bezpiecznego śro- naturalnego i zdrowia ludzi żyjących poza zakładem,
dowiska pracy, aby ograniczyć lub wyeliminować ry-
 zapewnienie optymalnej równowagi pomię-
zyko wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
dzy wynikami ekonomicznymi a zdolnością do pra-
 zapobieganie  mogącym wystąpić wśród
cy i zdrowiem całej załogi,
pracowników i pracodawców  urazom, chorobom
 dostarczanie zdrowych i przyjaznych środo-
i dolegliwościom spowodowanym przez społeczne
wisku produktów i usług.
4 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
Zdrowe przedsiębiorstwo to takie, które: q rozwi- zwyczaju związanego ze stylem życia (np. palenia ty-
nęło i wdrożyło procesy związane z dobrą praktyką toniu) bądz
zachowań poszczególnych pracowników.
w zarządzaniu zdrowiem i bezpieczeństwem w pra- Jednakże ten wąski sposób pojmowania problemu
cy, a także społecznymi, środowiskowymi i zależny- prowadził do przeoczenia środowiskowych, społecz-
mi od stylu życia determinantami zdrowia q podjęło nych i organizacyjnych determinant zdrowia.
starania prowadzące do zademonstrowania swo- Na początku lat osiemdziesiątych programy
jego systemu dobrej praktyki pracownikom, opinii  opiekuńcze zdominowały działania nakierowane
publicznej, kontrahentom, klientom oraz władzom. na promocję zdrowia w miejscu pracy, lecz więk-
szość z nich nadal skupiała się na modyfikacji
zachowań indywidualnych pracowników. Ottaw-
Główne obszary
ska Karta Promocji Zdrowia (WHO, 1987) ziden-
zintegrowanego zarządzania zdrowiem
tyfikowała pewne obszary będące siłą napędową
w miejscu pracy
promocji zdrowia. Miejsca pracy  obok miast i szkół
 stały się takimi obszarami. Według karty ottaw-
r Promocja zdrowia w miejscu pracy
skiej promocja zdrowia obejmuje wszystkie działa-
Koncepcja miejsca pracy promującego zdrowie nia, które pozwalają poszczególnym pracownikom,
przeszła znaczące zmiany od czasu jej powstania w grupom lub organizacjom zwiększyć kontrolę nad
latach siedemdziesiątych. W początkowych stadiach determinantami swego zdrowia. Najważniejszą bo-
jej ewolucji działania promujące zdrowie w miejscu wiem cechą promocji zdrowia jest bezpośrednie za-
pracy ogniskowały się głównie na pojedynczym scho- angażowanie ludzi w działania na rzecz utrzymania
rzeniu lub czynniku ryzyka, albo na zmianie jakiegoś lub poprawy własnego zdrowia.
Rysunek 1
Czynniki wpływające na wyniki
zintegrowanego zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem w miejscu pracy
Partnerzy Służby zdrowia
Rząd
społeczni pracujących
Minimalne Rozważania Świadczenia
wymogi i podejście i audit
Aspekty
Promocja zdrowia
społeczno-
w miejscu pracy
-ekonomiczne
Zintegrowane zarządzanie
zdrowiem w miejscu pracy
to zarządzanie zawodowymi,
środowiskowymi, społecznymi
i związanymi ze stylem życia
Wzrost umiejętności
determinantami zdrowia
Zarządzanie
i kwalifikacji
zasobami ludzkimi
zawodowych
Zmniejszenie
absencji chorobowej,
liczby rent z tytułu Zmniejszenie kosztów
Zmniejszenie liczby
niezdolności do pracy. wypłaty odszkodowań,
chorób zawodowych
Zwiększona wydajność absencji, rent
i wypadków przy pracy
i jakość pracy. i wczesnych emerytur
Polepszenie stosunków
międzyludzkich w pracy
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 5
W latach dziewięćdziesiątych rozwinęło się inter- zdrowia; oraz poprzez wspieranie rozwoju osobi-
dyscyplinarne podejście do promocji zdrowia. Pro- stego . Promocja zdrowia w miejscu pracy oznacza
mocję zdrowia w miejscu pracy zaczęło cechować również, iż eksperci zdrowia pracujących nie dyk-
bardziej holistyczne i integracyjne podejście, w ra- tują swoich rozwiązań, lecz uczestniczą w dyskusji
mach którego uwzględnia się zarówno indywidual- z pracownikami.
ne czynniki ryzyka zdrowotnego, jak i zagadnienia
organizacyjne i środowiskowe.
r Ochrona zdrowia pracujących
Programy promocji zdrowia w miejscu pracy
oraz bezpieczeństwo pracy
stały się integralną częścią kultury, która docenia,
wspiera i wzmacnia zdrowie pracowników, a zara- Globalna Strategia WHO Zdrowia Pracujących
zem jest istotnym z
ródłem powodzenia ekonomicz- dla Wszystkich  opracowana przez centra współ-
nego przedsiębiorstwa. Dlatego też  zamiast jak pracujące w zakresie zdrowia pracujących i zatwier-
poprzednio postrzegać miejsce pracy jako wygodne dzona w maju 1996 r. na 49. Światowym Zgroma-
miejsce dla specjalistów, w którym mogą oni pro- dzeniu Zdrowia (Rezolucja WHO 49.12)  wymaga
wadzić działania zmierzające do zmiany zachowań innowacyjnego podejścia i aktywnego uczestnictwa
zdrowotnych pracujących, przy biernej postawie przedsiębiorstw. Opieka zdrowotna nad pracują-
pracujących  w promocję zdrowia zaczęto włączać cymi ma za zadanie ochronę zdrowia pracujących
zarówno pracowników, jak i kadrę zarządzającą. i kontrolę ryzyka spowodowanego czynnikami szko-
Zintegrowane zarządzanie zdrowiem i bezpieczeń- dliwymi w pracy, tam, gdzie nie mogą być one usu-
stwem jest właśnie jednym z modeli uwzględniają- nięte, oraz zapobieganie chorobom zawodowym
cych tę zmianę w postrzeganiu miejsca pracy. Kła- i wypadkom przy pracy.
dzie ono duży nacisk na aktywne zaangażowanie Według Międzynarodowej Organizacji Pracy
w proces samych pracujących, zaczynając od kadry i Światowej Organizacji Zdrowia ochrona zdrowia
kierowniczej. pracujących skupia się przede wszystkim na trzech
Podstawowymi elementami zarządzania zdro- celach:
wiem w miejscu pracy są: szacowanie potrzeb q ochronie i promocji zdrowia pracowników oraz
zdrowotnych pracujących, opracowywanie planu na wspieraniu ich potencjału zawodowego,
działań, wdrożenie skutecznego systemu zarzą- q poprawie warunków środowiska pracy oraz
dzania, ocena podjętych w tym kierunku działań. metod pracy sprzyjających utrzymaniu zdrowia
W tym kontekście istotne jest dokonanie oceny, czy i bezpieczeństwa w pracy,
prowadzony w przedsiębiorstwie program ochrony q rozwoju odpowiedniej organizacji i sposobu
i promocji zdrowia odpowiadał ustalonym wcześniej wykonywania pracy, sprzyjających zachowaniu
potrzebom zdrowotnym pracujących. zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy, stwa-
Dobry program prozdrowotny w miejscu pracy rzających prawidłową atmosferę w miejscu pracy
stwarza pracującym możliwość wykorzystania wie- i wpływających na wzrost wydajności przedsię-
dzy przekazywanej przez ekspertów z dziedziny biorstwa.
medycyny pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy, Bezpieczeństwo w miejscu pracy wskazuje na
organizacji pracy, zarządzania zasobami ludzkimi, zasady i procedury mające na celu zapobieganie
żywienia, aktywności fizycznej, zapobiegania stre- wszelkiego rodzaju wypadkom i urazom w zakła-
sowi, szykanowania i przemocy w pracy, zwalczania dach produkcyjnych oraz usługowych.
nałogów palenia tytoniu i picia alkoholu, zapobiega- Medycyna pracy jest specjalnością medyczną,
nia niezakaz
nym chorobom cywilizacyjnym, a także która zajmuje się oceną zdrowia pracowników, łączy
przekazywanej przez innych specjalistów, których warunki i procesy pracy ze zdrowiem pracowników,
wiedza jest istotna dla podtrzymywania zdrowia współdziała w zarządzaniu zdrowiem oraz w opty-
i zdolności pracujących. Zwraca się jednak uwagę malnym wykorzystaniu umiejętności i potencjału
na to, aby promocja zdrowia, akcentując nadmiernie zawodowego całej populacji pracujących, w tym
odpowiedzialność pracowników za własne zdrowie, także w rozwiązywaniu indywidualnych problemów
nie była sposobem przesunięcia odpowiedzialności pracowników związanych z ich zdolnością do pra-
za ochronę zdrowia pracowników w miejscu pracy cy na danym stanowisku. Medycyna pracy zajmuje
z pracodawcy na pracownika. się pierwszo-, drugo- i trzeciorzędową profilaktyką
W luksemburskiej Deklaracji Sieci Promo- zdrowotną zatrudnionych. Jest ona także jedną
cji Zdrowia w Miejscu Pracy  Unii Europejskiej z podstawowych dyscyplin w multidyscyplinarnym
 czytamy:  Promocja zdrowia w miejscu pracy jest zespole zajmującym się zdrowiem pracujących.
wspólnym wysiłkiem pracodawców, pracowników
i społeczeństwa mającym na celu poprawę zdrowia
r Zdrowie środowiskowe w przedsiębiorstwach
i dobrostanu ludzi pracujących. Może to być osią-
gnięte poprzez połączenie: poprawy organizacji Zarządzanie zdrowiem środowiskowym w przed-
pracy i środowiska pracy; promowanie aktywnego siębiorstwie odnosi się do prewencji konsekwencji
uczestnictwa pracowników w działaniach na rzecz zdrowotnych, wywołanych ekspozycją na czynniki
6 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
obecne w środowisku, na zewnątrz przedsiębior- q podtrzymanie zdolności do pracy:
stwa. Każde przedsiębiorstwo, ale szczególnie to,  podnoszenie kwalifikacji zawodowych i zwięk-
które emituje zanieczyszczenia do powietrza atmos- szenie szans na ponowne zatrudnienie,
ferycznego, może wpływać na stan zdrowia obywa-  wzrost kapitału społecznego (możliwości pro-
teli zamieszkałych w jego sąsiedztwie. W przypadku duktywnego współdziałania) w społeczności objętej
przedsiębiorstw budowlanych czynniki, o których programem;
mowa, to hałas, pył, azbest i substancje chemiczne q racjonalizacja wydatków związanych ze zdro-
stosowane w budownictwie. wiem pracujących na różnych poziomach gospo-
Szacowanie wpływu na zdrowie powinno darki narodowej (podmioty gospodarcze, budżet
dotyczyć łącznie zagadnień środowiskowych państwa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Naro-
i zawodowych, powinno być stosowane do sza- dowy Fundusz Zdrowia, pracujący i ich rodziny):
cowania skutków, jakie wywiera przedsiębior-  skuteczniejsza prewencja wypadków i chorób,
stwo na zdrowie społeczeństwa, w tym populacji  skuteczniejsza prewencja niezdolności do
pracującej. pracy (prowadzącej do przechodzenia na rentę
Każde przedsiębiorstwo powinno rozwijać i wdra- z powodów zdrowotnych),
żać własne procedury służące szacowaniu i mini-  niższe koszty leczenia i rehabilitacji,
malizowaniu wpływu na zdrowie zanieczyszczeń  zwiększenie motywacji i produktywności,
powietrza, czy nadmiernego wykorzystania z
ródeł  pozytywny wpływ na efektywność ekono-
naturalnych. miczną podmiotów gospodarczych i ich pozycję na
rynku.
Podstawą oceny efektywności wdrożenia zinte-
r Kapitał społeczny
growanego zarządzania determinantami zdrowia
Kapitał społeczny jest składnikiem narodowego w przedsiębiorstwie lub instytucji, albo sieci przed-
bogactwa, a jego miarą jest: siębiorstw lub instytucji, jest zestaw ilościowych
q zdolność ludzi do współdziałania i utrzymania i jakościowych wskaz
ników ustalany wspólnie
rozwoju cywilizacyjnego, z pracodawcami i pracownikami w trakcie opraco-
q poziom wykształcenia, umiejętności zawodo- wywania programu.
wych i kultury współpracy,
q jakość warunków życia i pracy.
Kryteria jakości
Obecnie przedsiębiorstwa zwracają coraz wię-
systemu dobrej praktyki
cej uwagi na odpowiedzialność społeczną i etycz-
w zintegrowanym zarządzaniu
ną. Obok korzyści ekonomicznych coraz większe
prewencją wypadkową i rentową
znaczenie zyskują zagadnienia środowiska oraz
poziom życia pracowników. Wzięcie pod uwagę Zintegrowane zarządzanie polega na opty-
tych wartości warunkuje sukces i długoplanowy malnym wykorzystaniu  w procesach zarządza-
rozwój każdego przedsiębiorstwa. Firmy inwestują- nia przedsiębiorstwem lub instytucją  wiedzy
ce w zdrowie i środowisko mogą oczekiwać różno- pozwalającej podtrzymywać zdrowie i zdolność
rakich zysków z tych inwestycji. do pracy, a tym samym produktywność i motywa-
cję pracujących. W przygotowaniu tego systemu
zarządzania uwzględnia się zarówno wymagania
r Oczekiwane rezultaty dobrej praktyki
prawne dotyczące zdrowia, bezpieczeństwa i hi-
Oczekiwane rezultaty dobrej praktyki w zarzą- gieny pracy oraz warunków i organizacji pracy
dzaniu zdrowiem i bezpieczeństwem w miejscu (determinanty zawodowe), jak i czynniki silnie od-
pracy są następujące: działywujące na zdrowie i zdolność do pracy, a za-
q prewencja wypadków przy pracy i chorób za- leżne od środowiska, stylu i kultury życia oraz
wodowych; możliwości rozwoju osobowego. System obejmuje
q utrzymanie dobrego stanu zdrowia pracują- również wczesne wykrywanie chorób, co zwiększa
cych  pierwotna prewencja rentowa: szanse wyleczenia.
 zmniejszenie poziomu czasowej lub trwałej Zarządzanie zdrowiem i bezpieczeństwem
niezdolności do pracy z powodu chorób i urazów pracujących jest działalnością multidyscyplinar-
 zarówno zależnych od warunków pracy, jak i tych, ną, wymagającą wiedzy ekspertów z różnych
które nie zależą od warunków pracy, lecz można im dziedzin, takich jak higiena pracy, bezpieczeństwo
zapobiegać w miejscu pracy (np. rak płuc u palaczy pracy, medycyna pracy, ergonomia, psychologia
tytoniu), pracy i inne, w zależności od potrzeb przedsiębior-
 wydłużenie okresu dobrej sprawności fizycz- stwa i osób w nim zatrudnionych.
nej i psychicznej w trakcie pracy zawodowej i po W krajach Unii Europejskiej istnieje wyraz
na
przejściu na emeryturę, tendencja do tworzenia multidyscyplinarnych służb
 wydłużenie oczekiwanego okresu życia za- zdrowia i bezpieczeństwa pracujących. W Holandii
wodowego; służby te, aby uzyskać licencje świadczenia usług
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 7
zgodnie z artykułem 7 Dyrektywy 89/391, muszą a także inne instytucje, m.in. takie jak urzędy pracy,
zatrudniać co najmniej czterech specjalistów: le- Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Narodowy Fun-
karza medycyny pracy, inżyniera bezpieczeństwa, dusz Zdrowia.
higienistę pracy i specjalistę ds. organizacji pracy. W wymienionym procesie, w różnym stopniu
W Belgii wymagany jest ponadto specjalista w za- i w różnej roli, uczestniczą osoby pracujące w da-
kresie ergonomii. W przeciwieństwie do sytuacji nym przedsiębiorstwie (pracodawcy, zarząd, pra-
wytworzonej przez polskie przepisy prawne, w kra- cownicy, związki zawodowe) oraz osoby spoza
jach Unii Europejskiej specjaliści w zakresie pre- przedsiębiorstwa, tj. konsultanci z różnych dziedzin
wencji zachęcani są  a niekiedy wręcz zobligowa- (medycyny pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy,
ni  do ścisłego współdziałania w zakresie wspo- ochrony środowiska, organizacji pracy, promocji
magania pracodawców i pracowników w dziedzinie zdrowia, zarządzania zasobami ludzkimi, ekonomi-
prewencji chorób i wypadków upośledzających ki i innych). Przebiegiem i wynikami tego procesu
zdolność do pracy. są także zainteresowane instytucje zajmujące się
Na przestrzeni lat zagadnienie zdrowia pracują- nadzorowaniem spełniania przez przedsiębiorstwo
cych oraz bezpieczeństwa w miejscu pracy zostało odpowiednich wymagań prawnych (Państwowa
poszerzone o aspekty społeczne i organizacyjne, Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna,
w celu objęcia społeczno-ekonomicznych determi- Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska), insty-
nant zdrowia ważnych dla rozwiązywania proble- tucje ubezpieczeniowe (Zakład Ubezpieczeń Spo-
mów z zakresu stresu psychospołecznego. łecznych, Narodowy Fundusz Zdrowia) lub instytu-
Dobra praktyka w zintegrowanym zarządza- cje zajmujące się szkoleniami.
niu zdrowiem i bezpieczeństwem pracujących Wyróżnia się cztery podstawowe przyczyny,
to wewnątrzzakładowy proces systematycznej które mogą skłaniać przedsiębiorstwo do wprowa-
poprawy osiągnięć przedsiębiorstwa w zakresie dzenia systemu dobrej praktyki w zintegrowanym
oddziaływania na zdrowie, bezpieczeństwo pracy, systemie zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem
środowisko i kapitał społeczny. Istotnym warunkiem w miejscu pracy:
prawidłowego przebiegu tego procesu jest zaanga- q konieczność respektowania aktualnych regu-
żowanie partnerów społecznych, zarówno z samego lacji prawnych,
przedsiębiorstwa, jak i z organizacji i instytucji spo- q pozytywne rezultaty oceny ekonomicznej
za przedsiębiorstwa. inwestycji w zintegrowany system zarządzania de-
Dobra praktyka umożliwia pracodawcom i pra- terminantami zdrowia i podtrzymywania zdolności
cownikom zwiększenie kontroli nad czynnikami do pracy,
oddziaływującymi na ich własne zdrowie i zdrowie q zwiększona wartość rynkowa przedsiębior-
ich rodzin, z uwzględnieniem czynników zależnych stwa w następstwie uzyskania dobrej społecznej
od środowiska pracy (zawodowych), stylu i kultury opinii i wizerunku (image), będących rezultatem
życia, środowiska ogólnego, czynników społecz- dobrowolnych inicjatyw związanych z inwestowa-
nych (czynniki te są określane jako determinanty niem w podtrzymywanie zdrowia i zdolności do
zdrowia). Dobra praktyka obejmuje również wszel- pracy, bezpieczeństwo i ochronę środowiska na-
kie działania podtrzymujące zdolność do pracy turalnego,
oraz zdolność do pozyskania nowej pracy (zatrud- q wdrożenie efektywnego systemu zarządzania
nialność) pracujących poprzez podtrzymywanie jakością w przedsiębiorstwie, w którym zagadnienia
dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego zdrowia, środowiska, bezpieczeństwa i podtrzymy-
stanu zdrowia pracowników, a także systematycz- wania zdolności do pracy są zintegrowane w strate-
ne szkolenia i podnoszenie przez nich kwalifikacji gii zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa.
zawodowych.
Dobra praktyka w zintegrowanym zarządzaniu
Kryteria jakości
zdrowiem kreowana jest wspólnie  przez praco-
systemu zintegrowanego zarządzania
dawcę i pracowników. Po zapoznaniu się z zasa-
determinantami zdrowia
dami i metodami pracy program dobrej praktyki
wdrażany jest przez pracowników, jako integralna Wdrażając, a następnie oceniając, zintegrowa-
część systemu zarządzania przedsiębiorstwem. ny system zarządzania determinantami zdrowia
Proces ten może wymagać wsparcia z zewnątrz, w przedsiębiorstwie należy sprawdzić, czy system
jeśli zaplanowane w ramach programu działania ten spełnia określone kryteria. Kryteria, o których
wymagają wiedzy i umiejętności, którymi nie dys- mowa, są następujące:
ponuje przedsiębiorstwo lub instytucja publiczna. 1. Deklaracja i zaangażowanie kierownictwa.
y
ródłem wiedzy i umiejętności w takich przypad- 2. Ocena potrzeb w zakresie promocji zdrowia
kach będą zewnętrzne służby bezpieczeństwa i hi- i podtrzymywania zdolności do pracy.
gieny pracy oraz medycyny pracy, firmy doradztwa 3. Identyfikacja zagrożeń zawodowych, ocena
w sprawach personalnych lub ochrony środowiska, ryzyka, informowanie o ryzyku zawodowym.
8 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
4. Zapewnienie aktywnego uczestnictwa pra- zainteresowania pracujących poprawą ich zdrowia,
cowników w podtrzymywaniu zdrowia i zdolności do bezpieczeństwa pracy i zatrudnialności. Stanowi to
pracy oraz kontroli ryzyka zawodowego. podstawę do określenia potrzebnych i akceptowa-
5. Opracowanie przez pracodawcę i pracow- nych społecznie interwencji zdrowotnych.
ników planu działań wraz z oszacowanym kosztem O ile determinanty społeczne i zależne od stylu ży-
tych działań. cia są zazwyczaj ustalane dzięki specjalnej ankiecie,
6. Optymalne wykorzystanie wsparcia syste- to właściwa ocena determinant zawodowych i środo-
mu zarządzania zdrowiem przez profesjonalistów wiskowych zdrowia wymaga dodatkowo procedur
(np. służby medycyny pracy, służby bhp) wraz z osza- z zakresu szacowania ryzyka, dokonywanych przez
cowanym jego kosztem. specjalistów.
7. Zapewnienie skutecznego systemu zarzą-
dzania.
r Identyfikacja zagrożeń zawodowych,
8. Dokonanie wyboru wskaz
ników do oceny
ocena ryzyka,
zmian w zakresie zdrowia, bezpieczeństwa, środo-
informowanie o ryzyku zawodowym
wiska i jakości zarządzania personelem.
9. Dokonanie wyboru wskaz
ników do oceny Ocena ryzyka związanego z czynnikami zawo-
wpływu zintegrowanego systemu zarządzania dowymi to procedura wykonywana zazwyczaj przez
zdrowiem na efektywność ekonomiczną przedsię- wykwalifikowany personel służb bhp i medycyny
biorstwa lub na efektywność społeczną instytucji pracy. Ocena ta ma na celu ustalenie narażeń za-
publicznych. wodowych na czynniki szkodliwe dla zdrowia i bez-
10. Dokonanie oceny efektów funkcjonowania pieczeństwa pracowników w miejscu pracy. Sza-
aktualnego systemu zarządzania zdrowiem oraz cowanie ryzyka pozwala zazwyczaj na jakościową
opracowanie formularza raportu rocznego, ułatwia- lub ilościową ocenę prawdopodobieństwa, zakresu
jącego monitorowanie zmian. i czasu pojawienia się potencjalnych efektów zdro-
Powyższe kryteria mogą też być pomocne przy wotnych, które mogą być indukowane przez nara-
etapowym wdrażaniu systemu w przedsiębiorstwie. żenie na czynniki szkodliwe w środowisku pracy.
Zarządzanie zawodowym ryzykiem zdrowotnym,
związanym z czynnikami szkodliwymi w miejscu
r Deklaracja i zaangażowanie kierownictwa
pracy, obejmuje wszystkie działania podejmowane
Jednym z zasadniczych warunków wdrożenia w celu eliminacji lub redukcji ryzyka zdrowotnego.
i utrzymania dobrej praktyki w zarządzaniu zdro- Składają się na to zazwyczaj następujące przedsię-
wiem, bezpieczeństwem i zdolnością do pracy jest wzięcia:
osobiste zaangażowanie kierownictwa firmy. Nie  identyfikacja zagrożenia,
jest możliwa poprawa w tej dziedzinie, jeśli kierow-  szacowanie ryzyka,
nictwo nie wykaże zrozumienia swojej roli i odpowie-  informowanie o istnieniu ryzyka,
dzialności za zdrowie, środowisko, bezpieczeństwo  planowanie i wdrażanie kontroli ryzyka,
i kapitał społeczny w przedsiębiorstwie lub instytucji  monitorowanie ciągłego narażenia na czynni-
oraz nie zainicjuje działań. ki związane z ryzykiem i efektów kontroli,
Zazwyczaj szef firmy, lub jej ścisłe kierownic-  monitorowanie rezultatów działań z zakresu
two, wydaje w tej sprawie specjalne oświadcze- zdrowia, środowiska i zdolności do zatrudnienia.
nie (mission statement), określające cele działań
i mechanizmy ich wdrażania. Do zadań kierow-
r Zapewnienie aktywnego uczestnictwa
nictwa należy także upowszechnienie zatwier-
pracowników w podtrzymywaniu zdrowia
dzonego oświadczenia o wprowadzaniu dobrej
i zdolności do pracy
praktyki w zintegrowanym zarządzaniu zdrowiem
oraz kontroli ryzyka zawodowego
(zdrowie, środowisko, bezpieczeństwo i kapitał
społeczny w przedsiębiorstwie), w którym zawar- Komitety lub grupy do spraw zdrowia, środowi-
to cele polityki przedsiębiorstwa oraz sposoby ska i bezpieczeństwa pracy, składające się z przed-
ich osiągnięcia. stawicieli pracodawcy, pracowników oraz ekspertów
służb bhp i medycyny pracy, ułatwiają zaangażowa-
nie personelu w planowanie, wdrażanie, audit i oce-
r Ocena potrzeb w zakresie promocji zdrowia
nę systemu podtrzymywania zdrowia i bezpieczeń-
i podtrzymywania zdolności do pracy
stwa pracy. Zaangażowanie pracowników jest klu-
Ocena potrzeb w zakresie podtrzymywania zdro- czowym elementem dla powodzenia całego pro-
wia polega na zebraniu informacji  zwykle metodą cesu. Wyjątkowo ważnym czynnikiem powodzenia
anonimowej ankiety  w celu identyfikacji bieżącego jest największe, jak to tylko możliwe, zaangażowa-
stanu zawodowych, środowiskowych i społecznych nie wszystkich pracowników w proces planowania
determinant zdrowia populacji pracującej, a także i podejmowania decyzji.
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 9
r Opracowanie przez pracodawcę Międzynarodowa Organizacja Pracy (Inter-
i pracowników planu działań national Labour Organization  ILO, www.ilo.org)
wraz z oszacowanym kosztem tych działań przygotowała wytyczne nt. systemów zarządzania
zdrowiem i bezpieczeństwem w przedsiębiorstwie.
Plan działań może zakładać jedynie osiągnięcie Istnieją także inne, wysokiej jakości, standardy do-
zgodności systemu podtrzymywania zdrowia i bez- tyczące zarządzania, które mogą być wykorzystane
pieczeństwa pracy z regulacjami prawnymi w za- do implementacji zintegrowanego zarządzania zdro-
kresie zdrowia pracujących, bezpieczeństwa i śro- wiem (PN-N-18001, ISO 9000 i ISO 140000, EMAS,
dowiska, lecz by osiągnąć pełną korzyść z dobrej European Quality Award).
praktyki w zintegrowanym zarządzaniu zdrowiem Niektóre przedsiębiorstwa już w tej chwili wystę-
i bezpieczeństwem w miejscu pracy, powinien on pują o certyfikaty (i otrzymują je) świadczące, iż ich
obejmować działania wychodzące poza wymaga- systemy zarządzania środowiskiem i/lub zdrowiem
nia prawne; chodzi o to, by sprawnie zarządzać de- oraz bezpieczeństwem w miejscu pracy odpowiadają
terminantami środowiskowymi, społecznymi i zwią- uznanym standardom zarządzania, np. PN-N-18001
zanymi ze stylem życia. W celu optymalnego wyko- Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną
rzystania zasobów ludzkich i środków materialnych pracy. Wymagania (http://www.ciop.pl/489.html).
plan działań powinien uwzględniać zarówno pre- Istnieją także akternatywne metody zarządcze uzy-
wencję wypadkową, jak i rentową. skiwania bardzo dobrych rezultatów w zintegrowa-
nym zarządzaniu, które nie wymagają uznania przez
sformalizowane standardy zarządzania jakością.
r Optymalne wykorzystanie
wsparcia systemu zarządzania zdrowiem
przez profesjonalistów r Dokonanie wyboru wskaz
ników do oceny zmian
(np. służby medycyny pracy, służby bhp) w zakresie zdrowia, bezpieczeństwa,
wraz z oszacowanym jego kosztem środowiska i jakości zarządzania personelem
Właściwe wykorzystanie istniejącego i obo- Wspomniane wskaz
niki  na poziomie przedsię-
wiązującego prawnie systemu wsparcia zależy od biorstwa  można wykorzystywać w celu:
wiedzy i postawy pracodawców i menadżerów.  przygotowywania corocznego raportu z funk-
Pracodawcy, menadżerowie i pracownicy muszą cjonowania zintegrowanego systemu zarządzania
posiąść określoną wiedzę na temat zdrowia, bez- zdrowiem i bezpieczeństwem,
pieczeństwa oraz zagadnień społecznych i śro-  przeprowadzania analiz społeczno-ekono-
dowiskowych, aby działać efektywnie w zakresie micznych korzyści wynikających z inwestycji w zin-
zarządzania zdrowiem, środowiskiem, bezpieczeń- tegrowany system zarządzania zdrowiem i bezpie-
stwem oraz społecznymi zagrożeniami zdrowia. czeństwem,
Edukacja ma szczególne znaczenie w podtrzy-  przygotowywania rankingu najefektywniej-
mywaniu zdolności do pracy. Dlatego też zaleca się, szych działań w zakresie zintegrowanego systemu
aby każde przedsiębiorstwo korzystało z dostęp- zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem wśród
nych programów edukacyjnych mających na celu przedsiębiorstw budowlanych,
podniesienie kompetencji zawodowych pracow-  podejmowania decyzji zarządczych w zakre-
ników. Kształcenie ustawiczne jest także ważnym sie zintegrowanego systemu zarządzania zdrowiem
sposobem podnoszenia innowacyjności i konku- i bezpieczeństwem.
rencyjności przedsiębiorstwa i pomaga utrzymać Przykłady wskaz
ników:
zdolność do zatrudniania się pracowników. q liczba i częstość wypadków przy pracy,
q liczba i częstość ciężkich wypadków przy pra-
cy nie zakończonych zgonem,
r Zapewnienie skutecznego systemu zarządzania
q zachorowalność1) i chorobowość2) na choroby
Działania mieszczące się w zakresie zintegro- zawodowe (według przyczyny, wieku, płci, zawodu)
wanego zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem q zachorowalność i chorobowość wśród perso-
w miejscu pracy wychodzą poza ramy wymogów nelu (według przyczyny, wieku, płci i zawodu),
prawnych i polegają głównie na wymianie infor-
macji, dyskusjach, szkoleniu oraz kształtowaniu
1)
Zachorowalność (urz.)  Liczba zachorowań na jakąś cho-
świadomości osób biorących udział w całościo-
robę przypadających na określoną liczbę mieszkańców (zwykle
wym zarządzaniu przedsiębiorstwem, a więc, au- tysiąc lub dziesięć tysięcy) w danym roku lub okresie sprawoz-
dawczym; zapadalność. (Uniwersalny słownik języka polskiego,
tomatycznie i zarządzaniu determinantami zdrowia
t. 4, s. 752. PWN, Warszawa 2003).
pracowników. Włączenie zarządzania zdrowiem
2)
Chorobowość (med.)  Liczba zachorowań na jakąś cho-
i bezpieczeństwem w miejscu pracy do całościowe-
robę, przypadająca na określoną liczbę ludności w danym roku
go zarządzania przedsiębiorstwem jest najlepszym
lub okresie sprawozdawczym. (Uniwersalny słownik języka pol-
sposobem na zapewnienie dobrych rezultatów. skiego, t. 4, s. 752. PWN, Warszawa 2003).
10 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
q odsetek palaczy tytoniu (według wieku, płci z
ródeł administracyjnych itp. Dane są przedsta-
i zawodu), wione w raporcie z działalności, który zawiera wy-
q występowanie czynników szkodliwych w przed- niki statystyczne i opisowe. Faza analizy danych
siębiorstwie (z uwzględnieniem czynników fizycz- zawiera wewnętrzną i zewnętrzną ich interpretację
nych, chemicznych, biologicznych i oddziałujących i ocenę.
na zdrowie psychiczne), Przygotowywanie raportu z działania systemu
q wielkość narażenia na czynniki szkodliwe zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem pracy
obecne w przedsiębiorstwie (z uwzględnieniem jest procesem potrzebnym do komunikowania
czynników fizycznych, chemicznych, biologicznych stanu postępu działań wewnątrz i na zewnątrz
i oddziałujących na zdrowie psychiczne), przedsiębiorstwa. Zastosowanie odpowiednich
q odsetek pracowników narażonych na czyn- wskaz
ników pozwala na pomiar sprawności dzia-
niki rakotwórcze, włączając w to bierne palenie łania, podejmowanie decyzji co do przyszłych
tytoniu, przedsięwzięć, a także pomaga w bieżącym za-
q odsetek pracowników poddawanych regular- rządzaniu i umożliwia stałe podnoszenie jakości.
nie profilaktycznym badaniom lekarskim (w podziale Na podstawie raportu można dokonać porównań
na wiek, płeć, zawód), własnych osiągnięć z osiągnięciami innych przed-
q odsetek pracowników uczestniczących w okreś- siębiorstw, w podobnych sektorach lub o podob-
lonych programach promocji zdrowia w miejscu pra- nej lokalizacji.
cy (w podziale na wiek, płeć, zawód),
q odsetek osób niepełnosprawnych w pełni
Podsumowanie
czynnych zawodowo wśród wszystkich pracujących
(w podziale na wiek, płeć, zawód), Zachowanie zdrowia przez pracujących i za-
q uczestnictwo przedsiębiorstwa w rankingu pewnienie bezpieczeństwa pracy jest kluczowym
działań zintegrowanego zarządzania zdrowiem warunkiem dobrego zarządzania zasobami ludz-
wśród firm tej samej branży, kimi i zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa
q całkowite zużycie energii, lub instytucji. Nie da się tego osiągnąć  nawet
q zużycie energii na jednostkę produktu lub jed- spełniając wszystkie wymogi prawne w zakresie
nostkę przychodu, bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracują-
q całkowite zużycie wody albo zużycie na jed- cych  bez aktywnego zaangażowania się kierow-
nostkę produkcji lub jednostkę przychodu, nictwa firmy i przedstawicieli pracujących w stwo-
q całkowita objętość odpadów różnego typu, rzenie systemu zarządzania uwarunkowaniami
q wielkość emisji substancji do atmosfery. zdrowia i bezpieczeństwa. To zaangażowanie jest
również niezbędne do wykorzystania przez przed-
siębiorstwo lub instytucję wiedzy ekspertów ze
r Dokonanie wyboru wskaz
ników
służb bhp i medycyny pracy.
do oceny wpływu zintegrowanego systemu
Dobra praktyka w zarządzaniu determinantami
zarządzania zdrowiem
zdrowia, bezpieczeństwa i zdolności do pracy może
na efektywność ekonomiczną przedsiębiorstwa
być motorem napędowym rozwoju przedsiębior-
lub na efektywność społeczną
stwa, zwiększenia jego innowacyjności i konkuren-
instytucji publicznych
cyjności, a także istotnym warunkiem skuteczności
Przykłady wskaz
ników: prewencji wypadkowej i rentowej. Upowszechnienie
q koszty absencji chorobowej, tej koncepcji zależy od kierownictw przedsiębiorstw
q koszty reintegracji pracowników po długotrwa- i instytucji, a także od polityki władz państwowych,
łym zwolnieniu chorobowym, samorządowych oraz instytucji ubezpieczeń spo-
q wzrost produktywności w następstwie szkole- łecznych i zdrowotnych.
nia zawodowego,
Bogusław Barański
q poprawa postrzegania firmy przez klientów.
Szkoła Zdrowia Publicznego
Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi
r Dokonanie oceny efektów funkcjonowania
aktualnego systemu zarządzania zdrowiem
oraz opracowanie formularza raportu rocznego,
ułatwiającego monitorowanie zmian
Przygotowanie raportu z funkcjonowania sys-
temu zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem
pracy rozpoczyna się od zebrania danych z do-
stępnych z
ródeł, takich jak raporty z auditu, ba-
dań ankietowych, obserwacji, dyskusji w grupach,
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 11
Wdrożenie systemu
zarządzania bezpieczeństwem pracy
W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania za-
gadnieniami związanymi z zarządzaniem bezpieczeństwem
pracy. Coraz więcej przedsiębiorstw konkurujących ze sobą na
rynku zainteresowanych jest wdrożeniem systemu zarządzania
bezpieczeństwem pracy. Pracodawcy zdają sobie sprawę, iż
zapobiegając wypadkom przy pracy przyczyniają się do zwięk-
szenia zysku przedsiębiorstwa.
fektywny system zarządzania bezpieczeństwem Metoda, o której mowa, oparta jest na analizie
Epracy powinien stanowić integralną część sys- 20 obszarów zarządzania bezpieczeństwem pracy.
temu zarządzania przedsiębiorstwem. W związku Obszary te są punktowane. Oceny danego obszaru
z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej istnieje dokonuje się poprzez udzielenie odpowiedzi na py-
konieczność dostosowania przepisów i norm do tania, których liczba jest ściśle określona.
standardów obowiązujących w Unii. Pracodawcy Przykłady obszarów zarządzania, a także maksy-
zmuszeni są do przeprowadzenia oceny ryzyka malną liczbę punktów, jaką można uzyskać na py-
w dziedzinach, w których występuje zagrożenie dla tania dotyczące danego obszaru, podaje poniższe
człowieka. zestawienie.
Maksymalna liczba punktów,
Obszar Liczba pytań
jaką można uzyskać
Zarządzanie i administracja 1310 74
Szkolenie kadry kierowniczej 700 26
Przegląd bhp i ocena stanu technicznego 690 38
Analiza bezpieczeństwa pracy i instrukcje pracy 650 27
Badanie wypadków i zdarzeń potencjalnie wypadkowych 605 33
Przygotowanie planów na wypadek katastrofy 700 53
Analiza wypadków i zdarzeń potencjalnie wypadkowych 533 33
W latach 1997-1998 w Polsce był realizowany Ponadto metoda ISRS zakłada wyodrębnienie
projekt EVISA (Evaluation and Improvement of 10 poziomów, a na każdym z tych poziomów są usta-
Safety), którego celem było wprowadzenie nowo- lane obszary, które obowiązkowo podlegają ocenie.
czesnych metod zarządzania bezpieczeństwem Na przykład poziom pierwszy obejmuje takie obsza-
pracy (doskonalenie zarządzania bezpieczeń- ry, jak: q zarządzanie i administracja q przegląd bhp
stwem pracy) w polskich przedsiębiorstwach. i ocena stanu technicznego q badanie wypadków
W projekcie tym wzięło udział 21 przedsiębiorstw i zdarzeń potencjalnie wypadkowych q organizacja
przemysłowych. Zakończył się on sukcesem. Wi- pracy w zakładzie q środki ochrony indywidualnej.
doczna była poprawa w zakresie zarządzania bez- W ISRS wykorzystuje się dwie metody oceny
pieczeństwem pracy.  obszarową i progresywną.
Do oceny zarządzania bezpieczeństwem pracy Obszarowa metoda oceny polega na tym, że na
wykorzystano metodę ISRS (International Safety każdym poziomie odpowiada się na wszystkie py-
Rating System). tania z obszaru, ustalone są obszary obowiązkowo
12 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
podlegające ocenie, a także wybierane są obszary, sformułowano  Deklarację bezpieczeństwa w śro-
które dodatkowo podlegają ocenie. dowisku pracy i zapobiegania wypadkom , której
Progresywna metoda oceny polega na odpo- celem było zapobieganie zagrożeniom bezpieczeń-
wiedzi na wszystkie pytania należące do danego po- stwa pracy, wypadkom i chorobom zawodowym.
ziomu, lub poziomu niższego, oraz uwzględnianiu na Kierownictwo przedsiębiorstwa wyznaczyło pię-
każdym poziomie pytań ze wszystkich obszarów. cioletni okres na eliminacje czynników zagrożenia,
minimalizację poziomu ryzyka wypadkowego.
drożenie systemu zarządzania bezpieczeń- Kolejnym etapem było przeprowadzenie audy-
Wstwem pracy wiąże się z odpowiedzialnością tu wstępnego i końcowego według metody ISRS.
dyrekcji za podjęcie odpowiedniej decyzji, zatwier- W obszarach: zarządzanie i administracja, szko-
dzenie programu działań, a także środków niezbęd- lenie kadry kierowniczej i pracowników, analiza
nych do jego realizacji oraz przekonanie pracowni- bezpieczeństwa pracy i instrukcje pracy, kontrole
ków o korzyściach z wdrożenia systemu. wewnętrzne - opracowano strategię, której celem
W celu ulepszenia zarządzania bezpieczeń- była poprawa bezpieczeństwa pracy. Przygotowano
stwem pracy przedsiębiorstwa biorące udział w pro- instrukcję związaną ze szkoleniami oraz procedury
jekcie EVISA opracowały:  Księgę bezpieczeństwa postępowania w określonych sytuacjach (np. proce-
pracy (podstawowy dokument systemu) i proce- durę oceny ryzyka zawodowego).
dury bezpieczeństwa pracy. Ponadto wykonano Po przeprowadzeniu audytu wykazano, że w przed-
analizę ryzyka zawodowego oraz opracowano plany siębiorstwie istnieje systemowe podejście w zakresie
awaryjno-ratunkowe i instrukcje pracy. organizacji bezpiecznej pracy. Zaczęto przygotowania
Jednym z pierwszych przedsiębiorstw, które zdecy- do audytu certyfikującego. Zespół audytorski badał
dowało się na realizację wdrożenia omawianego syste- dokumentację pod kątem zgodności z systemem,
mu, a tym samym uzyskało międzynarodowy certyfikat przeprowadzono wywiady oraz dokonano przeglądu
na system zarządzania bezpieczeństwem pracy, był warunków pracy. Stwierdzono, że w firmie istnieje sys-
Zespół Elektrociepłowni Wrocław. Pracodawcy tego tem zarządzania bezpieczeństwem pracy.
przedsiębiorstwa podjęli decyzję o wdrożeniu systemu,
ponieważ poprawa bezpieczeństwa pracy oraz ogra- drażany system zarządzania bezpieczeń-
niczenie kosztów związanych z wypadkami przy pracy Wstwem pracy powinien być dostosowany do
i zwolnieniami lekarskimi stanowiły cel nadrzędny firmy. struktury i specyfiki organizacji przedsiębiorstwa.
Pierwszym etapem działań było powołanie przez Efektywny system wpływa na doskonalenie działal-
dyrektora ds. technicznych zespołu wdrożeniowego ności organizacji, umożliwia pracodawcy monitoro-
i wyznaczenie koordynatora systemu. Następnie wanie działalności oraz obniża koszty.
Główne kroki w kierunku wdrożenia systemu
zarządzania bezpieczeństwem pracy
Przegląd norm i literatury Stworzenie zespołu Stoworzenie
pod kątem wdrożenia odpowiedzialnego  Księgi systemu
systemu za wdrożenie systemu zarządzania
Opis funkcjonowania firmy
Szkolenia Polityka bhp
pracowników
Definicje pojęć
Kompleksowa ocena
Przygotowanie
systemu pod kątem Stworzenie procedur
do audytu
identyfikacji obszarów przedsiębiorstwa
certyfikującego
niezgodności
Procesy zachodzące w firmie
Cel
Zakres
Odpowiedzialność
Przepisy prawne
Sposób dokumentowania
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 13
Chcąc wdrożyć system zarządzania bezpie- Organizacja, która wdrożyła system zarządzania
czeństwem pracy pracodawca powinien przede bezpieczeństwem pracy powinna dokonać oceny
wszystkim zapoznać się z wymaganiami norm systemu pod kątem identyfikacji obszarów niezgod-
oraz dokonać przeglądu literatury, która pomoże ności z wymaganiami normy. Sprawdzenie działania
w zrozumieniu i wdrożeniu normy. Kolejnym kro- systemu poprzez przeprowadzenie wewnętrznych
kiem powinno być stworzenie zespołu odpowie- audytów ma na celu kompleksową ocenę funkcjo-
dzialnego za opracowanie, wdrożenie i doskonale- nowania systemu oraz przygotowanie do audytu
nie systemu oraz podjęcie decyzji strategicznej dla certyfikującego.
całej organizacji. Osoby uczestniczące we wdroże- Podsumowując - system zarządzania bezpie-
niu powinny znać szczegóły systemu, dlatego też czeństwem pracy stanowi ważny element efektyw-
może zaistnieć potrzeba przeprowadzenia szko- nego zapobiegania wypadkom przy pracy i stratom
lenia dla pracowników. Trzecim krokiem powinno ekonomicznym. Wdrożenie kompleksowego systemu
być stworzenie  Księgi systemu zarządzania , wymaga ogromnego wysiłku, jednak doświadczenia
która opisuje funkcjonowanie firmy, politykę bhp, organizacji pokazały, że jest to inwestycja opłacalna.
zawiera definicje pojęć. Księga, o której mowa, jest
przewodnikiem po systemie.
Piśmiennictwo
Istotnym elementem jest stworzenie procedur
1. PN-N-18001: 1999 Systemy zarządzania bezpieczeństwem
przedsiębiorstwa, opisujących procesy zachodzące
i higieną pracy.
w firmie oraz określających, jak skutecznie należy re- 2. E. Górska, Ergonomia  projektowanie, diagnoza, eksperymenty.
Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa 2002.
alizować zadania. Typowa procedura powinna obej-
3. J. Bagiński, E. Górska, Zintegrowane systemy zarządzania.
mować: q cel q zakres q odpowiedzialność q prze-
Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa 1999.
pisy prawne q definicje q sposób dokumentowania.
4. J. Bagiński, Menedżer jakości. Oficyna Wydawnicza PW, War-
Przykładową procedurą w obszarze planowania mo- szawa 2000.
że być analiza ryzyka. Podczas wdrożenia systemu
Magdalena Miąsek
dane przedsiębiorstwo będzie pracować zgodnie
Departament Prewencji i Rehabilitacji
z określonymi procedurami.
Czy tylko instytucje państwowe
i programy rządowe?
Istnieje szereg instytucji państwowych, które, w różnym stopniu, starają się realizować m.in. zadania
z zakresu szeroko rozumianej prewencji, promocji zdrowia, poprawy bezpieczeństwa w pracy itd.
Instytucje te jednak nie są w stanie zaspokoić potrzeb wszystkich obywateli.
Stąd tak ogromna rola organizacji społecznych, które mogą współpracować na wielu płaszczyznach
z instytucjami państwowymi, a które charakteryzują się większą elastycznością. Ich działalność uzupeł-
niają niejednokrotnie programy realizowane przez organizacje rządowe.
Typy organizacji pozarządowych
Przykładem wspomnianej organizacji jest m.in.
Fundacja Pomocy Wzajemnej  Barka , która powsta-
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 58
ła w odpowiedzi na rosnące problemy społeczne
okresu transformacji. Jej założyciele dążyli do utwo- zapewnia każdemu wolność zrzeszania się, a w art. 12
rzenia środowisk, struktur społecznych, w których - wolność tworzenia i działania związków zawodo-
 zapomniani i niechciani (z różnych przyczyn: zdro- wych, organizacji społeczno-zawodowych rolników,
wotnych, ekonomicznych) członkowie społeczeń- stowarzyszeń, ruchów obywatelskich i innych dobro-
wolnych zrzeszeń oraz fundacji.
stwa polskiego mieliby szansę rozwoju osobistego,
W praktyce istnieją obok siebie organizacje o bar-
społecznego i zawodowego.
Organizacje społeczne mogą funkcjonować prak- dzo zróżnicowanej strukturze organizacyjnej. Mamy
zatem kluby osiedlowe, grupy wsparcia, przypara-
tycznie w każdej dziedzinie życia. Każdy kto chce, ma
fialne zespoły charytatywne, dla których wspomniany
jakąś inicjatywę, może założyć organizację i uczynić
otaczającą go rzeczywistość bardziej znośną dla in- artykuł 12 Konstytucji jest wystarczającą podstawą
do podjęcia działań, dalej różnego rodzaju stowarzy-
nych, a przy tym realizować samego siebie.
14 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
szenia i związki, fundacje, a wreszcie federacje czy r Funkcja afiliacyjna to funkcja wynikająca z pier-
luz
no skonfederowane porozumienia organizacji. Na wotnej i naturalnej potrzeby przynależności człowie-
końcu tej listy znajdują się organizacje o bardzo ściśle ka do określonej grupy społecznej, z którą mógłby
określonej strukturze, powoływane oddzielnymi akta- się utożsamić. Funkcję taką spełniają na przykład
mi prawnymi  należą do nich m.in. różnego rodzaju stowarzyszenia emerytów i rencistów, związki harcer-
związki zawodowe oraz organizacje samorządów skie, organizacje kobiece.
niektórych grup zawodowych: izby gospodarcze, izby r Funkcja ekspresyjna ma znaczenie psychospo-
lekarskie, cechy, izby rzemieślnicze etc. łeczne. Polega na umożliwieniu ludziom realizacji po-
Organizacje obywatelskie mają wiele blisko- trzeby najwyższego rzędu, tj. samorealizacji. Funkcja
znacznych określeń, wskazujących na ich specyfikę. ta odgrywa dużą rolę u osób, które osiągnęły już
W opracowaniach można się spotkać z takimi okre- poziom pełnego zaspokojenia podstawowych po-
śleniami, jak: trzeb fizjologicznych. Elementy funkcji ekspresyjnej
q trzeci sektor  które ma dość ogólny charakter można odnalez
ć np. w działalności towarzystw kra-
i określa usytuowanie sektora non profit między sekto- joznawczych, stowarzyszeń kulturalnych, związków
rem administracji publicznej a sektorem rynkowym; sportowych, klubów hobbystycznych.
q sektor niedochodowy  które wskazuje, że orga- r Funkcja pomocowa związana jest ściśle z ideą
nizacje obywatelskie wchodzące w skład tego sektora samopomocy i pomocy charytatywnej. Dotyczy
nie mają na celu pomnożenia zysków ich właścicieli. problemu zaspokajania najbardziej podstawowych
Wypracowany zysk powinien być przeznaczony na potrzeb człowieka, czyli głodów fizjologicznych
działalność statutową. Bywają jednak pewne odstęp- oraz bezpieczeństwa, wolności od lęków i zagrożeń
stwa od tej reguły, gdy organizacja nie zdoła spożyt- spowodowanych niemożnością utrzymania siebie
kować wypracowanego zysku w ciągu roku; i swojej rodziny.
q sektor pozarządowy  które odnosi się głównie Przejawem funkcji pomocowej, realizowanej
do organizacji non profit zaangażowanych w promo- przez organizacje pozarządowe jest na przykład
cję zmian ekonomicznych i socjalnych; funkcjonowanie wspólnot osób bezdomnych, nar-
q sektor niezależny  które uwypukla istotną rolę komanów czy nosicieli wirusa HIV. Dla tych grup
organizacji pozarządowych jako trzeciej siły działają- organizacje społeczne stanowią oparcie życiowe, za-
cej poza sferą państwa i prywatnego biznesu. W rze- pewniając im mieszkanie, odzież, żywność, leczenie,
czywistości wymienione organizacje są w znacznej rehabilitację itp.
mierze zależne finansowo zarówno od państwa, jak Nieco innym przejawem funkcji pomocowej orga-
i od prywatnego biznesu; nizacji pozarządowych jest działalność stowarzyszeń
q sektor dobrowolny  które podkreśla udział osób chorych oraz osób związanych z ludz
mi cho-
osób pracujących społecznie w kierowaniu instytu- rymi bądz
niepełnosprawnymi. Realizacja funkcji po-
cjami non profit. Tymczasem współcześnie działają- mocowej polega wówczas na wspomaganiu w cho-
ce organizacje obywatelskie zatrudniają nierzadko robie czy niepełnosprawności, wymianie doświad-
płatny, wykwalifikowany personel. czeń i wsparciu psychicznym. Obszarami, w jakich
Dotychczas środowisko organizacji, o których organizacje pozarządowe mogą spełniać funkcje
mowa, nie wypracowało wspólnej, akceptowanej pomocowe, są sfery ograniczonego oddziaływania
przez wszystkich definicji. instytucji publicznych. To dziedziny, w których in-
stytucje publiczne nie są wystarczająco skuteczne,
bądz
w których nie ma ich w ogóle.
Rola organizacji pozarządowych
Organizacje społeczne w Polsce są uznawane za r Funkcja integracyjna organizacji pozarządo-
niezbędny element systemu demokratycznego oraz wych przejawia się w udziale tych organizacji w pro-
nowy podmiot w polityce społecznej, powołany do cesie budowania więzi, zbliżania jednostek i społecz-
wykonywania określonych funkcji. ności lokalnych, a także całych narodów. Funkcję
Według Małgorzaty Załuskiej1), najbardziej cha- integracyjną spełniają także towarzystwa przyjaz
ni
rakterystyczne funkcje organizacji pozarządowych między poszczególnymi narodami, które stawiają
można podzielić na dwie grupy: sobie za cel poznanie i zbliżenie narodów, ich kultury,
1) funkcje związane z zaspokajaniem potrzeb, gospodarki i społeczeństwa. Funkcja ta jest również
zainteresowań i aspiracji samych stowarzyszonych charakterystyczna dla stowarzyszeń kulturalnych,
(afiliacyjna, ekspresyjna, pomocowa), oświatowych, innych towarzystw przyjaz
ni itp.
2) funkcje związane z zaspokajaniem potrzeb szer- r Funkcja opiekuńczo-wychowawcza ukierun-
szej społeczności, np. lokalnej bądz
jej określonej części kowana jest na kształtowanie osobowości dzieci
(integracyjna, opiekuńczo-wychowawcza, normalizacyj- i młodzieży, pomoc w wyrównywaniu braków w sfe-
na, grupy nacisku, funkcja uspołeczniania państwa). rze psychofizycznej i warunkach życia, a także na
tworzenie optymalnych warunków rozwoju. Związa-
1)
Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatel- na jest z rolą, jaką powinno odgrywać środowisko
skim. Wydawnictwo Interart, Warszawa 1996.
lokalne w procesie wychowawczym.
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 15
r Funkcja normalizacyjna widoczna jest na W ten sposób spełnia się rola organizacji po-
płaszczyz
nie harmonizowania działalności społecz- zarządowych w zakresie uspołeczniania państwa
nej z wymogami prawa. i współkształtowania życia społecznego.
Działalność organizacji pozarządowych zauwa-
żalna jest niemal w każdej dziedzinie życia, są jednak
Formy działania
obszary, w których nasilenie tej działalności jest wy-
jątkowo duże. Pojawia się ona w obszarach, którymi Formy działania organizacji pozarządowych
zainteresowanie służb publicznych jest mniejsze, mogą być różne, co do tego istnieje pełna do-
w których państwo nie dostrzega problemów, ba- wolność. Muszą być one jedynie dostosowane do
gatelizuje je bądz
nie jest w stanie ich rozwiązać. celów, dla realizacji których organizacje zostały
Organizacje pozarządowe zagospodarowując luki powołane do życia.
w sieci instytucji publicznych, poszerzając bazę Według badań przeprowadzonych pod koniec
świadczenia usług społecznych dają ludziom moż- lat 90. przez organizację KLON/JAWOR, zajmującą
liwość wyboru, a oferując coraz bardziej specjali- się zbieraniem informacji o działaniach organizacji
styczne formy pomocy otwierają się na autentyczne pozarządowych, najczęstszą formą regularnie pro-
potrzeby odbiorców. Stwarzają też konkurencję, wadzonych działań jest szeroko rozumiana edukacja.
wymuszając lepszą jakość świadczeń. Do obsza- Nie oznacza to wcale, że tak wiele organizacji działa
rów charakteryzujących się zwiększoną aktywno- w Polsce na rzecz szkolnictwa, chodzi raczej o wpły-
ścią organizacji pozarządowych należy niewątpliwe wanie na opinię społeczną i różne formy działań pro-
sfera rehabilitacji i opieki nad ludz
mi upośledzony- filaktycznych. Na przykład wspomniana we wstępie
mi umysłowo, resocjalizacji osób nieprzystosowa- Fundacja Pomocy Wzajemnej  Barka prowadzi pro-
nych społecznie, pomocy osobom uzależnionym gram socjalno-edukacyjny, polegający na połączeniu
i bezdomnym. pomocy socjalnej z edukacją. Zrodził się on z potrzeby
r Funkcja grupy nacisku jest związana z jednym uzupełnienia wykształcenia i podnoszenia lub zmiany
z najważniejszych celów działalności organizacji kwalifikacji zawodowych osób z grup wykluczonych
pozarządowych, czyli obroną podstawowych war- (m.in. z powodów zdrowotnych) w celu umożliwienia
tości społeczeństwa demokratycznego: wolności, im usamodzielnienia się i integracji społecznej.
pluralizmu, poszanowania interesów wszystkich Prawie 28% organizacji uczestniczy w działaniach
grup społecznych i wspólnego dobra. Polega na na rzecz organizowania współpracy między organi-
artykułowaniu ważnych dla danej grupy kwestii zacjami i współpracy międzynarodowej. Około 25%
społecznych, wywieraniu presji na władze lokalne, organizacji prowadzi mniej lub bardziej zaawanso-
rządy i parlamenty w celu rozwiązywania tych kwestii waną działalność wydawniczą. Działania co szóstej
i przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom życia organizacji mają formę poradnictwa, konsultacji
społecznego. Prężne organizacje pozarządowe i wsparcia technicznego dla innych organizacji.
odgrywają dziś w świecie znaczącą rolę w zakresie Około 10% organizacji pozarządowych przedkłada
ochrony środowiska naturalnego, obrony przed nad inne funkcję grupy nacisku, deklarując działania
zagrożeniami wynikającymi ze stosowania energii na rzecz zmian o charakterze systemowym (należy
nuklearnej, czy przestrzegania praw człowieka. Or- traktować z pewną ostrożnością skuteczność tego
ganizacje pozarządowe mogą zatem stanowić silne rodzaju działań, ale nie zmienia to faktu, że wiele
grupy nacisku i występować na przykład w interesie organizacji ma takie ambicje). Również około 10%
mniejszości narodowych czy środowisk ludzi nie- organizacji regularnie prowadzi działania badawcze.
pełnosprawnych. Funkcję grupy nacisku spełniają Najmniej organizacji przyjęło jako formę działań
najczęściej organizacje o charakterze społecznym, finansowanie instytucji, osób indywidualnych i finan-
związki stowarzyszeń, federacje. sowe wsparcie innych organizacji pozarządowych.
r Funkcja uspołeczniania państwa stanowi pew- W ostatnich latach w ogólnej liczbie organizacji
nego rodzaju podsumowanie funkcji przedstawio- pozarządowych widoczny jest znaczny wzrost udzia-
nych powyżej. Związana jest z urzeczywistnianiem łu organizacji działających na polu usług socjalnych
idei demokracji. Wpływa na nią bezpośrednio pro- (pomoc społeczna i zdrowie)  prawie dwukrotny
ces wchodzenia struktur pozarządowych do coraz w stosunku do roku 1993. Znacznie też wzrasta
szerszych obszarów życia publicznego. Struktury te liczba organizacji związanych z kwestiami rozwoju
przejmują teraz znaczną część spraw stanowiących regionalnego. Wzrasta również, choć nieco mniej
jeszcze do niedawna domenę służb zawodowych dynamicznie, liczba organizacji związanych z ochro-
i okazują się w ich rozwiązywaniu lepsze oraz bar- ną praw człowieka, bezpieczeństwem publicznym,
dziej efektywne. środkami masowego przekazu oraz zagadnieniami
Tak więc stopień nasycenia życia publicznego państwa, prawa i polityki.
działalnością pozarządową jest miernikiem stopnia Fundacje i stowarzyszenia obejmują swym dzia-
demokratyzacji państwa i urzeczywistniania idei pań- łaniem wszystkie grupy wiekowe: dzieci, młodzież,
stwa obywatelskiego. ludzi w średnim wieku i osoby starsze. W ostatnich
16 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
latach fundacje i stowarzyszenia zaczęły odgrywać znane były przypadki (co znacznie osłabiło sponta-
pierwszoplanową rolę w niesieniu pomocy ludziom niczne poparcie ludności dla organizacji pozarządo-
bezdomnym, kobietom maltretowanym oraz w obro- wych) działalności fundacji-przedsiębiorstw założo-
nie dzieci krzywdzonych i w sprawach macierzyń- nych po to, aby bez płacenia należnych budżetowi
stwa nieletnich. Rezultaty badań dowodzą, że 50% państwa podatków i ceł sprowadzać paliwa, alkohole
pracowników socjalnych współpracowało z organi- i papierosy, czy też fundacji uzyskujących nieopodat-
zacjami pozarządowymi w rozwiązywaniu proble- kowane dochody z tytułu świadczenia odpłatnych
mów ubóstwa, bezdomności oraz w sprawie orga- usług medycznych.
nizacji pomocy dla najuboższych samotnych matek, Jak wynika z tej krótkiej prezentacji organizacji
rodzin wielodzietnych oraz osób niepełnosprawnych pozarządowych, a zwłaszcza roli jaką pełnią, istotną
fizycznie a także umysłowo. Organizacje świadczące jest wzajemna współpraca instytucji pozarządowych
pomoc i usługi socjalne nastawione są głównie na i państwowych oraz wykorzystywanie przy tym po-
pomoc materialną, usługi medyczne, rehabilitacyjne tencjału, jaki tkwi w trzecim sektorze.
oraz opiekę środowiskową.
Grzegorz Krupa
Istnieją też pewne niekorzystne rezultaty działal-
Departament Prewencji i Rehabilitacji
ności niektórych organizacji pozarządowych. Dobrze
okiem prawnika
Przeniesienie pracownika do innej pracy
w związku z chorobą zawodową
lub wypadkiem przy pracy
Wprowadzenie
bardzo ważne, ponieważ przeniesienia ochronne
właściwie wykorzystywane są istotnym środkiem
W prezentowanym opracowaniu szczegóło- prewencyjnym przed szkodliwym wpływem środo-
wej analizie poddane zostaną regulacje prawne wiska pracy na zdrowie pracowników. Rozważania
dotyczące czasowego przeniesienia pracownika nad każdą z form przeniesienia ochronnego pro-
do innej pracy, z powodu stwierdzenia u niego wadzone są odrębnie, bo, pomimo znacznych po-
objawów wskazujących na powstawanie choroby dobieństw, charakter obowiązku pracodawcy oraz
zawodowej (art. 230 Kodeksu pracy) oraz stałego ochrona prawna przenoszonego pracownika jednak
przeniesienia ochronnego pracownika, który stał się różnią, gdyż zdeterminowane są przez przyczy-
się niezdolny do wykonywania dotychczasowej nę zdrowotną przeniesienia.
pracy wskutek choroby zawodowej lub wypadku
przy pracy (art. 231 k.p.).
Czasowe przeniesienie do innej pracy
Istotą przeniesienia ochronnego jest ustrzeże-
pracownika zagrożonego
nie pracownika przed zachorowaniem na chorobę
chorobą zawodową
zawodową poprzez niezwłoczne odsunięcie go od
z
ródła zagrożenia dla jego zdrowia, występującego Ustawodawca w art. 230 ż 1 k.p. stanowi, że  w ra-
w środowisku pracy oraz zorganizowanie poszkodo- zie stwierdzenia u pracownika objawów wskazują-
wanemu pracownikowi odpowiednich warunków do cych na powstawanie choroby zawodowej, praco-
kontynuowania zatrudnienia. Przeniesienie pracowni- dawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia
ka do innej pracy w związku z chorobą zawodową lub lekarskiego, w terminie i na czas określony w tym
wypadkiem przy pracy jest środkiem prawnym, w któ- orzeczeniu, przenieść pracownika do innej pracy nie
rym wyraz
nie widać przyjętą przez ustawodawcę pre- narażającej go na działanie czynnika, który wywołał
ferencję ochrony zdrowia pracownika i jego zdolności te objawy .
produkcyjnej nad doraz
nym interesem pracodawcy. Kluczowym pojęciem w cytowanym przepisie
Podjęcie powyższego zagadnienia oraz przed- jest pojęcie choroba zawodowa. Chorobę tę przepi-
stawienie wymienionych regulacji prawnych sze- sy prawa definiują jako chorobę określoną w wyka-
rokiemu odbiorcy, w szczególności pracodawcom, zie chorób zawodowych, jeśli została spowodowana
pracownikom i ich reprezentacjom, wydaje się być działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 17
występujących w środowisku pracy lub stanowi na- Orzeczenie lekarskie o przeniesieniu pracow-
stępstwo sposobu wykonywania pracy. Wykaz cho- nika do innej pracy jest dla pracodawcy wiążące
rób zawodowych stanowi załącznik do rozporządze- i powinno być wykonane w terminie wskazanym
nia Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2002 r. w sprawie w tym orzeczeniu. Pracodawca jest tutaj jedynie
wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad wykonawcą decyzji lekarza, której nie może ani
postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, zmienić, ani odwołać. Zdrowie i życie pracownika
rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych jest bowiem prawnie chronione. Najważniejszym
oraz podmiotów właściwych w tych sprawach1). przepisem zawierającym gwarancję ochrony tych
Stwierdzenia choroby zawodowej dokonuje wła- dóbr jest art. 207 ż 2 k.p., który nakłada na praco-
ściwy państwowy inspektor sanitarny mocą decyzji dawcę generalny obowiązek ochrony zdrowia i ży-
administracyjnej, w szczególności na podstawie cia pracowników poprzez zapewnienie bezpiecz-
orzeczenia lekarskiego o rozpoznaniu choroby za- nych i higienicznych warunków pracy. Objęcie
wodowej, wydanego przez właściwego lekarza oraz ochroną prawną zdrowia i życia gwarantują także
oceny narażenia zawodowego pracownika. dwie podstawowe zasady prawa pracy: zasada po-
Należy podkreślić, że art. 230 ż 1 k.p. daje podsta- szanowania godności i innych dóbr osobistych pra-
wy dla przeniesienia pracownika do innej pracy już cownika (art. 111 k.p.) oraz zasada ochrony zdrowia
w fazie podejrzenia lekarza, że u danego pracownika, i życia pracownika poprzez zapewnienie bezpiecz-
wykonującego pracę w szkodliwych dla jego zdrowia nych i higienicznych warunków pracy (art. 15 k.p.
warunkach pracy, może dojść do powstania choroby w związku z art. 207 ż 2 k.p.). Pracodawca pozo-
zawodowej, wystarczającą bowiem przesłanką prze- stawiając pracownika przy pracy narażającej go na
niesienia ochronnego jest stwierdzenie u pracownika działanie czynników, które wywołały objawy wska-
objawów wskazujących na powstawanie choroby zujące na powstawanie choroby zawodowej, jeżeli
zawodowej. Nie ma więc konieczności oczekiwania lekarz stwierdził konieczność odizolowania go od
na rozpoznanie choroby zawodowej, a tym bardziej tych czynników, dopuściłby się więc naruszenia
na jej stwierdzenie. Czasowe przeniesienie ochron- powyższych przepisów bhp, co jest wykroczeniem
ne ma zatem głównie służyć temu, aby do choroby przeciwko prawom pracownika, zagrożonym sank-
zawodowej nie doszło, aczkolwiek na każdym etapie cją prawną (art. 283 ż 1 k.p.).
postępowania w sprawie choroby zawodowej (po- W przypadku gdy pracodawca jednak nie prze-
dejrzenia, rozpoznania, stwierdzenia) możliwe jest niesie pracownika do innej, bezpiecznej dla niego
zastosowanie przeniesienia ochronnego w celu od- pracy, w terminie wskazanym w orzeczeniu lekar-
separowania pracownika od czynnika lub czynników skim, pracownik może skorzystać ze środków praw-
wywołujących u niego objawy chorobowe. nych umożliwiających mu samodzielną, bezpo-
O konieczności przeniesienia ochronnego, termi- średnią i niezwłoczną obronę przed zagrożeniami
nie przeniesienia i okresie jego trwania orzeka lekarz w miejscu pracy, tj. z prawa powstrzymania się od
sprawujący opiekę nad pracownikami danego zakła- wykonywania pracy niebezpiecznej w obliczu bez-
du, na podstawie wyników przeprowadzonego bada- pośredniego zagrożenia dla jego zdrowia lub życia
nia lekarskiego oraz oceny zagrożeń dla zdrowia i ży- (art. 210 ż 1 k.p.), z rozwiązania umowy o pracę bez
cia pracownika, występujących na stanowisku pracy. wypowiedzenia (art. 55 ż 1 k.p.), a nawet w szcze-
Tryb wydawania orzeczeń lekarskich określa rozpo- gólnych okolicznościach z rozwiązania umowy
rządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia o pracę bez wypowiedzenia z winy pracodawcy
30 maja 1996 r. w sprawie badań lekarskich pracow- (art. 55 ż 11 k.p.).
ników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad Przeniesienie ochronne jest bezwzględnym obo-
pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych wiązkiem pracodawcy, ma być dokonane w terminie
do celów przewidzianych w Kodeksie pracy.2) i na czas określony w orzeczeniu lekarskim, ale jego
Należy pamiętać, że zarówno pracownik, jak i pra- realizacja następuje na mocy jednostronnej czyn-
codawca mają prawo, w ciągu 7 dni, kwestionować ności prawnej pracodawcy, który samodzielnie wy-
treść orzeczenia lekarskiego wydanego przez swo- znacza pracownikowi nowe stanowisko pracy oraz
jego lekarza profilaktyka, występując z wnioskiem kształtuje pozostałą treść stosunku pracy.3) Art. 230
o przeprowadzenie ponownego badania przez inne- ż 1 k.p. zawiera jedynie gwarancję, aby praca powie-
go lekarza, zatrudnionego w wojewódzkim ośrodku rzona pracownikowi była pozbawiona czynników
medycyny pracy właściwym ze względu na siedzibę
pracodawcy. Ponowne badanie lekarskie powinno
3)
Szerzej: T. Wyka, Tryb przeniesienia pracownika do innej
być przeprowadzone w ciągu 14 dni od dnia złoże-
pracy ze względu na zagrożenia wynikające z warunków pracy,
nia wniosku. Ustalone na jego podstawie orzeczenie Studia Prawno-Ekonomiczne 1988, t. XLI, s. 63-75. Inaczej
stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 grudnia 1999 r., nr I
lekarskie jest ostateczne (ż 5 rozporządzenia MZiOS
PKN 425/99 uznając, że  przeniesienie pracownika do innej pra-
z dnia 30 maja 1996 r.).
cy w trybie art. 230 k.p. należy traktować jako polecenie, którego
odmowa może być uznana za ciężkie naruszenie podstawowych
1)
Dz.U z 2002 r. nr 132, poz. 1115. obowiązków pracowniczych (art. 52 ż 1 pkt 1 k.p.): OSNAPiUS
2)
Dz.U z 1996 r. nr 69, poz. 332 z póz
n. zm. 2001, nr 8, poz. 263.
18 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
wywołujących objawy choroby zawodowej, czyli nikowi przysługuje, pomimo iż art. 230 ż 1 k.p.
była dla pracownika odpowiednia ze względów zawiera jedynie gwarancję pracy odpowiedniej
zdrowotnych. Jednakże pracodawca przy podej- zdrowotnie, prawo rozwiązania umowy o pracę bez
mowaniu decyzji o powierzeniu pracownikowi wypowiedzenia, jeżeli pracodawca nie zapewni mu
innej pracy, oprócz zrealizowania wymogu bez- odpowiedniej pracy nie tylko ze względów zdrowot-
pieczeństwa zdrowotnego, zobowiązany jest do nych, ale także odpowiadającej jego kwalifikacjom
działania zgodnego ze społeczno-gospodarczym zawodowym (art. 55 ż 1 k.p.). Pracownik ma bo-
przeznaczeniem prawa oraz zasadami współżycia wiem prawo do odmowy kontynuowania zatrudnie-
społecznego (art. 8 k.p.). Oznacza to, że zmiana nia w nieodpowiadających mu warunkach pracy,
warunków pracy i płacy przenoszonego pracowni- za czym również przemawia zasada swobodnego
ka nie powinna wykraczać poza granice koniecznej wyboru miejsca pracy, która jest nie tylko podsta-
potrzeby i powinna uwzględniać usprawiedliwiony wową zasadą prawa pracy (art. 10 k.p.), ale także
interes pracownika. zasadą konstytucyjną (art. 65 Konstytucji RP).
Pracodawca zamierzający dopuścić pracownika Ustawodawca nakładając na pracodawcę
do nowej, wskazanej przez siebie pracy, powinien bezwzględny obowiązek dokonania przeniesie-
skierować pracownika na badanie profilaktyczne nia ochronnego nie przewidział sytuacji, w której
w celu potwierdzenia przez lekarza braku prze- pracodawca nie posiada bezpiecznego dla dane-
ciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy go pracownika stanowiska pracy, nie ma zatem
na nowym stanowisku. Pomimo że art. 230 ż 1 k.p. obiektywnych możliwości zrealizowania obowiązku
nie zawiera tego typu regulacji prawnych, to obo- wynikającego z analizowanego przepisu. W takich
wiązek poddania pracownika wstępnym badaniom okolicznościach pracodawca może wypowiedzieć
profilaktycznym wynika tutaj z art. 229 ż 1 pkt 2 k.p. pracownikowi umowę o pracę, ale przez okres
w związku z art. 207 ż 2 k.p. Przenoszony pracow- wypowiedzenia, z uwagi na to, iż lekarz stwierdził
nik należy bowiem do grupy szczególnego ryzyka przeciwwskazania zdrowotne nie może dopuścić
zawodowego i to lekarz powinien ostatecznie wy- pracownika do wykonywania dotychczasowej pracy
powiedzieć się, czy nowe warunki pracy nie za- i obowiązany jest wypłacać mu niezmienione wy-
wierają niebezpiecznych czynników dla zdrowia nagrodzenie. Należy jednak podkreślić, że chodzi
pracownika. tutaj tylko o obiektywnie rozumiany brak odpowied-
Pracownik ma bezwzględny obowiązek podpo- niego ze względów zdrowotnych stanowiska pracy
rządkować się decyzji pracodawcy o przeniesieniu dla pracownika, bowiem nie zwalnia pracodawcy
do innej pracy, bezpiecznej dla jego aktualnego sta- z obowiązku wykonania przeniesienia ochronnego
nu zdrowia. Niedopuszczalne jest samowolne pozo- sytuacja, w której stanowisko takie jest zajęte przez
stawanie pracownika na dotychczasowym stanowi- innego pracownika. Oczywiście pracodawca może
sku pracy. Zdaniem Sądu Najwyższego  przepisy zagrożonemu chorobą zawodową pracownikowi
bhp mają chronić zdrowie i zdolność produkcyjną zorganizować nowe bezpieczne stanowisko pracy,
pracowników w interesie społecznym, wobec cze- ale jest to tylko prawo pracodawcy, a nie obowiązek
go nawet rezygnacja pracownika z ochrony swego wynikający z norm prawnych.
zdrowia, wynikająca z chęci utrzymania wyższych Przepisy prawa nie ograniczają lekarza profilak-
zarobków, nie może usprawiedliwiać dalszego za- tyka w przedmiocie orzekania o długości okresu
trudnienia go w warunkach szkodliwych dla jego przeniesienia ochronnego, ani też powtarzalności
zdrowia .4) Niepodporządkowanie się pracownika wydawania takich orzeczeń. Jedynym więc kryte-
decyzji pracodawcy dotyczącej dokonania przenie- rium, którym kieruje się lekarz wydając orzeczenia
sienia ochronnego może powodować zastosowanie lekarskie, jest aktualny stan zdrowia pracownika.
wobec niego sankcji porządkowych (art. 108 k.p.), Jeżeli zatem objawy wskazujące na powstawanie
a nawet może być podstawą rozwiązania umowy choroby zawodowej u danego pracownika będą się
o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika, utrzymywały, to lekarz orzeknie o potrzebie dokona-
z powodu ciężkiego naruszenia podstawowego nia kolejnego przeniesienia ochronnego, natomiast
obowiązku pracowniczego  wykonywania pracy jeżeli ustąpią pracownik będzie mógł wrócił do
w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz swojej podstawowej pracy. Koniecznym warunkiem
stosowania się do wydanych w tym zakresie pole- ponownego zatrudnienia takiego pracownika, przy
ceń i wskazówek przełożonych (art. 52 ż 1 pkt 1 k.p. pracy określonej w umowie o pracę, jest poddanie
w związku z art. 211 pkt 2 k.p.). go wstępnemu badaniu profilaktycznemu oraz
Obowiązek pracownika poddania się przenie- uzyskanie zaświadczenia o braku przeciwwska-
sieniu ochronnemu do innej pracy, wskazanej zań zdrowotnych do pracy na tym stanowisku. Do
jednostronnie przez pracodawcę, nie ma jednak obowiązków pracodawcy należy umożliwienie pra-
charakteru absolutnego. Przenoszonemu pracow- cownikowi podjęcia pracy, jaką wykonywał przed
przeniesieniem.
4)
Ustawodawca dla przenoszonego ze względów
Uchwała z dnia 28 sierpnia 1967 r. nr I PR 256/67: OSNCP
1968, nr 3, poz. 52. zdrowotnych pracownika przewiduje gwarancje
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 19
Stałe przeniesienie do innej pracy
płacowe w ograniczonym okresie czasu, bowiem
pracownika poszkodowanego
zgodnie z art. 230 ż 2 k.p.  jeżeli przeniesienie do
wskutek choroby zawodowej
innej pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia,
lub wypadku przy pracy
pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy
przez okres nie przekraczający 6 miesięcy . Praco-
dawca zatem  w okresie ochronnym  ma obowią- Zgodnie z art. 231 Kodeksu pracy  pracodawca,
zek wypłacać pracownikowi wynagrodzenie nie niż- na podstawie orzeczenia lekarskiego, przenosi do
sze, aniżeli miało to miejsce przed przeniesieniem. odpowiedniej pracy pracownika, który stał się
W przypadku różnicy w wysokości wynagrodzenia niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy
na nowym stanowisku pracy, w stosunku do wyna- wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodo-
grodzenia z okresu poprzedzającego przeniesienie wej i nie został uznany za niezdolnego do pracy w ro-
na niekorzyść pracownika, pracodawca wypłaca zumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Fun-
pracownikowi przez okres do 6 miesięcy dodatek duszu Ubezpieczeń Społecznych. Przepis art. 230
wyrównawczy, który w całości pokrywa z własnych ż 2 stosuje się odpowiednio .
środków finansowych. Dodatek wyrównawczy Ustawodawca  mocą cytowanego przepisu 
oblicza się według zasad określonych w rozporzą- zobowiązuje pracodawcę do stałego przeniesienia
dzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia ochronnego pracownika, u którego stwierdzona zo-
29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wy- stała niezdolność do wykonywania dotychczasowej
nagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz pracy spowodowana chorobą zawodową lub wy-
wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania padkiem przy pracy. Konieczność więc dokonania
odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych przeniesienia pracownika do odpowiedniej dla niego
do wynagrodzenia oraz innych należności przewi- pracy, w przeciwieństwie do przeniesienia czasowe-
dzianych w Kodeksie pracy.5) go, uregulowanego w art. 230 ż 1 k.p., wynika tutaj
Należy podkreślić, że czasowe przeniesienie pra- z faktu powstania negatywnych dla zdrowia skutków
cownika do innej pracy ma charakter wybitnie prewen- choroby zawodowej lub wypadku przy pracy.
cyjny oraz cechuje je zindywidualizowane podejście Powyższy obowiązek przeniesienia nie powstaje
do zdrowia pracownika, gdyż jego celem jest ustrze- jednak, gdy pracownik został uznany za niezdolne-
żenie konkretnego pracownika przed zachorowaniem go do pracy w rozumieniu ustawy z dnia 17 grudnia
na chorobę zawodową poprzez wczesne odizolowa- 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
nie od niebezpiecznych dla jego zdrowia czynników pieczeń Społecznych.6) Zgodnie z art. 12 tej ustawy,
występujących w środowisku pracy, które wywołały niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub
objawy wskazujące na powstawanie tej choroby. częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej
Instytucja przeniesień ochronnych służy przeciw- z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie
działaniu chorobom zawodowym w konkretnym za- rokuje odzyskania tej zdolności po przekwalifikowa-
kładzie pracy, ale na ile jest skutecznym narzędziem niu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która
prewencyjnym zależy przede wszystkim od samych utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek
zainteresowanych: pracownika potrafiącego u siebie pracy, natomiast częściowo niezdolną do pracy jest
zauważyć niepokojące objawy chorobowe i zgłosić osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność
je niezwłocznie swojemu lekarzowi, lekarza profi- do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwali-
laktyka podejmującego odważne decyzje w przed- fikacji. Pracownik poszkodowany wskutek choroby
miocie przeniesień ochronnych oraz pracodawcy, zawodowej lub wypadku przy pracy, uznany za
którego zadaniem jest zapewnienie zagrożonemu niezdolnego do pracy w myśl w art. 12 powołanej
pracownikowi bezpiecznych dla jego zdrowia warun- ustawy, nabywa prawo do renty według zasadach
ków pracy. Tego rodzaju działania ochronne przy- określonych w ustawie z 30 paz
dziernika 2002 r.
noszą wymierne korzyści zarówno pracownikowi, o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków
który zachowuje zdolność fizyczną do zatrudnienia, przy pracy i chorób zawodowych.7)
a także, w dalszej perspektywie, pracodawcy, który O niezdolności pracownika do wykonywania
pozostanie wolny od obciążeń finansowych i orga- dotychczasowej pracy wskutek choroby zawodowej
nizacyjnych związanych ze stwierdzeniem u jego lub wypadku przy pracy  i w związku z tym o ko-
pracownika choroby zawodowej. Ochrona zdrowia nieczności przeniesienia go na czas nieokreślony
pracownika poprzez niedopuszczenie do powstania do odpowiedniej pracy  orzeka lekarz sprawujący
lub rozwoju choroby zawodowej ma także ważny opiekę nad pracownikami danego zakładu. Na pra-
wymiar społeczny, gdyż pracownik utrzymując zdol- codawcy ciąży bezwzględny obowiązek wykonania
ność do pracy zachowa posiadany status społeczny orzeczenia lekarskiego. Z tym że ustawodawca, na
i ekonomiczny oraz nie zasili rzeszy pobierających gruncie art. 231 k.p., stawia wyższe wymogi w za-
świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
6)
Dz.U z 1998 r. nr 162, poz. 1118 z póz
n. zm.
5)
7)
Dz.U. z 1996 r. nr 62, poz. 289 z póz
n. zm.
Dz.U. z 2002 r. nr 199, poz. 1673 z póz
n. zm.
20 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
kresie stałego przeniesienia ochronnego, aniżeli stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej,
przy przeniesieniu czasowym, gdyż praca zapropo- jeżeli udowodni, że wyłączną przyczyną wypadku
nowana poszkodowanemu pracownikowi musi być przy pracy było zawinione naruszenie przez pra-
odpowiednia nie tylko ze względów zdrowotnych, cownika przepisów bhp lub jego stan nietrzez
wo-
ale także musi odpowiadać kwalifikacjom pracow- ści (art. 14 powołanej ustawy). Ustawodawca daje
nika. Warto zauważyć, że w wyniku ostatniej noweli- możliwość zastępczego wykonania powyższego
zacji treści art. 231 k.p.8) zrezygnowano z określenia, obowiązku, gdyż jeśli pracodawca nie wydzieli lub
iż pracodawca przenosi pracownika do  innej odpo- nie zorganizuje w odpowiednim terminie stanowi-
wiedniej pracy , na rzecz określenia  odpowiedniej ska pracy obowiązany jest dokonać, w dniu roz-
pracy pomijając słowo  innej , co można interpre- wiązania stosunku z daną osobą niepełnosprawną,
tować, że pracodawca powinien dążyć, aby obowią- wpłaty na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób
zek przeniesienia ochronnego wykonać w ramach Niepełnosprawnych w wysokości piętnastokrot-
umówionej pracy poprzez dostosowanie warunków nego przeciętnego wynagrodzenia za pracownika
pracy do ograniczonej zdolności fizycznej pracow- (art. 23 powołanej ustawy).
nika, podejmując w tym celu najróżniejsze dostępne Trzeba podkreślić, że stałe przeniesienie ochron-
działania, np. organizacyjne, technologiczne, tech- ne jest bardzo ważnym środkiem prawnym, zabez-
niczne. pieczającym interesy pracownika w sytuacji, gdy
Przewidziany w art. 231 k.p. obowiązek stałego szkodliwe warunki pracy spowodowały u niego
przeniesienia ochronnego wykazuje znaczne po- utratę zdolności do wykonywania dotychczasowej
dobieństwa do regulacji czasowego przeniesienia pracy. Odpowiedzialnym za dalsze zatrudnienie ta-
zawartej w art. 230 k.p., dlatego też większość kiego pracownika ustawodawca uczynił pracodaw-
uwag poczynionych na temat czasowego przenie- cę, w którego zakładzie pracy zdrowie pracownika
sienia ochronnego, dotyczących: sankcji i środków uległo pogorszeniu, ale nie na tyle, aby nabył prawo
prawnych wobec pracodawcy odmawiającego do renty wypadkowej.
przeniesienia pracownika, trybu przeniesienia, W stałym przeniesieniu ochronnym na pierwszy
obowiązku przeprowadzenia wstępnego badania plan wyłania się zatem aspekt społeczny, gdyż
profilaktycznego, obowiązku pracownika poddania pracownika z pogorszoną zdolnością fizyczną do
się przeniesieniu, sankcji wobec pracownika odma- zatrudnienia nie pozostawia się samemu sobie, ale
wiającego zrealizowania przeniesienia ochronnego ważny jest również aspekt ochronny, który polega
oraz dodatku wyrównawczego do wynagrodzenia na niedopuszczeniu do pogorszenia się aktualnego
przeniesionego pracownika, odnosi się również do stanu zdrowia pracownika.
stałego przeniesienia ochronnego.
Trzeba natomiast poczynić kilka uwag odnośnie
Podsumowanie
sytuacji, w której pracodawca nie posiada obiektyw-
nych możliwości przeniesienia pracownika do odpo- Z przeprowadzonych rozważań wynika, że pol-
wiedniej dla jego zdrowia i kwalifikacji pracy. W po- skie przepisy prawa pracy wyposażyły lekarza profi-
wyższych okolicznościach, podobnie jak na gruncie laktyka oraz strony stosunku pracy w solidne narzę-
art. 230 ż 1 k.p., pracodawcy w zasadzie przysługuje dzia służące zapobieganiu oraz łagodzeniu skutków
prawo złożenia pracownikowi oświadczenia woli chorób zawodowych lub wypadków przy pracy.
o wypowiedzeniu umowy o pracę z przyczyn leżą- Stworzenie odpowiednich regulacji prawnych
cych po stronie pracodawcy. nie oznacza jednak, że uprawnione podmioty
Sytuacja jednak zmienia się w okolicznościach, chętnie będą je stosowały. Warto zatem promo-
gdy pracownik w wyniku wypadku przy pracy lub wać przeniesienia ochronne wśród pracodawców
choroby zawodowej utracił zdolność do wykony- oraz pracowników  jako środek prewencyjny
wania dotychczasowej pracy i został uznany za wywierający korzystny wpływ na stan bezpieczeń-
osobę niepełnosprawną w rozumieniu ustawy z dnia stwa i higieny pracy, zabezpieczający interesy
27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo- pracowników i pracodawców, a także mający waż-
łecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych9); ny wymiar społeczny. Szczególna rola w tym za-
wówczas bowiem na pracodawcy ciąży obowiązek kresie przypada służbom medycyny pracy, które
wydzielenia lub zorganizowania odpowiedniego realizując swoje zadania mają obowiązek współ-
dla takiego pracownika stanowiska pracy z podsta- działać z pracodawcami, pracownikami oraz ich
wowym zapleczem socjalnym. Pracodawca tylko przedstawicielami w obszarze ochrony zdrowia
wtedy zostanie zwolniony z obowiązku utworzenia i życia pracowników w miejscu pracy.
Na potrzebę zwiększania roli prewencji chorób
zawodowych oraz upowszechniania wiedzy o meto-
8)
Ustawa z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy
dach prewencji, a także konieczność kontynuowa-
 Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 2003 r.
nia zatrudnienia przez osoby, u których nastąpiło
nr 213, poz. 2081).
9)
Dz.U. z 1997 r. nr 123, poz. 776 z póz
n. zm.
ograniczenie zdolności do pracy, zwraca się także
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 21
uwagę na poziomie Unii Europejskiej  w Rezolucji Analizując przeniesienia ochronne niewątpliwie
Rady Unii Europejskiej z dnia 3 czerwca 2002 r. należy również podnieść, niedostrzeganą przez
w sprawie nowej strategii Wspólnoty w dziedzinie ustawodawcę, okoliczność braku obiektywnych
zdrowia i bezpieczeństwa w pracy (2002-2006).10) możliwości zrealizowania przez pracodawcę obo-
Zagrożenia w środowisku pracy i ich skutki wciąż wiązku przeniesienia pracownika. Wydaje się, że
są w Polsce bardzo ważnym problemem społecz- skoro ustawodawca nadał instytucji przeniesienia
nym, dlatego też proponuję podjęcie szerokiej dys- ochronnego charakter bezwzględny, to w sytu-
kusji na temat przyszłego kształtu prawnego insty- acji braku bezpiecznego miejsca pracy powinien
tucji przeniesienia pracownika do innej pracy z przy- konsekwentnie, podobnie jak w przypadku osób
czyn zdrowotnych, spowodowanych szkodliwymi niepełnosprawnych, zobowiązać pracodawcę do
dla zdrowia warunkami pracy. Dziś powszechnie zorganizowania nowego, odpowiedniego dla
się uważa, iż nieodpowiednie warunki pracy mogą pracownika stanowiska pracy. Nie da się jednak
prowadzić nie tylko do powstawania wypadków przy wykluczyć, że utworzenie takiego stanowiska,
pracy czy chorób zawodowych, ale także wywierają szczególnie w małych zakładach, może być dla
niekorzystny wpływ na ogólny stan zdrowia pracow- pracodawcy bardzo kłopotliwe. Dlatego też należa-
nika. W związku z tym, warto w tym miejscu wystąpić łoby dopuścić możliwość zastępczego wykonania
z propozycją de lege ferenda poszerzenia przyczyn zobowiązania, np. poprzez zaoferowanie pracowni-
uzasadniających przeniesienia ochronne o inne kowi odpowiedniej pracy w innym zakładzie pracy,
schorzenia wywołane warunkami środowiska pracy, czy też poprzez dokonanie odpowiedniej wpłaty na
o tzw. choroby parazawodowe. Podobne rozwiąza- ubezpieczenie wypadkowe, z którego pracownik
nia prawne funkcjonowały już pod rządami ustawy otrzymywałby pomoc finansową w okresie poszu-
z dnia 30 marca 1965 r. o bezpieczeństwie i higie- kiwania pracy.
nie pracy (art. 23 ust. 1).11) Bardzo istotna  z roz- Powyższe proponowane zmiany regulacji praw-
ważanego punku widzenia  jest norma prawna nych dotyczących przeniesienia pracownika do in-
zawarta w obecnym art. 227 ż 1 k.p., w której usta- nej pracy ze względów zdrowotnych wydają się być
wodawca zobowiązuje pracodawcę do stosowania społecznie sprawiedliwe, ponieważ zdrowie pracow-
środków zapobiegających nie tylko chorobom za- nika i jego zdolność produkcyjna ulegają pogorsze-
wodowym, ale także innym chorobom związanym niu w wyniku niezapewnienia bezpiecznych i higie-
z warunkami pracy. nicznych warunków pracy przez pracodawcę.
Grażyna Ślawska
10)
Treść Rezolucji Rady UE, zawartej w: Prewencja i Rehabi-
Zakład Epidemiologii Środowiskowej
litacja 2003, nr 1, s. 22-25.
11) Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi
Dz.U. z 1965 r. nr 13, poz. 91.
dokumenty
Stanowisko Rady Ochrony Pracy
w sprawie przestrzegania przepisów prawa
oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
w małych i średnich przedsiębiorstwach
oraz zatrudniania pracowników młodocianych
z dnia 7 kwietnia 2004 r.
ada Ochrony Pracy na posiedzeniu w dniu zatrudniania młodocianych w celu przygotowania
R18 lutego 2004 r. zapoznała się z informacją zawodowego w Rzemiośle.
Państwowej Inspekcji Pracy dotyczącą przestrzega- Na pozytywną ocenę Rady Ochrony Pracy zasłu-
nia prawa pracy oraz zasad bhp w małych i średnich gują działania Państwowej Inspekcji Pracy zmierzają-
przedsiębiorstwach, ze szczególnym uwzględnie- ce do zapewnienia przestrzegania przepisów prawa
niem zatrudniania pracowników młodocianych oraz pracy oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
materiałem Związku Rzemiosła Polskiego w sprawie w małych i średnich przedsiębiorstwach.
22 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004
W tym obszarze Rada uznaje za szczególnie Za niezwykle istotne i służące dalszej poprawie
ważne podejmowanie nie tylko działań kontro- bezpieczeństwa pracy pracowników młodocianych
lnych i represyjnych, lecz także działań poza- należy uznać (oprócz systematycznych kontroli tej
kontrolnych, polegających przede wszystkim problematyki) podejmowanie działań o charakterze
na promocji systemowych rozwiązań w zakresie profilaktycznym, promujących bezpieczną pracę
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, i zmierzających do zwiększenia świadomości praw-
upowszechnieniu metod oceny ryzyka zawodo- nej zarówno pracodawców jak i pracowników. Ko-
wego oraz kierowanym do małych firm porad- nieczne jest kontynuowanie współpracy Państwowej
nictwie prawnym i technicznym. Potwierdzeniem Inspekcji Pracy z organizacjami rzemieślniczymi i ku-
rzeczywistego dążenia przez Państwową Inspek- pieckimi, a także dalsza, systematyczna współpra-
cję Pracy w kierunku rozszerzenia tego rodzaju ca wszystkich organów i instytucji zajmujących się
działalności jest niewątpliwie zamiar powołania sprawami zatrudniania młodocianych  kuratorów
w Głównym Inspektoracie Pracy Departamentu oświaty, urzędów pracy, samorządu rzemieślniczego
Prewencji, którego zadaniem będzie właśnie pro- i kupieckiego oraz organów kontroli  w celu podno-
mocja ochrony pracy. szenia świadomości prawnej pracodawców i ograni-
Rada pozytywnie zaopiniowała działania Pań- czenie tym samym liczby naruszeń prawa pracy.
stwowej Inspekcji Pracy, które spowodowały znacz- Rada Ochrony Pracy z niepokojem przyjęła
ne zmniejszenie się uchybień w skontrolowanych informację Związku Rzemiosła Polskiego o stale
zakładach pracy w zakresie przepisów działu IX Ko- zmniejszającym się zatrudnieniu pracowników mło-
deksu Pracy. docianych.
Wydarzenia, opinie  2004
r 14 kwietnia w siedzibie Ministerstwa Gos- 1. System kształtowania jakości powietrza w bu-
podarki, Pracy i Polityki Społecznej w Warszawie dynkach biurowych (profilaktyka tzw. zespołu chore-
odbyło się spotkanie z panem Hansem-Horstem go budynku).
Konkolewskim, dyrektorem Europejskiej Agencji 2. System analizy wydarzeń wypadkowych w śro-
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. dowisku pracy dla potrzeb profilaktyki.
W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele instytucji 3. Aktywność zawodowa pracowników w aspek-
zajmujących się bezpieczeństwem pracy, przedsiębior- cie problematyki starzejącego się społeczeństwa.
cy, partnerzy społeczni, członkowie Rady Programowej Spotkaniu przewodniczyła prof. dr hab. med. Da-
Krajowego Punktu Centralnego Europejskiej Agencji nuta Koradecka, dyrektor CIOP-PIB, a uczestniczyli
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy oraz kierownictwo w nim przedstawiciele Ministerstwa Gospodarki, Pra-
i zespół pracowników Centralnego Instytutu Ochrony cy i Polityki Społecznej, Instytutu Medycyny Pracy
Pracy-Państwowego Instytutu Badawczego. Z ramienia w A
odzi, Państwowej Inspekcji Pracy, Głównego
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych  a jednocześnie Urzędu Statystyki, Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
jako reprezentantka Rady Programowej Krajowego nych oraz pracownicy naukowi CIOP-PIB.
Punktu Centralnego  wzięła w nim udział dyrektor De- Wymienione wyżej prace zostały zamówione
partamentu Prewencji i Rehabilitacji, Alicja Barwicka. przez Komitet Badań Naukowych, a ich wyniki spo-
Tematyka obrad obejmowała zagadnienia doty- tkały się z pełnym uznaniem komisji odbierającej
czące bezpieczeństwa pracy w związku ze zbliżają- i zostały przyjęte jednogłośnie.
cym się akcesem Polski do Unii Europejskiej. W ich Wyniki te zostaną udostępnione Zakładowi Ubez-
trakcie oceniono dotychczasową współpracę Agen- pieczeń Społecznych dla potrzeb prewencji wypadko-
cji z Krajowym Punktem Centralnym i Krajową Siecią wej i rentowej. Będą upowszechniane m.in. w ośrod-
Informacyjną oraz omówiono realizację działań zwią- kach rehabilitacyjnych współpracujących z ZUS.
zanych z tegoroczną, ogólnoeuropejską kampanią
informacyjną  Budować bezpiecznie . r 30 kwietnia Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy zorganizował kon-
r 23 kwietnia, podczas spotkania w Central- ferencję prasową z okazji rozpoczęcia europejskiej
nym Instytucie Ochrony Pracy-Państwowym Insty- kampanii informacyjnej  Budować bezpiecznie .
tucie Badawczym, zaprezentowano następujące Jednocześnie w tym samym dniu, o godzinie 1200,
prace i ich wyniki: w 30 państwach Europy zainaugurowano kampanię,
PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004 23
której uwieńczeniem będzie Europejski Tydzień Bezpie- r 17 maja w Centrum Multimedialnym Foksal
czeństwa i Zdrowia w Pracy, w dniach 18-22 paz
dzierni- w Domu Dziennikarza w Warszawie miała miejsce
ka 2004 r. Celem kampanii jest wdrożenie standardów debata na temat  Polski pacjent w krajach Unii
bezpieczeństwa pracy w branży budownictwa, zwróce- Europejskiej . Wzięli w niej udział: Adam Kozier-
nie uwagi na występujące zagrożenia na stanowiskach kiewicz z Instytutu Zdrowia Publicznego Collegium
pracy, dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników oraz Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Grzegorz
podjęcie działań prewencyjnych zapobiegającym wy- Jasiński  dyrektor Biura Naczelnej Izby Lekarskiej,
padkom przy pracy. Lesław Abramowicz  prezes Narodowego Fun-
W Polsce, według danych statystycznych GUS, duszu Zdrowia, Mieczysław Błaszczyk  dyrektor
w sektorze budownictwa w 2003 r. wydarzyło się Biura Współpracy Międzynarodowej w Narodowym
około 8,5% ogólnej liczby wypadków. Dane te wska- Funduszu Zdrowia, Tomasz Krawczyk  radca mi-
zują na potrzebę wdrożenia działań prewencyjnych nistra w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej,
z zakresu bezpiecznego środowiska pracy w tym Elżbieta Tomaszewska z Departamentu Ubezpie-
sektorze gospodarki. czenia Zdrowotnego Ministerstwa Zdrowia, Hanna
Polską edycję kampanii realizuje Krajowy Punkt Więcławek-Wassermann z Departamentu Prewencji
Centralny Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Rehabilitacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
i Zdrowia w Pracy, którego rolę pełni Centralny Instytut oraz zaproszeni dziennikarze.
Ochrony Pracy  Państwowy Instytut Badawczy. Przedstawiciele Narodowego Funduszu Zdrowia,
W konferencji uczestniczyli przedstawiciele Mini- Naczelnej Izby Lekarskiej i Ministerstwa Zdrowia
sterstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Pań- omówili ogólne zasady korzystania przez polskich
stwowej Inspekcji Pracy, Zakładu Ubezpieczeń Spo- pacjentów ze świadczeń medycznych w krajach
łecznych oraz Związku Zawodowego  Budowlani . Unii Europejskiej. Zaprezentowali aktualne (i przy-
gotowywane) przepisy regulujące dostęp polskich
r 6-7 maja w Linzu odbyło się spotkanie uczest- pacjentów do świadczeń medycznych w państwach
ników sieci europejskich instytucji ubezpieczeń spo- Unii oraz zapoznali uczestników spotkania z proce-
łecznych dla zdrowia, poświęcone promocji zdrowia durami obowiązującymi Polaków, którzy zamierzają
w programach prewencyjnych. Gospodarzem spo- skorzystać z takich świadczeń w wymienionych
tkania była austriacka instytucja ubezpieczeń spo- krajach. Przedstawili także zasady refundacji recept
łecznych (Upper Austrian Sickness Funds). Uczest- realizowanych w krajach unijnych.
niczyli w nim przedstawiciele instytucji ubezpieczeń
społecznych z Niemiec, Finlandii, Austrii, Szwajcarii, r 3-5 czerwca w Iwoniczu Zdroju odbyło się
Szwecji i Polski. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Forum Uzdrowiskowe na temat  Uzdrowiska w Unii
reprezentowała Alicja Barwicka, dyrektor Departa- Europejskiej. Intensyfikacja działań na rzecz rozwoju
mentu Prewencji i Rehabilitacji. uzdrowisk . Honorowy patronat nad Forum objęło
Spotkanie poświęcone było prezentacji informacji Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Celem spotkania
na temat aktualnych i przyszłych zadań stojących była m.in. intensyfikacja działań na rzecz rozwoju
przed poszczególnymi instytucjami zabezpieczenia uzdrowisk, ich promocja, przybliżenie tematyki lecz-
społecznego  w reprezentowanych przez członków nictwa uzdrowiskowego oraz zasad kierowania na
sieci krajach  w dziedzinie prewencji, promocji zdro- leczenie i rehabilitację.
wia i rehabilitacji. Przedstawiono także stan prac nad
tzw. krajowymi profilami. Profile te zawierają pod- r 4 czerwca w Centrali Zakładu Ubezpieczeń
stawowe informacje o instytucjach zabezpieczenia Społecznych w Warszawie gościła delegacja Komi-
społecznego, zadaniach i sposobach ich realizacji tetu Medycznego oraz Ministerstwa Pracy i Zakładu
w poszczególnych krajach europejskich. Powstają Zabezpieczenia Społecznego Tajlandii. Robocze
w sieci od kilku lat, na podstawie jednolitych dla spotkanie przedstawicieli Polski i Tajlandii poświę-
każdego kraju kryteriów, opracowanych przez zespół cone było tematyce ubezpieczenia od wypadków
szwedzkiej instytucji ubezpieczeń społecznych. przy pracy i chorób zawodowych, a w szczególności
Podczas spotkania  na przykładzie Niemiec procesowi oceny wypadków i chorób zawodowych,
 omówiono także dotychczasowe prace nad rapor- prewencji oraz świadczeniom wynikającym z ubez-
tem o redukowaniu nierówności w zakresie zabez- pieczenia wypadkowego.
pieczenia zdrowia społeczeństwa poprzez działania
(S., A:)
prewencyjne i promocję zdrowia. Program skierowa-
ny jest do grup społecznych znajdujących się w naj-
trudniejszej sytuacji ekonomiczno-socjalnej (bezro-
botni, imigranci) i nosi roboczy tytuł  Więcej zdrowia
dla wszystkich. Aktualnie jest wdrażany w 4 wielkich
aglomeracjach miejskich, a będzie zarządzany przez
centrum w Hanowerze.
24 PREWENCJA I REHABILITACJA 2/2004