Perspektywy dla Narodowego Forum
Zdrowia PracujÄ…cych
Z inicjatywy Szkoły Zdrowia Publicznego w A
odzi we wrześniu
2003 r. odbyło się w Warszawie spotkanie konsultacyjne poświę-
cone przygotowaniu I Narodowego Forum Zdrowia PracujÄ…cych.
spotkaniu, które miało miejsce w Inspekto- firm małych. Rozwiązaniem staje się nowe podejście do
Wracie Praga-Północ Zakładu Ubezpieczeń problemu ochrony i promocji zdrowia oraz bezpieczeń-
Społecznych, uczestniczyli przedstawiciele: De- stwa w miejscu pracy. W celu podniesienia efektywno-
partamentu Zdrowia Publicznego w Ministerstwie ści systemu zajmującego się tą dziedziną konieczne
Zdrowia, Departamentu Warunków Pracy w Mini- jest współdziałanie wszystkich zainteresowanych stron,
sterstwie Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, władz i partnerów społecznych w zakresie planowania,
Departamentu Higieny Środowiska w Głównym In- wdrażania i oceny działań prewencyjnych.
spektoracie Sanitarnym, Zakładu Ubezpieczeń Spo- Doświadczenie państw zachodnioeuropejskich
łecznych, Rady Ochrony Pracy przy Sejmie RP, Za- znalazło wyraz w Deklaracji Europejskiej Sieci Pro-
kładu Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny, mocji Zdrowia w Miejscu Pracy, finansowanej przez
Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego program zdrowia publicznego Unii Europejskiej.
 Solidarność , Centralnego Instytutu Ochrony Pracy Deklaracja kładzie nacisk na podkreślenie, czym jest
 Państwowego Instytutu Badawczego oraz Szkoły w istocie i czemu służy promocja zdrowia w miejscu
Zdrowia Publicznego Instytutu Medycyny Pracy. pracy. Ten wspólny wysiłek pracodawców, pracowni-
Dyskusji przewodniczył dyrektor Szkoły Zdrowia ków i społeczeństwa ma na celu poprawę zdrowia
Publicznego Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi, i dobrostanu ludzi w miejscu pracy. Sprzyja temu
dr Jan Nosko. promocja dobrej praktyki w zarzÄ…dzaniu zdrowiem,
Cele i zakres Narodowego Forum Zdrowia Pra- środowiskiem i bezpieczeństwem w przedsiębior-
cujących przedstawił prof. dr hab. med. Bogusław stwach i instytucjach.
Barański. W swoim wystąpieniu zaznaczył, iż pod- Dobra praktyka ma się przejawiać m.in. w mobili-
stawowym założeniem NFZP jest umożliwienie m.in. zacji pracodawców do zwiększenia zaangażowania
pracodawcom, pracownikom oraz instytucjom pu- na rzecz aktywnego pozyskiwania i wykorzystywania
blicznym wspólnych dyskusji o celach, zasadach, me-
chanizmach, kosztach i skuteczności  związanego
z miejscem pracy  systemu zarzÄ…dzania determinan-
tami zdrowia w miejscu pracy. Służyć temu ma seria
konferencji i seminariów na szczeblach krajowym,
regionalnym i gminnym.
Zdaniem prof. B. Barańskiego uzasadnieniem dla
przygotowania Narodowego Forum Zdrowia Pracu-
jących są m.in. wciąż niezbyt dobre wskaz
niki zdro-
wia osób w wieku produkcyjnym, w porównaniu do
krajów Unii Europejskiej, wysoka liczba rent z tytułu
niezdolności do pracy, które stanowią duże obcią-
żenie finansowe dla państwa i społeczeństwa oraz
wyższe niż w Unii wskaz
niki umieralności na choroby
związane z pracą, np. choroby układu krążenia. Na
potrzebÄ™ zorganizowania Narodowego Forum Zdro-
wia Pracujących wskazuje także brak integralnego
systemu ochrony i promocji zdrowia, spowodowany
dużą liczbą odrębnie działających firm zajmujących
się bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy. Nie sprzyja
to koordynacji działań na poziomie przedsiębiorstwa.
W takiej sytuacji odpowiedzialność jest przenoszona
Inspektorat Praga-Północ przy ul. 11 Listopada w Warszawie.
na pracodawcÄ™, co nie zdaje egzaminu w przypadku
Fot: B. Stawikowska
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 1
wiedzy o społeczno-ekonomicznych następstwach rzygotowując grunt dla Narodowego Forum
złej i dobrej praktyki w zakresie zintegrowanego za- PZdrowia Pracujących, zgodnie z ustaleniami
rządzania czterema podstawowymi grupami tzw. de- kończącymi wrześniowe spotkanie, Instytut Medycy-
terminant zdrowotnych pracujÄ…cych. ny Pracy w A
odzi, we współpracy z Zakładem Ubez-
Do wspomnianych determinant należy zaliczyć: pieczeń Społecznych, zorganizował w połowie listo-
q zawodowe determinanty zdrowia - czyli wa- pada 2003 r. w A
ódzkim Klubie Biznesu konferencję
runki i organizację pracy, na temat  Rola pracodawców w prewencji, podtrzy-
q kulturowe determinanty zdrowia - np. palenie mywaniu zdrowia i zdolności do pracy, w świetle
papierosów, picie alkoholu, niską aktywność fizyczną, polityki i dyrektyw Unii Europejskiej .
q społeczne determinanty zdrowia - np. podno- Organizatorzy postarali się, aby zaproszeni repre-
szenie poziomu wiedzy i umiejętności, stałość wyna- zentowali jak najszerszy krąg osób zainteresowanych
grodzeń, szykanowanie w miejscu pracy, problematyką prewencji, podtrzymywania zdrowia
q środowiskowe determinanty zdrowia - np. ska- i zdolności do pracy. W listopadowym spotkaniu, obok
żenie powietrza substancjami chemicznymi, hałas. przedstawicieli Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi i Za-
PodsumowujÄ…c swojÄ… wypowiedz
prof. B. Barań- kładu Ubezpieczeń Społecznych, uczestniczyli repre-
ski podkreślił potrzebę upowszechnienia skutecz- zentanci Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Okręgowej
nych modeli zarzÄ…dzania determinantami zdrowia Inspekcji Pracy, Narodowego Funduszu Zdrowia, A
ódz-
w miejscu pracy. Służą temu także strategie Świato- kiego Klubu Biznesu i Wydziału Zdrowia m. A
odzi.
wej Organizacji Zdrowia i Międzynarodowej Organi- Bliska perspektywa wejścia Polski do Unii Europej-
zacji Pracy. skiej oraz zwiÄ…zane z tym zmiany w polskim prawie,
m.in. w przepisach dotyczących bezpieczeństwa
potkanie zakończyła dyskusja wokół zagadnień, i ochrony zdrowia pracowników, nasuwają wiele re-
Sktóre mają być przedmiotem Narodowego Fo- fleksji. O ile stan przenoszenia do prawa polskiego dy-
rum Zdrowia Pracujących. Uczestnicy odnosili się do rektyw Wspólnot Europejskich jest w zasadzie zado-
wielu spraw poruszonych w wypowiedzi prof. B. Ba- walający, o tyle wprowadzenie tych dyrektyw w życie,
rańskiego, m.in. polityki i prawa dotyczących zdrowia w polskich warunkach, wymaga jeszcze dużo pracy.
i bezpieczeństwa pracujących. Padły pytania o ko- Problematyce unijnej w trakcie spotkania były po-
rzyści płynące ze zorganizowania kolejnego forum. święcone dwa uzupełniające się wystąpienia. Referat
Porównywano dotychczas podejmowane przez Cen- wprowadzający prof. B. Barańskiego, w którym omó-
tralny Instytut Ochrony Pracy działania, takie jak Fo- wił on politykę i dyrektywy Unii Europejskiej w zakre-
rum Liderów Bezpiecznej Pracy, Focal Point, Centrum sie podtrzymywania zdrowia i zdolności do pracy,
Dobrych Praktyk. oraz wystąpienie dr. Wiktora Górskiego na temat
Z dyskusji wypłynął wniosek o konieczności aktualnej sytuacji społeczno-zawodowej w Polsce
zarejestrowania dotychczasowych działań, w celu na tle sytuacji w Unii Europejskiej, a także dotychcza-
wykorzystania już zdobytych doświadczeń oraz sowych działań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
wzmocnienia uzyskanych efektów. Warunkiem ko- w zakresie prewencji rentowej i wypadkowej.
niecznym dla powodzenia tego przedsięwzięcia jest Dyskusja panelowa tocząca się wokół zagadnień
zaangażowanie pracodawców oraz poparcie władz poruszonych przez prelegentów wskazała na celo-
lokalnych, instytucji centralnych i rządu. wość działań w ramach planowanego Narodowego
W dyskusji zwrócono również uwagę na brak Forum Zdrowia Pracujących. Jednocześnie uzmysło-
w społeczeństwie potrzeby promocji zdrowia: 70% wiła jej uczestnikom, że pożądany jest przede wszyst-
ankietowanych osób - w ramach prowadzonego kim większy udział pracodawców w planowanych spo-
przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych programu tkaniach. Dotarciu do szerszego kręgu pracodawców
prewencji rentowej - nie dostrzegało potrzeby ma sprzyjać struktura działalności Forum. Powinno
działań promujących zdrowie. Wskazywano na pro- się ono odbywać równolegle na szczeblu centralnym
filaktyczną i edukacyjną w tym względzie rolę lekarzy (krajowym) i regionalnym (wojewódzkim).
podstawowej opieki zdrowotnej. Ochrona i poprawa warunków bezpieczeństwa
Mówiąc o obciążeniu chorobami populacji pra- i higieny pracy oraz poprawa warunków zdrowotnych
cujących podkreślono, że tylko około 20% chorób w miejscu pracy to sprawy priorytetowe dla pracodaw-
wiąże się bezpośrednio z wykonywaną pracą, a aż ców i pracowników, ich wspólne działania są niezbęd-
80% to choroby nie wynikające z warunków pracy, ne do przeciwdziałania zagrożeniom zawodowym.
ale jednocześnie takie, którym w miejscu pracy moż- Odpowiedzialność za ochronę zdrowia w miejscu
na zapobiegać. pracy spoczywa na pracodawcy i ten aspekt musi być
Efektem spotkania była propozycja zorganizo- uwzględniony w samej organizacji przedsiębiorstwa,
wania jak najszybciej pilotażowej konferencji, w celu bez względu na jego wielkość. Aktywny udział w tych
zapoznania większej liczby pracodawców z koncep- działaniach powinni mieć partnerzy społeczni.
cją zintegrowanej prewencji niezdolności do pracy
Anna Sójka
powodowanej chorobami i urazami, zgodnie z mo-
Departament Prewencji i Rehabilitacji
delami rozwijanymi w Unii Europejskiej.
2 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
Efektywność programu rehabilitacji leczniczej
w chorzowskim Oddziale ZUS
Tytułem wprowadzenia Podstawą skierowania ubezpieczonego na rehabi-
litacjÄ™ leczniczÄ… w ramach prewencji rentowej ZUS jest
Proces rehabilitacji - według Światowej Organi- orzeczenie lekarza orzecznika. Rehabilitacja ta jest
zacji Zdrowia - to kompleksowe i skoordynowane prowadzona w wysoko specjalistycznych, współpra-
stosowanie środków medycznych, socjalnych i zawo- cujących z ZUS, ośrodkach rehabilitacyjnych, które są
dowych w celu usprawniania do możliwie najwyższego wyłaniane w drodze postępowania konkursowego.
poziomu osób z naruszoną sprawnością organizmu. Realizacja programu rehabilitacji leczniczej w ra-
Podmiotem rehabilitacji jest człowiek niepełno- mach prewencji rentowej odbywa się głównie w try-
sprawny. bie stacjonarnym, w ośrodkach rehabilitacyjnych
Celem postępowania rehabilitacyjnego jest skró- współpracujących z ZUS, ale nie tylko. Od 2001 r.
cenie czasu leczenia i poprawa jakości życia czło- w większości miast wojewódzkich jest również sto-
wieka niepełnosprawnego, a tym samym większa sowana ambulatoryjna forma rehabilitacji leczniczej,
możliwość integracji społecznej i zawodowej. dla osób, które z różnych względów nie mogą wyje-
W latach 80. i 90. XX wieku obserwowano na chać poza miejsce zamieszkania.
świecie wzrost nakładów na wypłatę świadczeń Program rehabilitacji leczniczej w ramach prewen-
z ubezpieczenia społecznego. Zjawisko to dotyczyło cji rentowej realizowany jest zgodnie z rozporządze-
szczególnie krajów wysoko rozwiniętych, uprzemy- niem Rady Ministrów z dnia 12 paz
dziernika 2001 r.
słowionych, w których spadała liczba urodzeń przy w sprawie szczegółowych zasad i trybu kierowania
jednoczesnym wzroście długości życia. przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na rehabilita-
Również w Polsce zmiana struktury demograficz- cję leczniczą osób oraz udzielania zamówień na usłu-
nej ludności, wzrost długości życia, rozwój techniki, gi rehabilitacyjne (Dz.U. z 2001 r. nr 131, poz. 1457).
przemysłu i komunikacji, a także pogarszanie się sy- Lekarz orzecznik orzeka o potrzebie przeprowadze-
tuacji na rynku pracy powodowały wzrost liczby osób nia rehabilitacji leczniczej, w ramach prewencji rento-
niezdolnych do pracy i pobierających świadczenia wej, osoby, której lekarz prowadzący leczenie wystawił
z ubezpieczenia społecznego. Jednak zjawiska za- zaświadczenie o czasowej niezdolności do pracy oraz
chodzące na rynku pracy, bezrobocie, chęć łączenia sporządził wniosek o rehabilitację. Należy dodać, że
dochodów z renty i z pracy, nie mogły uzasadniać lekarz orzecznik powinien rozważyć potrzebę prze-
szybkiego wzrostu liczby osób uznanych za niezdolne prowadzenia rehabilitacji leczniczej także w innych
do pracy i pobierające renty. Pogarszający się stan sytuacjach, tj. orzekając o okolicznościach uzasadnia-
zdrowia społeczeństwa i szybkie tempo wzrostu liczby jących przyznanie świadczenia rehabilitacyjnego, czy
osób niezdolnych do pracy spowodowały, iż skuteczne orzekając o niezdolności do pracy do celów rentowych.
zapobieganie temu zjawisku stało się jednym z najważ- Od 1 września 1999 r., tj. z dniem wprowadzenia w ży-
niejszych zadań systemu ubezpieczeń społecznych. cie ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach
W latach 1990-1995 Zakład Ubezpieczeń Spo- pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie cho-
łecznych prowadził badania pilotażowe dotyczące roby i macierzyństwa (Dz.U. z 1999 r. nr 60, poz. 636
wpływu rehabilitacji leczniczej na powrót do pracy z póz
n. zm.), lekarz, o którym mowa, orzeka również
osób ubezpieczonych, zagrożonych długotrwałą lub o potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji leczniczej,
trwałą niezdolnością do pracy. Badania te wykazały, w ramach prewencji rentowej, wykonując kontrolę
że około 40% ubezpieczonych ze schorzeniami na- prawidłowości orzekania o czasowej niezdolności do
rządu ruchu i układu krążenia po przebytej rehabili- pracy z powodu choroby i wystawiania zaświadczeń
tacji leczniczej odzyskało zdolność do pracy. Wyniki lekarskich oraz orzekając o celowości przedłużenia
programu pilotażowego stały się podstawą stworze- pobierania zasiłku chorobowego (patrz: schemat 1).
nia programu rehabilitacji leczniczej w ramach pre- ZUS prowadzi rehabilitacjÄ™ leczniczÄ… w zakresie
wencji rentowej ZUS. schorzeń narządu ruchu, układu krążenia, a także
układu oddechowego (od 2001 r.), ponieważ stano-
wią one najczęstszą przyczynę niezdolności do pra-
O rehabilitacji leczniczej ZUS
cy. Liczba chorych cierpiących na schorzenia układu
Rehabilitacja lecznicza prowadzona przez ZUS jest ruchu, zmiany pourazowe, chorobę wieńcową syste-
świadczeniem  rzeczowym Zakładu dla osób zagro- matycznie rośnie, powodując wyłączenie osób nimi
żonych utratą zdolności do pracy. Realizując to zadanie dotkniętych z aktywnego życia zawodowego i ro-
ZUS aktywnie włączył się w program promocji zdrowia dzinnego. Następstwem tego zjawiska są ogromne
i poważnie wsparł finansowo system ochrony zdrowia. straty ekonomiczne i społeczne.
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 3
Schemat 1
Program rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS
Lekarz leczÄ…cy
ORZECZENIE
wniosek
O CELOWOÅšCI
o przedłużenie
REHABILITACJI
okresu zasiłkowego
OÅšRODEK
Lekarz leczÄ…cy
REHABILITACYJNY
ZUS ZLA
kontrola
zwolnień
Lekarz orzecznik
wniosek
o rehabilitacjÄ™
Lekarz leczÄ…cy
ODMOWA
wniosek
wniosek
o świadczenie
o rentÄ™
rehabilitacyjne
Ubezpieczony
Rehabilitacja lecznicza, prowadzona w ramach Z punktu widzenia ubezpieczyciela program pre-
prewencji rentowej ZUS, trwa przeciętnie 24 dni. wencji rentowej jest skuteczny, o ile doprowadza do
Okres ten może być przedłużony lub skrócony w za- zaprzestania pobierania świadczeń przez ubezpie-
leżności od wskazań medycznych. czonego i umożliwia mu powrót do pracy. Nie można
Rehabilitacja lecznicza obejmuje: zapominać, że możliwość wykonywania pracy zawo-
q rehabilitację fizyczną  ćwiczenia zbiorowe, dowej, możliwość zapewnienia dzięki własnej pracy
ćwiczenia indywidualne, zabiegi lecznicze (z takich samodzielności finansowej rodziny, bez korzystania
działów, jak: ciepłolecznictwo, światłolecznictwo, elek- ze składek ogółu ubezpieczonych, ma istotny wpływ
trolecznictwo, wodolecznictwo, krioterapia), na poczucie własnej wartości i jest jednym z istot-
q rehabilitację psychologiczną  oddziaływa- nych czynników decydujących o jakości życia.
nie na samopoczucie i stan psychiczny chorego Trzeba mieć świadomość, że rehabilitacja lecz-
tak, aby był on zdolny do rozwiązywania trudnych, nicza prowadzona przez ZUS nie jest alternatywą
stresorodnych problemów, a także oddziaływanie dla leczenia podstawowego, prowadzonego przez
ukierunkowane na regulowanie emocji wywołanych powołane do tego instytucje służby zdrowia, finan-
przez stres, sowane z Narodowego Funduszu Zdrowia. Jej rola
q prewencję wtórną  nauka prozdrowotnego ogranicza się do uzupełnienia procesu terapeutycz-
stylu życia, zwalczanie czynników ryzyka (zaniecha- nego o działania medyczne nastawione na popra-
nie palenia tytoniu, redukcja masy ciała), modyfika- wę sprawności organizmu, umożliwiającą powrót
cja zachowań, budowanie wsparcia społecznego. do pracy. Stąd też zakres działania rehabilitacji
Wdrożony program rehabilitacji leczniczej w ra- leczniczej obejmuje ubezpieczonych zagrożonych
mach prewencji rentowej ZUS oparty jest o nowe całkowitą lub częściową niezdolnością do pracy i ro-
zasady społecznych działań, których obiektem są kujących podjęcie pracy zarobkowej w następstwie
ludzie, którzy wskutek choroby utracili zdolność do jej odbycia.
pracy zarobkowej. W przeciwieństwie do poprzed- Od początku realizacji omawianego programu
nio realizowanych programów, których celem była Zakład Ubezpieczeń Społecznych analizuje efek-
ocena zdolności do pracy i przyznanie renty inwa- tywność rehabilitacji leczniczej prowadzonej przez
lidzkiej, obecny program rehabilitacji leczniczej ma poszczególne oddziały ZUS. Badania efektywności
na celu przede wszystkim poprawę stanu zdrowia, są prowadzone bezpośrednio po zakończeniu reha-
zmniejszenie niepełnosprawności, poprawę lub bilitacji oraz rok po jej zakończeniu.
przywrócenie chorym zdolności do pracy. Za miarę efektywności rehabilitacji leczniczej ZUS
Omawiany program jest programem finanso- przyjmuje się fakt zaprzestania pobierania świadczeń
wanym przez instytucję ubezpieczeniową  Zakład z ubezpieczenia społecznego z tytułu choroby, która
Ubezpieczeń Społecznych. była przyczyną rehabilitacji.
4 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
Efektywność rehabilitacji Płeć osób rehabilitowanych pozostawała bez
prowadzonej przez Oddział ZUS wpływu na przywrócenie zdolności do pracy.
w Chorzowie w latach 1999-2000 Obliczany w analizie statystycznej współczynnik
względnej szansy przywrócenia zdolności do pracy
W Oddziale ZUS w Chorzowie podjęto własne (RR) pozwolił określić czynniki prognostyczne dla
badanie zmierzajÄ…ce do oceny programu rehabi- powrotu do pracy. W prowadzonych badaniach
litacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS współczynnik ten był miarą szansy poprawy spraw-
oraz obejmujące analizę czynników mogących mieć ności organizmu i przywrócenia zdolności do pracy.
wpływ na przywrócenie ubezpieczonym zdolności Istotne znaczenie dla przywrócenia zdolności do
do pracy. Zostało ono przeprowadzone przez głów- pracy miało wykształcenie. Współczynnik względnej
nego lekarza orzecznika tego Oddziału, a zarazem szansy przywrócenia zdolności do pracy osób z wy-
autorkę niniejszego artykułu. kształceniem niższym (niepełnym podstawowym,
Celami szczegółowymi badania były: podstawowym, zawodowym) był mniejszy niż osób
1. Ocena realizacji programu rehabilitacji lecz- z wykształceniem wyższym (średnim ogólnym, śred-
niczej, w ramach prewencji rentowej, prowadzonej nim zawodowym, policealnym, wyższym).
przez Oddział ZUS w Chorzowie. Na przywrócenie zdolności do pracy miał wpływ
2. Analiza osobniczych i społecznych uwarunko- również rodzaj wykonywanej pracy. Prawie połowa
wań efektywności programu rehabilitacji leczniczej. rehabilitowanych osób wykonywała pracę fizyczną
Badaniem objęto ubezpieczonych poddanych lekką (44,1%). Współczynnik względnej szansy przy-
rehabilitacji leczniczej w okresie od stycznia 1999 r. wrócenia zdolności do pracy dla osób pracujących
do końca grudnia 2000 r., skierowanych do ośrodków ciężko fizycznie był istotnie mniejszy niż dla pracow-
rehabilitacyjnych na podstawie orzeczenia lekarza ników umysłowych.
orzecznika w Oddziale ZUS w Chorzowie. Grupa ba- Należy zaznaczyć, iż osoby rehabilitowane w 1999
danych obejmowała 2169 osób  987 rehabilitowanych i 2000 r. w większości posiadały pracę (odpowiednio:
w 1999 r. oraz 1182 osoby rehabilitowane w 2000 r. 76%-80% z nich) i rehabilitacja została przeprowa-
y
ródło danych stanowiła dokumentacja będąca dzona jeszcze w okresie zatrudnienia. Współczynnik
w posiadaniu chorzowskiego Oddziału ZUS oraz kwe- względnej szansy przywrócenia zdolności do pracy
stionariusz przebiegu leczenia i rehabilitacji, wypełnia- dla osób zatrudnionych był większy niż dla osób nie
ny po 12 miesiącach od zakończenia rehabilitacji. zatrudnionych.
Analizę statystyczną zebranych danych przepro- Analiza schorzeń, które były przyczyną rehabilita-
wadzono wykorzystując program komputerowy EPI cji wykazała, że odsetek rehabilitowanych z powodu
 INFO V.5.01. Dla poziomu różnic pomiędzy ocenia- schorzeń układu ruchu był najwyższy i wynosił 68%;
nymi grupami przyjęto minimalny poziom istotności odsetek rehabilitowanych z powodu urazów wynosił
p < 0,05. 21%, natomiast odsetek rehabilitowanych z powodu
Za miarę efektywności rehabilitacji przyjęto fakt schorzeń układu krążenia (choroba wieńcowa i za-
zaprzestania pobierania świadczeń z ubezpieczenia wał serca)  tylko 11%. U ponad połowy rehabilitowa-
społecznego (powrót do pracy) po upływie 12 mie- nych osób dominowały choroby grzbietu.
sięcy od ukończenia rehabilitacji z powodu jednostki W badanej grupie ubezpieczonych przywrócenie
chorobowej, która była przyczyną rehabilitacji. zdolności do pracy zależało od rodzaju chorób, z po-
wodu których odbyła się rehabilitacja. Współczynnik
względnej szansy przywrócenia zdolności do pracy dla
Wyniki badania
rehabilitowanych z powodu chorób układu krążenia był
Badanie wykazało, że w 12 miesięcy od ukończe- mniejszy niż dla rehabilitowanych z powodu schorzeń
nia rehabilitacji w ramach prewencji rentowej 88,9% układu ruchu. Należy jednak pamiętać, że schorzenia
rehabilitowanych osób nie pobierało świadczeń ren- układu krążenia mają zupełnie inny ciężar gatunkowy
towych z ubezpieczenia społecznego, a 82,1% reha- niż choroby układu ruchu. Stąd też podejście do reha-
bilitowanych osób nie pobierało żadnych świadczeń bilitacji chorych ze schorzeniami układu krążenia jest
z ubezpieczenia społecznego. Możliwość powrotu zupełnie inne  zarówno ze strony samych ubezpie-
do pracy zarobkowej stwierdzono u 73% (w 1999 r.) czonych, jak i prowadzÄ…cych rehabilitacjÄ™.
i u 91% (w 2000 r.) rehabilitowanych z powodu scho- Mając na uwadze przedłużającą się absencję
rzeń układu ruchu oraz u 64% (w 1999 r.) i u 85% chorobową z powodu zespołu bólowego kręgosłu-
(w 2000 r.) rehabilitowanych z powodu chorób ukła- pa u ludzi w wieku produkcyjnym, począwszy od
du krążenia. 1 września 1999 r. (tj. po wprowadzeniu reformy
Osoby rehabilitowane w obu badanych latach to ubezpieczenia chorobowego) praktycznie każde
osoby w sile wieku  średnia wieku w 1999 i 2000 r. zaświadczenie o czasowej niezdolności do pracy
nie różniła się istotnie i wynosiła 43 lata. Na pod- wpływające do Oddziału ZUS w Chorzowie, dotyczą-
stawie uzyskanych danych można stwierdzić, że ce zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa i choroby
większą możliwość powrotu do pracy zanotowano krążka międzykręgowego, zostało poddane kontroli.
u osób młodszych. Lekarz orzecznik podczas badania każdego ubezpie-
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 5
czonego rozważa wskazania do skierowania go na czas kontroli zaświadczeń o czasowej niezdolności
rehabilitację leczniczą w ramach programu prewencji do pracy przez lekarzy orzeczników ZUS, ale również
rentowej, której celem, obok poprawy stanu zdrowia podczas orzekania o celowości przedłużenia okresu
i stanu funkcjonalnego organizmu, ma być skrócenie zasiłkowego.
czasu leczenia i czasowej niezdolności do pracy. Ustawodawca przewidział także możliwość pod-
Istotny wpływ na powodzenie rehabilitacji leczni- dawania rehabilitacji leczniczej, w ramach prewencji
czej ma bez wątpienia wczesne jej zapoczątkowanie. rentowej, osób pobierających okresowe świadczenie
Niezmiernie ważne jest, aby działania rehabilitacyjne rentowe. W badanej grupie, osoby rehabilitowane
były podejmowane jak najwcześniej, w początko- mające orzeczoną niezdolność do pracy (w 98% czę-
wym stadium choroby - jeszcze w podstawowym, ściową) pobierały świadczenie rentowe stosunkowo
bÄ…dz
przedłużonym okresie zasiłkowym. od niedawna (1-2 lata), a okres orzeczonej niezdol-
Analiza porównawcza wyników badania wykaza- ności do pracy nie przekraczał 6 miesięcy.
ła, że w 2000 r. osoby były wcześniej kierowane na Wyniki omawianego badania wykazały, że współ-
rehabilitację leczniczą w ramach prewencji rentowej. czynnik względnej szansy przywrócenia zdolności
Liczba dni wykorzystanego okresu zasiłkowego do pracy u osób nie pobierających świadczenia ren-
przed rehabilitacją i w jej trakcie w 2000 r. była mniej- towego przed rehabilitacją i w jej trakcie był istotnie
sza (164 dni) niż w 1999 r. (175 dni). Ponadto u mniej- większy niż u osób korzystających ze świadczenia
szego odsetka osób rehabilitowanych w 2000 r. rentowego.
(24%) zachodziła konieczność przedłużenia okresu W 2000 r. mniejszy odsetek rehabilitowanych, po
zasiłkowego przed rehabilitacją, lub w jej trakcie, odbytej rehabilitacji, uzyskał rentę z tytułu niezdolno-
w porównaniu z 1999 r. (31%). Decyzję o powrocie ści do pracy (4,9%) niż w 1999 r. (18,4%). Współczyn-
do pracy rehabilitowani podejmowali zazwyczaj nik względnej szansy dla orzeczenia długotrwałej
w okresie 180 dni, bÄ…dz
270 dni, pod koniec podsta- niezdolności do pracy w 1999 r. był istotnie większy
wowego, bÄ…dz
przedłużonego okresu zasiłkowego. niż w roku 2000.
Nadal można zauważyć, że ubezpieczeni starają się W porównaniu z danymi statystycznymi dla całego
wykorzystać w całości podstawowy bądz
przedłużo- kraju, gdzie w 12 miesięcy od ukończenia rehabilitacji
ny okres zasiłkowy, niezależnie od wcześniejszego w 1999 r. nie pobierało świadczeń z ubezpieczenia spo-
rzeczywistego odzyskania zdolności do pracy. łecznego 55% rehabilitowanych osób, a w 2000 r.  40%
Należy podkreślić, że reforma ubezpieczenia rehabilitowanych osób, uzyskane wyniki efektywności
chorobowego z 1999 r. umożliwiła i umożliwia już rehabilitacji w chorzowskim Oddziale ZUS  odpowied-
we wczesnym okresie choroby wydanie orzeczenia nio 72% dla 1999 r. i 90% dla 2000 r.  należy uznać za
o potrzebie rehabilitacji leczniczej  nie tylko pod- bardzo dobre (patrz: wykres 1 i tabela 1).
Wykres 1
Struktura ubezpieczonych poddanych rehabilitacji leczniczej 
prowadzonej przez chorzowski Oddział ZUS w latach 1999-2000  według odzyskania zdolności do pracy
TAK
90,30%
NIE
100,0
90,0
72,20%
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0 27,80%
30,0
9,70%
20,0
10,0
0,0
lata
1999 2000
6 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
odsetek rehabilitowanych
Tabela 1
Powrót do pracy po odbytej rehabilitacji leczniczej
prowadzonej przez chorzowski Oddział ZUS w latach 1999-2000
1999 r. 2000 r. Ogółem
liczba liczba liczba
% % %
ubezpieczonych ubezpieczonych ubezpieczonych
TAK 713 72,2 1 067 90,3 1 780 82,1
NIE 274 27,8 115 9,7 389 17,9
Ogółem 987 100,0 1 182 100,0 2 169 100,0
p < 0,05
Program rehabilitacji leczniczej w ramach pre- pracę fizyczną lekką, posiadały konkretny zawód.
wencji rentowej to nie tylko rehabilitacja w ośrodkach Głównym schorzeniem, które podlegało rehabilitacji
sanatoryjnych lub ambulatoryjnych. Na program ten były zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa z zespołem
składają się również działania lekarzy leczących, bólowym, bez utrwalonych następstw neurologicznych.
którzy wnioskują o przyznanie rehabilitacji leczniczej Działania rehabilitacyjne były podejmowane wcześnie
ZUS, oraz kwalifikacja do programu rehabilitacji do-  zwłaszcza w okresie czasowej niezdolności do pracy.
konywana przez lekarzy orzeczników. Dobór grupy
nie może być przypadkowy, ponieważ kwalifikacja
Podsumowanie badania
do programu rehabilitacji leczniczej jest wstępną
selekcją. Uwzględniając fakt, że rehabilitacja leczni- 1. Analiza wyników realizacji programu rehabilita-
cza prowadzona jest w ośrodkach rehabilitacyjnych cji leczniczej w ramach prewencji rentowej w Oddzia-
zlokalizowanych na terenie całego kraju, a z usług le ZUS w Chorzowie, uzyskanych w ramach omówio-
poszczególnych ośrodków korzystają ubezpieczeni nego badania, pozwala uznać prowadzony program
z różnych oddziałów ZUS, można przyjąć, że szanse rehabilitacji za wysoce efektywny.
pozytywnego, medycznego efektu rehabilitacji po- 2. Na efektywność realizowanego programu reha-
winny być podobne w przypadku wszystkich oddzia- bilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej zna-
łów. Przy takim założeniu, uzyskane w chorzowskim cząco wpływają: q wczesne zapoczątkowanie rehabi-
Oddziale ZUS wyniki prewencji rentowej wskazują, litacji u osób pracujących - w okresie czasowej nie-
że kwalifikacja do programu rehabilitacji to element zdolności do pracy q pozostawanie rehabilitowanych
istotnie wpływający na efektywność tego programu. osób w zatrudnieniu q wykształcenie rehabilitowanych
Osobami kierowanymi na rehabilitacjÄ™ przez Od- q charakter wykonywanej przez nich pracy q rodzaj
dział ZUS w Chorzowie w latach 1999-2000 były: osoby schorzenia, które było przyczyną rehabilitacji.
w wieku produkcyjnym, aktywne zawodowo, w przewa-
Janina Zdrzałek
żającej większości pracujące. Osoby, o których mowa,
Oddział ZUS w Chorzowie
nie pracowały ciężko fizycznie, wykonywały głównie
Promocja zdrowia
w programie prewencji rentowej ZUS
W ostatnich latach w Europie zachodzą Pojawia się więc potrzeba wdrożenia
istotne zjawiska demograficzne, prowa- działań, które promowałyby w znacznie
dzące do starzenia się społeczeństw. większym niż dotychczas stopniu zachowa-
Notuje się spadek przyrostu naturalnego nia prozdrowotne, zwłaszcza wśród osób
i wydłużenie średniej długości trwania starszych i niepełnosprawnych, pozwa-
życia, a w niektórych krajach, zwłaszcza lające na poprawę funkcjonowania osób
Europy środkowej i wschodniej, występu- tak, by mogły one jak najdłużej zachować
je także zjawisko nadumieralności męż- prawidłową aktywność fizyczną, społeczną
czyzn w wieku produkcyjnym. i zawodowÄ….
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 7
Z myślą o poprawie kondycji i urazów są zagrożone długotrwałą utratą zdolności
psychofizycznej ubezpieczonych do pracy, ale jednocześnie rokują, z punktu widzenia
wiedzy medycznej, odzyskanie tej zdolności po za-
Należy podkreślić, że pokolenie obecnych przed- stosowaniu procedur diagnostycznych, leczniczych
szkolaków nie podoła w przyszłości obciążeniom i rehabilitacyjnych.
finansowym związanym z utrzymaniem dominującej W pierwszej kolejności program rehabilitacji lecz-
w społeczności europejskiej grupy osób starszych, niczej wdrożono dla ubezpieczonych ze schorzenia-
jeżeli dziś nie zadbamy o edukację zdrowotną - mi układu krążenia i narządu ruchu ponieważ scho-
w zakresie wpojenia prawidłowych nawyków doty- rzenia te stanowią około 50% przyczyn niezdolności
czących aktywności fizycznej, eliminacji następstw do pracy (patrz: tabela 1).
przewlekłego stresu, prawidłowych nawyków ży- Od połowy 2001 r. rehabilitacją leczniczą w ra-
wieniowych, czy też konieczności badania poziomu mach prewencji rentowej ZUS objęci są również
cholesterolu w surowicy krwi i wysokości ciśnienia ubezpieczeni ze schorzeniami układu oddecho-
tętniczego krwi. Z dostępnych danych statystycz- wego, a grupa ubezpieczonych ze schorzeniami
nych wynika, że do 2050 r. w sześciu na dziesięć narządu ruchu, najbardziej liczna, ma do dyspozycji
krajów europejskich przeważać będzie ludność poza formą stacjonarną rehabilitacji również jej tryb
w wieku powyżej 65 lat. ambulatoryjny.
Tabela 1
Ubezpieczeni, którzy ukończyli program rehabilitacji leczniczej w latach 1999-2003
Z tego grupy schorzeń:
narzÄ…d ruchu
Rok Ogółem
układ
narząd ruchu układ krążenia w systemie pozostałe
oddechowy
ambulatoryjnym
1999 35 633 29 885 5 596 152
2000 49 242 38 612 10 612 18
2001 59 946 45 248 12 087 1 362 1 249
2002 65 841 42 444 14 601 4 721 4 075
2003 64 351 42 154 4 264 13 052 4 881
W konsekwencji wydłużenia przeciętnego trwania Obecnie, w wyniku realizacji kompleksowego
życia niezbędne staje się efektywne zadbanie o po- programu rehabilitacji leczniczej w 39 krajowych
prawę kondycji psychofizycznej starzejącej się po- ośrodkach rehabilitacyjnych, prawie połowa ubez-
pulacji - przez zintensyfikowanie działań prewencyj- pieczonych powraca do pracy.
nych ukierunkowanych szczególnie na zmniejszenie Prowadzony w ZUS program rehabilitacji lecz-
skutków chorób cywilizacyjnych, czyli chorób narzą- niczej obejmuje wszystkie niezbędne procedury
du ruchu, choroby nadciśnieniowej i niedokrwiennej diagnostyczne, lecznicze i rehabilitacyjne, a także
serca, chorób psychicznych, miażdżycy. program rehabilitacji psychologicznej, naukę zasad
Biorąc pod uwagę czas przebywania człowieka prawidłowego żywienia oraz zespół działań eduka-
w środowisku pracy, tu właśnie należy zognisko- cyjnych z zakresu promocji zdrowia.
wać programy promowania zdrowia  zdrowia
zarówno w sensie biologicznym, jak i psychicznym
Badanie ankietowe
i społecznym.
Wzorem instytucji ubezpieczeń społecznych wie- W I kwartale 2001 r. program dotyczący schorzeń
lu krajów świata, gdzie stosuje się zasadę kolejności narządu ruchu, prowadzony w 20 krajowych ośrod-
działań: prewencja, rehabilitacja, kompensacja, kach rehabilitacyjnych, ukończyło 7169 osób, w tym
Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi od kilku- 2542 kobiety (35,46%) i 4627 mężczyzn (64,54%).
nastu lat prewencję rentową. Z powyższego zbioru 7169 osób wylosowano
Program rehabilitacji leczniczej w ramach pre- 1345 (co stanowi 1/4 całej badanej populacji) i wśród
wencji rentowej ZUS skierowany jest do osób nich, w rok po zakończeniu rehabilitacji, przeprowa-
ubezpieczonych, które w wyniku następstw chorób dzono badanie ankietowe, sprawdzając stan wiedzy
8 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
w zakresie ochrony własnego zdrowia w odniesieniu Dane otrzymane w wyniku przeprowadzonego
do przeprowadzonego rok wcześniej w ośrodkach badania ankietowego przedstawia wykres 1 na s. 10.
rehabilitacyjnych programu promocji zdrowia. Od- Wśród uczestników badania ankietowego z 2002 r.
powiedzi na pytania zawarte w ankiecie udzieliło aż 64,05% ocenia jako wystarczający poziom posia-
612 osób ubezpieczonych, tj. blisko połowa wyloso- danej wiedzy dotyczącej dbałości o stan własnego
wanych. zdrowia. Tylko 33,5% badanych widzi potrzebÄ™ po-
W rok po zakończeniu programu rehabilitacji szerzenia wiadomości w tym zakresie.
około połowa respondentów pracowała zarobkowo, W opinii ośrodków rehabilitacyjnych, prowadzą-
kontynuując okresowo leczenie (najczęściej w trybie cych program rehabilitacji leczniczej w ramach pre-
ambulatoryjnym), co potwierdza wysoką skutecz- wencji rentowej ZUS, większość kierowanych osób
ność prowadzonych działań. posiada niski poziom wiedzy odnośnie istoty choro-
Prawie wszystkie ankietowane osoby potwier- by i relacji lekarz-pacjent. Zauważalny jest również
dziły fakt uzyskania w ośrodku rehabilitacyjnym brak wystarczającej wiedzy o znaczeniu aktywności
informacji w zakresie promocji zdrowia i edukacji fizycznej, prawidłowym sposobie odżywiania się
zdrowotnej, przy czym uzyskanie informacji do- i bezpieczeństwie w środowisku pracy.
tyczących: q wskazań do kontynuacji rehabilitacji Należy podkreślić, że na możliwość kontynuowa-
w warunkach domowych, ewentualnie w trybie am- nia pracy zarobkowej przez osoby ubezpieczone,
bulatoryjnym, potwierdziło 84,3% ankietowanych które w wyniku przeprowadzonego programu rehabi-
osób q konieczności poddawania się okresowym litacji leczniczej odzyskały zdolność do pracy, składa
badaniom lekarskim  78,5% q stosowania w ży- się nie tylko efektywna poprawa funkcji organizmu,
ciu codziennym zasad prawidłowego żywienia  ale również wiedza zdobyta w ośrodku rehabilitacyj-
74,3% q umiejętności radzenia sobie ze stresem nym w ramach zajęć dotyczących promocji zdrowia
w życiu codziennym  69,3% q szkodliwości palenia i edukacji zdrowotnej. Dlatego też, zależnie od po-
tytoniu  66,5% q szkodliwości nadużywania alko- trzeb tematycznych, zajęcia te powinny być prowa-
holu  65,6% q znajomości zmian zachodzących dzone w szczególności przez lekarzy, psychologów,
w organizmie w wyniku następstw schorzenia lub magistrów rehabilitacji, dietetyków.
urazu będącego przyczyną pobytu w ośrodku re- W wyniku pobytu w ośrodku rehabilitacyjnym
habilitacyjnym  64,3% q następstw uzależnienia i zapoznania się z programem promującym zdrowie
od środków odurzających  58,0% q konieczności ubezpieczony powinien m.in. wzbogacić swoją wie-
okresowego kontrolowania poziomu ciśnienia tęt- dzę odnośnie dbania i odpowiedzialności za stan
niczego krwi  56,2% q niekorzystnego wpływu na swego zdrowia - posiadać umiejętność kontynuacji
stan zdrowia człowieka niektórych czynników fi- ćwiczeń fizycznych w warunkach domowych, znać
zycznych występujących w środowisku pracy  53,6% rolę badań profilaktycznych oraz czynniki nieko-
q konieczności okresowego kontrolowania poziomu rzystnie wpływające na stan zdrowia (zwłaszcza
cholesterolu w surowicy krwi  45,7% ankietowa- w środowisku pracy), mieć podstawową wiedzę
nych osób. o schorzeniu, które stanowiło przyczynę skierowa-
Za najbardziej przydatne (pożądane), dla zaspo- nia na rehabilitację. Ponadto powinien znać zasady
kojenia wiedzy w zakresie ochrony i zachowania zdro- prawidłowego żywienia, a także wiedzieć jak radzić
wia, osoby ankietowane uznały informacje dotyczące: sobie w sytuacjach związanych ze stresem oraz jak
q wskazań do kontynuacji rehabilitacji w warunkach rozwiązywać konflikty międzyludzkie.
domowych, ewentualnie w trybie ambulatoryjnym Dzięki zdobytej wiedzy, po wypisaniu z ośrodka
 62,1% ankietowanych osób q umiejętności radzenia rehabilitacyjnego, ubezpieczony powinien stać się
sobie ze stresem w życiu codziennym  43,8% q zna- osobą w sposób bardziej świadomy dbającą o stan
jomości zmian zachodzących w organizmie w wyniku swojego zdrowia, a przez to czynnie współpracującą
następstw schorzenia lub urazu będącego przyczyną z zespołem medycznym w dalszym procesie leczni-
pobytu w ośrodku rehabilitacyjnym  43,1% q ko- czo-rehabilitacyjnym.
nieczności poddawania się okresowym badaniom Dla osiągnięcia powyższych założeń zajęcia
lekarskim  33,0% q konieczności okresowego kon- z zakresu promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej,
trolowania poziomu ciśnienia tętniczego krwi oraz prowadzone w ramach omawianego programu, po-
stosowania w życiu codziennym zasad prawidłowego winna charakteryzować:
żywienia - po 25,8% q konieczności okresowego  różnorodność tematyczna, wynikająca z po-
kontrolowania poziomu cholesterolu w surowicy krwi znania potrzeb ubezpieczonych,
 18,5% q niekorzystnego wpływu na stan zdrowia  różnorodność formy (prelekcje, odczyty,
człowieka niektórych czynników fizycznych występu- filmy, korzystanie z prasy fachowej, ulotek, plaka-
jących w środowisku pracy  17,6% q szkodliwości tów, nauka gotowania, tworzenie klubów dysku-
palenia tytoniu  10,9% q szkodliwości nadużywania syjnych itp.),
alkoholu  8,5% q następstw uzależnienia od środków  powtarzalność działań, co gwarantuje powsta-
odurzających  7,5% ankietowanych osób. nie odpowiednich przyzwyczajeń.
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 9
Wykres 1
Informacje dotyczÄ…ce promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej 
uzyskane w ośrodku rehabilitacyjnym w ramach programu rehabilitacji leczniczej
oraz uznane przez osoby ubezpieczone za najbardziej pożądane
90,00
80,00
70,00
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
1 23456789 10 11
uzyskane informacje pożądane informacje
W liczbach bezwzględnych W procentach
Najistotniejsze informacje
dla uczestników programu rehabilitacji leczniczej
uzyskane pożądane uzyskane pożądane
w ramach prewencji rentowej ZUS
informacje informacje informacje informacje
1. O konieczności wykonywania ćwiczeń w warunkach domowych 516 380 84,31 62,09
2. O mechanizmach zachodzÄ…cych w organizmie w wyniku schorzenia 394 264 64,38 43,14
3. O umiejętności radzenia sobie ze stresem 424 268 69,28 43,79
4. O konieczności badań lekarskich 481 202 78,59 33,01
5. O konieczności kontrolowania ciśnienia krwi 344 158 56,21 25,82
6. O konieczności kontrolowania poziomu cholesterolu 280 113 45,75 18,46
7. O szkodliwości palenia tytoniu 407 67 66,50 10,95
8. O szkodliwości nadużywania alkoholu 402 52 65,69 8,50
9. O następstwach uzależnienia od środków odurzających 355 46 58,01 7,52
10. O wpływie czynników takich jak hałas, wilgotność itp. 328 108 53,59 17,65
11. O stosowaniu zasad zdrowego żywienia 455 158 74,35 25,82
LICZBA OSÓB, KTÓRE WZI
A
Y UDZIAA
W BADANIU ANKIETOWYM 612 612 100,00 100,00
Wnioski rolę podstawową i stanowić punkt wyjścia dla wdraża-
nia odpowiednich procedur rehabilitacyjnych.
1. Według oceny własnej większość ankietowa- 3. Przeprowadzone badanie umożliwiło poznanie
nych osób nie widzi potrzeby poszerzenia wiedzy potrzeb osób ubezpieczonych, realizujących pro-
dotyczącej dbałości o stan zdrowia. gram rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji ren-
2. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna powin- towej ZUS, w zakresie dotyczÄ…cym promocji zdrowia
ny pełnić w procesie kompleksowo pojętej rehabilitacji i edukacji zdrowotnej.
10 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
84,31
78,59
74,35
69,28
66,50
65,69
64,38
62,09
58,01
56,21
53,59
45,75
43,79
43,14
33,01
25,82
25,82
18,46
17,65
10,95
8,50
7,52
4. Zainteresowanie poznaniem skutków za- za stan swojego zdrowia i mieć ukształtowany nowy,
grożeń dla zdrowia i życia, takich jak palenie pozytywny wzorzec postawy społecznej.
tytoniu, nadużywanie alkoholu, uzależnienie od 6. Właściwa, dostosowana do wieku i poziomu wy-
środków odurzających, jak też znajomość czyn- kształcenia odbiorcy informacja, promująca zachowa-
ników niebezpiecznych w środowisku pracy są w nia prozdrowotne oraz ucząca odpowiedzialności za
badanej populacji niewielkie, co wymaga zmian w stan swojego zdrowia, powinna w sposób bardziej sku-
sposobie prezentacji tych tematów w ośrodkach teczny docierać do populacji osób ubezpieczonych.
rehabilitacyjnych.
Alicja Barwicka
5. Po zakończeniu rehabilitacji ubezpieczony po-
Departament Prewencji i Rehabilitacji
winien posiadać wiedzę odnośnie odpowiedzialności
Wspólny cel  poprawa zdrowia w Europie
Poszerzenie Unii Europejskiej o nowych człon-
ków pociąga za sobą prace nad przygotowa-
niem krajów kandydackich do realizacji wspólnej
europejskiej polityki na wielu płaszczyznach, tak-
że w zakresie opieki zdrowotnej i socjalnej. Służą
temu m.in. organizowane cyklicznie spotkania
pod nazwą Europejskie Forum Zdrowia. Ostatnie z nich odbyło
siÄ™ na poczÄ…tku paz
dziernika 2003 r. w Bad Gastein w Austrii.
Spotkanie to było o tyle ważne, iż zakończyło się podsumowań (również statystycznych) dotychcza-
uroczystym przedstawieniem członkom Parlamentu sowych działań na rzecz przygotowań krajów kan-
Europejskiego, w siedzibie Parlamentu w Brukseli, dydackich do realizacji wspólnej europejskiej polityki
Gastein Health Declaration 2003 (Deklaracji Zdro- w zakresie zachowania zdrowia społeczeństw; anali-
wia Gastein 2003). zowano niekorzystne zjawiska demograficzne wystÄ™-
Zanim jednak do tego doszło reprezentanci in- pujące w całej populacji europejskiej, związane z wy-
stytucji ubezpieczeń zdrowotnych i społecznych, dłużeniem trwania życia, spadkiem liczby urodzeń,
lekarze, pielęgniarki, fizjoterapeuci, ekonomiści, inży- a w konsekwencji ze starzeniem się społeczeństw;
nierowie, prawnicy, specjaliści w zakresie zdrowia pu- przedstawiano przykłady dobrych praktyk dotyczą-
blicznego - z prawie wszystkich krajów europejskich ce wymiany doświadczeń w skali międzynarodowej
oraz ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, w zakresie promowania zdrowia i zachowań prozdro-
Kanady, Japonii, Tajwanu, Nowej Zelandii i Australii - wotnych; przytaczano przykłady zatrudniania w kra-
spotkali się na wspólnych obradach w Bad Gastein, jach Unii Europejskiej specjalistów pochodzących
którym towarzyszyło hasło  Zdrowie i dobrobyt . z krajów kandydackich - m.in. wysoko oceniono
pracę polskich pielęgniarek w Norwegii.
Biorąc pod uwagę różnice w poziomie usług
Problematyka sesji plenarnych
medycznych i w dostępności tych usług w różnych
Obrady toczyły się w ramach czterech sesji ple- krajach europejskich, postulowano standaryzację mini-
narnych i kilkunastu tematycznych. malnego ich zakresu, który obowiązywałby we wszyst-
Ponieważ było to ostatnie Europejskie Forum kich krajach zjednoczonej Europy po 1 maja 2004 r.
Zdrowia przed poszerzeniem w 2004 r. Unii Europej- Zdaniem ekspertów ze Światowej Organizacji
skiej, już w pierwszych wystąpieniach dokonywano Zdrowia (WHO) i Banku Światowego, w programach
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 11
koniecznej racjonalizacji wydatków należy uwzględ- Duże zainteresowanie wzbudziła organizacja i za-
nić prowadzenie przez specjalistów w danej dziedzi- kres zadań Europejskiej Sieci Ubezpieczeń Spo-
nie medycyny konsultacji dla szerszej grupy odbior- łecznych dla Zdrowia (ENSIH), której członkiem jest
ców, przy wykorzystaniu teletransmisji. Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Idea tworzenia
Niewątpliwie najbardziej charakterystyczną, dla Narodowego Forum Zdrowia Pracujących w każ-
ostatnich lat, formą współpracy międzynarodowej dym kraju europejskim, propagowana przez ENSIH,
w zakresie wymiany doświadczeń oraz wypracowy- a w perspektywie budowa jednej europejskiej płasz-
wania nowych kierunków działania jest tworzenie czyzny dla promowania bezpieczeństwa fizycznego
sieci tematycznych. i psychicznego w środowisku pracy, zapobiegania
IstniejÄ…ce od kilku lat organizacje - EPHA (Euro- wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym,
pean Public Health Alliance), EHMA (European He- wykorzystania środowiska pracy dla promowania
alth Menagement Association), EHN (The European zdrowego stylu życia i zdrowia osobistego, prowa-
Health Network) - bardzo zintensyfikowały w ostat- dzenia edukacji zdrowotnej, spotkała się z aprobatą
nim czasie swoją działalność, poszerzając zakres uczestników spotkania.
oddziaływania o tereny krajów kandydujących do
Unii. PrzedstawiajÄ…c dobre, sprawdzone rozwiÄ…za-
Sesje tematyczne
nia organizacyjne, promują je wśród kolejnych grup
odbiorców. Wśród sesji tematycznych największe zaintereso-
Większość krajów kandydackich charakteryzuje wanie wzbudziły spotkania poświęcone takim zagad-
się tym, że od około 10 lat trwa w nich proces trans- nieniom, jak:
formacji ustrojowej. Pomoc w organizacji systemu q konieczność zmian w opiece medycznej, zwią-
opieki zdrowotnej i socjalnej ze strony międzyna- zana ze starzeniem się populacji europejskich,
rodowych sieci przyczynia się do eliminacji błędów q badania analityczne epidemii zespołu SARS
przy wprowadzaniu nowych zasad organizacyjnych. oraz grypy na Tajwanie i w Europie,
Równocześnie doświadczenia członków sieci, pra- q aspekty ekonomiczne zmian demograficznych
cujÄ…cych w nieraz bardzo trudnych warunkach organi- w Europie,
zacyjnych w krajach Europy środkowej i wschodniej, q ocena stanu przygotowań niektórych krajów
są niezwykle przydatne w realizacji bieżących zadań europejskich do procesu zjednoczeniowego.
oraz w formułowaniu potrzeb i oczekiwań określonych
r Konieczność zmian w opiece medycznej
grup społecznych.
zwiÄ…zana ze starzeniem siÄ™ populacji europejskich
Dyskutując na wyżej wymieniony temat podkre-
ślono, że dostępne dane demograficzne uzasadniają
konieczność natychmiastowych modyfikacji organi-
zacji ubezpieczeń zdrowotnych i społecznych.
Do 2050 r. w sześciu na dziesięć krajów europej-
skich przeważać będzie ludność w wieku powyżej
65 lat. W 2003 r., po raz pierwszy w historii, w Niem-
czech, Hiszpanii i we Włoszech było więcej osób po-
wyżej 80 roku życia niż poniżej 20 roku życia.
W konsekwencji tak znacznego wydłużenia prze-
ciętnego trwania życia należy zadbać o poprawę kon-
dycji psychofizycznej starzejÄ…cej siÄ™ populacji, znacz-
nie zintensyfikować działania prewencyjne dla zmniej-
szenia skutków chorób cywilizacyjnych, w szczegól-
ności nadciśnienia tętniczego, chorób psychicznych,
miażdżycy, chorób układu krążenia i narządu ruchu.
Należy też rozważyć wydłużenie obowiązku świad-
czenia pracy przez osoby zdolne do pracy po 62 roku
życia. Dotyczyć to powinno obu płci.
Ponadto ogromne zadania przed krajami europej-
skimi stawia WHO w zakresie ochrony zdrowia psy-
chicznego. Bardzo potrzebne sÄ… programy prewencji
pierwotnej, wtórnej i rentowej w tej grupie zaburzeń.
Biorąc pod uwagę czas przebywania człowieka
w środowisku pracy, tu właśnie należy zognisko-
wać programy promowania zdrowia - zdrowia
zarówno w sensie biologicznym, jak i psychicznym
Centrum Bad Gastein.
i społecznym.
Fot: A. Barwicka
12 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
W Niemczech i w krajach skandy-
nawskich rośnie liczba osób z chorobą
Alzheimera. Szacuje się, że w Niem-
czech w 2020 r. będzie ich 1 milion.
Potrzebne są więc działania diagno-
styczne, lecznicze i rehabilitacyjne, aby
zapewnić wczesne rozpoznanie, lecze-
nie i ograniczenie następstw.
Następstwa społeczne chorób  które
nie bolą - np. cukrzycy, czy nadciśnienia
tętniczego - są łatwe do oszacowania.
Już dziś zatem należy zadbać o edu-
kacjÄ™ zdrowotnÄ… obywateli - wpojenie
im prawidłowych nawyków zachowania
dla eliminacji następstw przewlekłego
stresu, prawidłowych nawyków żywienio-
wych, uświadomienie potrzeby badania
W trakcie obrad.
poziomu cholesterolu w surowicy krwi
Fot: A. Barwicka
oraz wysokości ciśnienia tętniczego krwi.
Zdaniem dyskutantów najważniejsza w tych dzia- U 80% hospitalizowanych osób w dziesiątym dniu
łaniach jest pierwotna i wtórna prewencja, z uwzględ- następował powrót do zdrowia, a dalszą rekonwale-
nieniem kompleksowej rehabilitacji leczniczej. scencję prowadzono już w warunkach domowych.
Nie wolno pominąć działań służących ochro- Najważniejszym objawem klinicznym odnoto-
nie praw człowieka i poszanowaniu godności wanym podczas epidemii SARS w 2003 r., wystę-
ludzkiej. Przy nadmiernym obciążeniu młodszej pującym u 97% obserwowanych pacjentów, była
generacji spoÅ‚eczeÅ„stw Europy kosztami (w za- gorÄ…czka powyżej 38°C. WÅ‚adze czterech ww. miast,
kresie etycznym i ekonomicznym) oraz odpowie- w pierwszych tygodniach epidemii, wprowadziły
dzialnością za jakość życia pokolenia rodziców obowiązek dwukrotnego w ciągu doby pomiaru
i dziadków może dojść do niekorzystnych zjawisk temperatury ciała mieszkańców. Kontrolę nad reali-
społecznych, z legalizacją eutanazji ze względu zacją tego zalecenia powierzono nie tylko służbom
na wiek włącznie. medycznym, ale również pracodawcom. Urucho-
miono bezpłatną infolinię oraz udostępniono strony
r Badania analityczne epidemii
internetowe, na których przekazywano wiadomości
zespołu SARS oraz grypy na Tajwanie i w Europie
o sposobach postępowania w razie podejrzenia
Zdaniem analityków z Tajwanu, prowadzących o zachorowanie.
od początku 2003 r. badania nad epidemią SARS, W Taipei dla odizolowanych pacjentów przeznaczo-
może wystąpić ponowny wzrost zachorowań. Co- no jeden szpital, o najwyższym standardzie hotelowym,
ronavirus, wywołujący chorobę, prawdopodobnie z możliwością kontaktów przez videotelefon dla rodzin,
ulegnie zmianom morfologicznym w wyniku muta- aby zmniejszyć lęk przed izolacją. Mimo zachowania
cji, co może wiązać się ze zmianą objawów i prze- najwyższej ostrożności, 20% personelu medycznego
biegu choroby. Przy dzisiejszych możliwościach tej placówki zachorowało na SARS (ale nie odnotowa-
transportu lotniczego nie istnieje inna metoda za- no w tej grupie przypadków śmiertelnych).
pobiegawcza niż izolacja osób podejrzanych o wys- Doświadczenia europejskie w walce z epidemią
tąpienie SARS. SARS nie były tak dramatyczne, ale stosowano się,
Podczas epidemii w 2003 r. najwyższą śmiertel- zwłaszcza na lotniskach, do zaleceń WHO w zakresie
ność (do 50%) odnotowano w środkowych Chinach, pomiaru temperatury ciała podróżnych i izolowania
gdzie, w wyniku póz
no stawianej diagnozy, nie izolo- osób podejrzanych o zachorowanie.
wano chorych narażając następne osoby na zacho- Podczas dyskusji przedstawiciel Komisji Europej-
rowanie. Tam też zgony dotyczyły w większości osób skiej apelował o rzetelne prowadzenie dokumentacji
powyżej 60 roku życia i dzieci poniżej 5 lat. medycznej we wszystkich przypadkach ostrych
Śmiertelność w czterech dużych miastach - chorób wirusowych, a w szczególności grypy, dla
Hongkongu, Singapurze, Toronto i Taipei - wyno- umożliwienia analizy zjawisk epidemiologicznie nie-
siła 4-10%, mimo bardzo dużych skupisk ludności bezpiecznych.
i dużej zakaz
ności. W wymienionych miastach Biuro europejskie Światowej Organizacji Zdro-
wprowadzono ostre rygory izolacji. U osób powyżej wia postuluje konieczność wprowadzenia elektro-
60 roku życia, w znacznym odsetku przypadków, nicznego systemu rejestrowania historii chorób,
występowały dodatkowo objawy ze strony układu z odnotowaniem każdego zachorowania, badań
krążenia, wywołane panicznym lękiem potęgowa- diagnostycznych i zastosowanego leczenia, tak aby
nym przez codzienne doniesienia mediów. każda osoba zmieniająca miejsce stałego pobytu
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 13
nie miała problemu z odtworzeniem na terenie inne- nie będą stosowane działania prewencyjne, służące
go kraju swojej dokumentacji medycznej. Wiąże się poprawie aktywności psychofizycznej, społecznej
to jednak nie tylko z kosztami operacji w aspekcie i zawodowej społeczeństw europejskich, funkcjonu-
technicznym, ale przede wszystkim z kosztami ujed- jÄ…ce obecnie systemy emerytalno-rentowe stanÄ… siÄ™
noliconego systemu szkolenia lekarzy w krajach niewydolne.
zjednoczonej Europy. Z drugiej strony wydłużenie długości trwania ży-
Analizując doświadczenia w walce z SARS na cia i poprawa jego jakości spowodują wydłużenie
terenie Europy i Tajwanu porównywano m.in. kosz- aktywności zawodowej większej części populacji
ty kampanii bezpośredniej walki z chorobą i koszty powyżej 60 roku życia.
działań prewencyjnych (w tym badań stanu sanitar- W krajach Europy Zachodniej realizuje się
nego wody i żywności). Wynik porównania potwier- w ostatnim czasie wiele programów celowych dla
dził jedynie bezwzględną konieczność prowadzenia objęcia opieką osób starszych, mających trudną
działań prewencyjnych. sytuację życiową. Przykładem takiego programu
W biedniejszych krajach europejskich stosowa- jest holenderski program  Carmen . Podczas obrad
nie wszystkich form prewencji zalecanych przez zaproponowano rozpoczęcie działań mających na
WHO, w zakresie grypy i innych wirusowych chorób celu wprowadzenie innego programu, nazwanego
zakaz
nych, nie jest obecnie możliwe. Ewentualne umownie  Mrs. Costa .
przyszłe epidemie będą także wielkim problemem,
r Ocena stanu przygotowań
w wymiarze medycznym, społecznym i ekonomicz-
niektórych krajów europejskich
nym, dla Tajwanu; kraju o wysokim poziomie rozwoju
do procesu zjednoczeniowego
gospodarczego, gdzie bezrobocie dotyczy jedynie
3,7% mieszkańców, a ludność powyżej 65 roku życia Obrady tej bardzo ciekawej tematycznie sesji od-
stanowi 9% ogółu. bywały się w ostatnim dniu konferencji i - mimo za-
W Anglii i na Tajwanie poddano analizie niezdol- proponowanego jednocześnie przez organizatorów
ność do pracy z powodu omawianej choroby. W wy- bogatego programu turystycznego - zgromadziły
niku zachorowań na SARS, wśród osób w wieku wielu słuchaczy.
produkcyjnym, praktycznie nie notowano niezdol- Pierwsze wystąpienia były poświęcone ocenie
ności do pracy trwającej powyżej 3 miesięcy. Dłużej stanu zdrowotnego mieszkańców Ukrainy, Rosji
trwająca niezdolność do pracy spowodowana była i Mołdawii. Podkreślono niski poziom świadczeń
najczęściej zaostrzeniem objawów chorób współist- zdrowotnych, wysoką śmiertelność okołoporodową,
niejących. wzrost zachorowań w ostatnim okresie - w szcze-
gólności na AIDS, kiłę, gruz
licÄ™ i wirusowe zapalenie
r Aspekty ekonomiczne
wÄ…troby. Zwracano jednak uwagÄ™ na wprowadzane
zmian demograficznych w Europie
w ostatnich latach zmiany organizacyjne, służące
Podczas sesji poświęconej aspektom ekono- poprawie sytuacji. Postulowano skierowanie nawet
micznym zmian demograficznych w Europie analizie skromnych środków na finansowanie edukacji zdro-
poddano koszty ponoszone przez budżety różnych wotnej i promocji zdrowia w tych krajach. Zaznaczo-
państw europejskich z tytułu opieki zdrowotnej i soc- no, iż pilnej odbudowy wymaga w nich zdewastowa-
jalnej w odniesieniu do produktu krajowego brutto. ne środowisko naturalne.
Za czynnik mający istotny wpływ na poziom Szczególnie trudną sytuację ma Mołdawia. Przy
wydatków przyjęto zasygnalizowane wyżej zmiany niskim poziomie gospodarczym nie można prze-
demograficzne w Europie. Jeśli na szerszą skalę znaczyć wystarczających środków finansowych
na poprawę stanu sanitarnego kraju oraz dostępu
do najbardziej podstawowych usług medycznych.
Schorzenia i zaburzenia psychiczne stanowią w Moł-
dawii drugą, po chorobach układu krążenia, przyczy-
nę długotrwałej niezdolności do pracy, a u 30% cho-
rych z cukrzycą, z powodu póz
nego zdiagnozowania
i nieskutecznej terapii, konieczne jest stosowanie
amputacji kończyn dolnych.
Na tym tle przedstawiony przez Bank Åšwiatowy
raport dotyczący stanu przygotowań Polski i Słowacji
do dostosowania się do standardów europejskich
wypadł korzystnie; jakkolwiek zwrócono uwagę na
znaczny, w ciągu ostatnich pięciu lat, wzrost w obu
krajach zachorowań na AIDS.
Jako  polski problem przedstawiono zbyt libe-
ralną politykę wykorzystania łóżek szpitalnych. Czas
Gala sali wykładowej.
prowadzenia leczenia w wysoko specjalistycznych
Fot: A. Barwicka
14 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
(i drogich) oddziałach klinicznych jest w Polsce dwu- czynników niebezpiecznych dla zdrowia i życia czło-
krotnie dłuższy niż w Anglii, natomiast nie korzysta- wieka. Programy, o których mowa, są realizowane
my, według twórców raportu, ze znacznie tańszych wspólnie przez oba narody. Obserwuje się już bar-
procedur w oddziałach rehabilitacji leczniczej dla dzo powolną poprawę sytuacji.
kontynuacji leczenia podstawowego i włączania po- W podsumowaniu sesji eksperci Banku Świa-
stępowania rehabilitacyjnego. towego zwrócili się do odpowiednich służb krajów
CiÄ…gle jeszcze na niewystarczajÄ…cym poziomie kandydujÄ…cych do Unii Europejskiej o przekazywa-
prowadzone są w Polsce działania w zakresie prewen- nie możliwie pełnych, kompletnych i wiarygodnych
cji pierwotnej, w tym edukacji dotyczącej znajomości danych statystycznych, zgodnie z wymaganiami
czynników ryzyka, zwłaszcza w środowisku pracy. programu Eurostat.
Eksperci Banku Światowego odnotowali nato- Polska, podobnie jak inne kraje Europy środ-
miast znaczne zmniejszenie wydatków na świad- kowej i wschodniej, przekazuje dane zawierające
czenia z ubezpieczenia społecznego, dzięki m.in. błędy oraz informacje statystyczne wzajemnie wy-
prowadzeniu prewencji rentowej. kluczające się. Utrudnia to prowadzenie badań pla-
Odrębne miejsce w raporcie zajął inny  polski nistycznych w zakresie stanu zdrowotności współ-
problem . Polsce przypadła niechlubna rola kraju czesnej Europy.
tranzytowego, z którego na inne kraje Europy są
przenoszone (a raczej, jak to określono, są przewo-
Gastein Health Declaration 2003
żone TIR-ami) choroby weneryczne.
Eksperci z Japonii zajęli się z kolei niedaleką, Deklarację Zdrowia Gastein 2003 przedstawił i za-
w ich opinii, przyszłością starego kontynentu. Przy- rekomendował parlamentarzystom oraz członkom
jęto założenie, że około 2020 r., gdy kraje europej- Komisji Europejskiej prof.dr Gunter Leiner, prezydent
skie stanowić będą już jeden organizm, zacznie się Europejskiego Forum Zdrowia.
zintensyfikowana migracja młodszej części populacji Deklaracja jest przesłaniem skierowanym do
krajów sąsiedzkich - ze Środkowego i Bliskiego Parlamentu Europejskiego, a dotyczy konieczności
Wschodu oraz z Afryki północnej. uwzględnienia w polityce zdrowotnej jednoczącej
Wspomniane kraje liczą dzisiaj około 307 mln się Europy wszelkich determinantów kształtujących
osób. Są to społeczeństwa z przewagą ludzi bardzo zdrowie, w szczególności aspektów ekonomicznych
młodych i bardzo biednych. 30% obywateli żyje za i społecznych. W sposób szczególny rekomenduje:
mniej niż 2 dolary dziennie. Dla Iranu, Iraku i Jemenu, q konieczność reform w zakresie opieki zdrowotnej
poza odrębnościami etnicznymi, religijnymi i kultu- we Wspólnocie Europejskiej q uwzględnienie aspek-
rowymi, charakterystyczne są: wysokie bezrobocie tów ekonomicznych w polityce zdrowotnej państw.
przy niskim stopniu uprzemysłowienia i brakach W programach opracowywanych przez poszcze-
technologicznych, wysoki stopień migracji, brak gólne kraje europejskie powinna być uwzględniana
podstawowej wiedzy ekonomicznej, nieprzestrzega- konieczność racjonalizacji (niekoniecznie redukcji)
nie praw kobiet. wydatków, przy uwzględnieniu aktualnej sytuacji
Dostęp do opieki zdrowotnej i zabezpieczenia demograficznej, społeczno-ekonomicznej i epide-
społecznego koczowniczych plemion północnej Sa- miologicznej.
hary praktycznie nie istnieje. Należy poddać analizie koszty ponoszone przez
Zdaniem ekspertów z Japonii, starzejące się budżety państw europejskich z tytułu opieki zdrowotnej
i znacznie bardziej zasobne społeczeństwa Europy i socjalnej w odniesieniu do produktu krajowego brutto.
powinny umieć przewidzieć bieg historii. Czynnikiem mającym istotny wpływ na poziom
Dla przybliżenia problemu eksperci Banku Świa- wydatków są zmiany demograficzne w Europie. Je-
towego przedstawili analizę zjawisk wynikających śli na szerszą skalę nie będą stosowane działania
z dużych różnic ekonomicznych i kulturowych mię- prewencyjne służące poprawie aktywności psycho-
dzy bogatym społeczeństwem południowych stanów fizycznej, społecznej i zawodowej społeczeństw
USA i znacznie biedniejszą społecznością północne- europejskich, funkcjonujące obecnie systemy eme-
go Meksyku. rytalno-rentowe staną się niewydolne. Niezbędne są
W obszarze przygranicznym mieszka około 70 mln więc działania w zakresie pierwotnej i wtórnej pre-
ludzi, ale w trzech graniczących ze Stanami Zjedno- wencji, z uwzględnieniem kompleksowej rehabilitacji
czonymi stanach Meksyku żyje 50% populacji tego leczniczej, społecznej i zawodowej, a także działania
kraju. Liczba bezrobotnych Meksykanów z obszaru służące ochronie praw człowieka i poszanowaniu
przygranicznego dochodzi do 2 mln. Granicę prze- godności ludzkiej.
kracza rocznie 400 mln osób i 3,8 mln ciężarówek. Deklaracja Zdrowia Gastein 2003 odnotowuje po-
Z uwagi na warunki klimatyczne i złą jakość wody nadto potrzebę większego zainteresowania parlamen-
pitnej, istnieje ciągłe zagrożenie epidemiologiczne. tów poszczególnych państw tematyką ochrony zdrowia
Dlatego na terenie przygranicznym stworzono wiele ludności jednoczącej się Europy, wynikającą z obser-
programów prewencyjnych, obejmujących w szcze- wacji i spostrzeżeń uczestników Forum Zdrowia w Bad
gólności edukację zdrowotną, w tym znajomość Gastein, i zwraca w szczególności uwagę na:
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 15
 wzrastające niebezpieczeństwo rozprzestrze-  wykorzystywanie środowiska pracy dla pro-
niania się chorób zakaz
nych, mowania zdrowego stylu życia i zdrowia osobistego,
 niekorzystne procesy demograficzne pro-  prowadzenie edukacji zdrowotnej.
wadzące do gwałtownego starzenia się społe-
czeństw Europy,
Przyszłość
 niedostatecznÄ… kontrolÄ™ nad gospodarkÄ…
Europejskiego Forum Zdrowia
lekami,
w Bad Gastein
 nieuwzględnianie potrzeb zdrowotnych i soc-
jalnych różnych grup mieszkańców kontynentu, Uczestnicy corocznych spotkań w ramach Eu-
 nierzetelne przekazywanie do europejskich ropejskiego Forum Zdrowia w Bad Gastein mogli
struktur Światowej Organizacji Zdrowia danych sta- być usatysfakcjonowani zainteresowaniem, jakie na
tystycznych. forum Parlamentu Europejskiego wzbudziła przed-
Ponieważ najbardziej charakterystyczną dla os- stawiona deklaracja, stanowiąca podsumowanie
tatnich lat formą współpracy międzynarodowej w za- sześciu kolejnych spotkań.
kresie wymiany doświadczeń oraz wypracowywania Podkreślając znaczenie przedstawienia w Par-
nowych kierunków działania jest tworzenie sieci lamencie Europejskim Deklaracji Zdrowia Gastein
tematycznych - np. EPHA, EHMA, EHN, ENSIH - 2003, zwrócono uwagę na wielki wkład przedstawi-
twórcy deklaracji zachęcają do korzystania z ich cieli wielu europejskich instytucji i organizacji w bu-
programów i doświadczeń, niezwykle przydatnych dowanie lepszej przyszłości dla ochrony zdrowia
w organizacji systemu opieki zdrowotnej i socjalnej społeczeństw starego kontynentu.
oraz w realizacji bieżących zadań dotyczących for- Wyrażono jednocześnie nadzieję, że wyniki prac
mułowania potrzeb i oczekiwań określonych grup kolejnych spotkań przyczynią się jeszcze bardziej do
społecznych. skutecznej ochrony zdrowia i życia człowieka.
W deklaracji podkreślono fakt, że z uwagi na Parlamentarzyści wyrazili opinię, że tekst De-
czas przebywania człowieka w środowisku pracy tu klaracji powinien zostać oficjalnie zaprezentowany
właśnie należy zogniskować programy promowania strukturom europejskim Światowej Organizacji Zdro-
zdrowia. Priorytetem działań w tym zakresie, na naj- wia - dla przyjęcia proponowanych rozwiązań jako
bliższe lata, powinno być: standardów obowiązujących w polityce zdrowotnej
 promowanie bezpieczeństwa fizycznego i psy- zjednoczonej Europy.
chicznego w środowisku pracy,
Alicja Barwicka
 zapobieganie wypadkom przy pracy i choro-
Departament Prewencji i Rehabilitacji
bom zawodowym,
Zintegrowane zarzÄ…dzanie zdrowiem
i bezpieczeństwem w miejscu pracy (cz. 1)
Wprowadzenie Zdrowie pracujących, a właściwie zdrowie popu-
lacji w wieku produkcyjnym (np. w wieku 16-70 lat),
Poziom zdrowia osób pracujących jest niewąt- jest determinowane przez wiele czynników, które
pliwie jednym z kluczowych wskaz
ników zdrowia ogólnie można podzielić na następujące grupy:
publicznego, sprawności systemu zdrowia oraz jako-  jakość usług służby zdrowia,
ści rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju. Niedo-  korzystne i niekorzystne oddziaływanie czyn-
stateczny stan zdrowia osób w wieku produkcyjnym ników środowiska i organizacji pracy,
jest często powodem utraty zdolności do pracy,  korzystne i niekorzystne oddziaływanie czyn-
prowadząc do obniżenia jakości życia dotkniętych ników zależnych od stylu i kultury życia,
tym osób i olbrzymich kosztów ponoszonych przez  korzystne i niekorzystne oddziaływanie czyn-
społeczeństwo. Znaczne różnice w występowaniu ników środowiska poza pracą.
i nasileniu tych czynników decydują o występowaniu W następstwie znacznych zmian w świecie pracy
dużych nierówności w zdrowiu pomiędzy różnymi w ciągu ostatnich 25 lat w całej Europie, w tym także
grupami pracujących (w tym również bezrobotnych). w Polsce, pojawiają się powody do zmian w polityce
16 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
ochrony i podtrzymywania zdrowia pracujących, w środowisku pracy  odpowiedzialność pracodaw-
a także modyfikacji infrastruktury wspierającej ców w tym zakresie jest zwykle określona przepisami
przedsiębiorstwa w zakresie zarządzania zdrowiem prawnymi,
i bezpieczeństwem pracujących. Oto niektóre z tych q promowanie zdrowia pracujących, w tym
powodów: również starszych pracowników, poprzez właściwą
q bardzo duży wzrost liczby pracowników w ma- kulturę pracy, organizację pracy i zapewnienie pra-
łych przedsiębiorstwach, które niezdolne są do cownikom wsparcia społecznego,
tworzenia własnych służb medycyny pracy i służb q promowanie zdrowia psychicznego, zdrowego
bhp, a które działają w warunkach dużej konkurencji stylu życia oraz zapobieganie przewlekłym, nieza-
i niepewności, kaz
nym chorobom cywilizacyjnym (np. chorobom
q zmiany demograficzne populacji pracujących - układu krążenia, chorobom układu mięśniowo-szkie-
wzrost odsetka osób starszych, duży udział kobiet, letowego, zburzeniom psychicznym) poprzez spe-
q wzrost zatrudnienia w usługach i biurach, cjalną politykę zdrowotną przedsiębiorstwa i narzę-
często wiążący się z niską kontrolą własnej sytuacji dzia zarządcze zapewniające jej wdrożenie,
w pracy, z izolacją od współpracowników i pracą q podtrzymywanie zdolności do pracy, a więc
w samotności; powtarzalne czynności w pracy, mo- także zatrudnialności, przez cały okres życia zawo-
notonia, niskie wsparcie społeczne, dowego,
q wzrost wpływu przemocy (violence) ze strony q oszczędne wykorzystywanie zasobów natural-
klientów i współpracowników, szykanowania pra- nych oraz ochrona środowiska naturalnego przed
cowników przez przełożonych (bullying) lub współ- zanieczyszczeniami,
pracowników (mobbing), q inwestowanie w komunikację społeczną w dzie-
q zmiany w praktyce zatrudniania (np. zatrudnie- dzinie ochrony i promocji zdrowia pracowników i ich
nie na krótki okres czasu lub w niepełnym wymiarze rodzin, a także we wsparcie psychiczne i społeczne
czasu pracy, telepraca), pracowników.
q wzrost zróżnicowania lub zanikanie tradycyj-
nych struktur pracy (np. outsourcing),
Obciążenie populacji
q problem rosnących kosztów świadczeń me-
pracujÄ…cych w Polsce
dycznych dla pracujÄ…cych i ich rodzin, rosnÄ…cych
chorobami i urazami
składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne,
prowadzÄ…cymi do ograniczenia
a także dużych kosztów produkcji z powodu pracow-
zdolności do pracy
ników o niskim poziomie zdrowia, niskiej motywacji
do pracy i dużej absencji. Zdolność do pracy może być upośledzona lub
Żadnemu z tych wyzwań nie można sprostać całkowicie uniemożliwiona przez:
stosując tradycyjne, dwudziestowieczne podejścia, 1) choroby lub wypadki zawodowe,
ukierunkowane jedynie na obniżenie ryzyka zawo- 2) choroby parazawodowe (choroby związane
dowego związanego z występowaniem fizycznych, z pracą, gdzie czynnik środowiska pracy samo-
chemicznych lub biologicznych zagrożeń w miej- dzielnie jest niewystarczający do wywołania cho-
scu pracy. roby, lecz zwiększa działanie przyczyn spoza tego
Aby dostatecznie wesprzeć pracodawców i pra- środowiska),
cowników w prewencji lub złagodzeniu zdrowotnych 3) choroby i wypadki niezawodowe, którym jed-
skutków wyżej przedstawionych procesów i zjawisk, nakże można zapobiegać w miejscu pracy dzięki
potrzebne jest całościowe i aktywne podejście wczesnemu rozpoznaniu, bądz
skutecznie wyleczyć
w przedsiębiorstwie lub instytucji do zarządzania lub ograniczyć ich szkodliwy wpływ na zdolność do
determinantami zdrowia, zasobami naturalnymi i śro- pracy (np. rak płuc u palacza tytoniu, rak piersi, cho-
dowiskiem, bezpieczeństwem i kapitałem ludzkim, roba wieńcowa),
z pełnym wykorzystaniem jednakże tradycyjnych 4) choroby i wypadki niezawodowe, którym ze
metod i wiedzy o kontroli zawodowych zagrożeń względu na ich etiologię nie można zapobiegać
zdrowia i bezpieczeństwa. w miejscu pracy.
Istnieją przedsiębiorstwa w Europie, zwłaszcza
r Choroby zawodowe
o zasięgu międzynarodowym, które podejmują sku-
tecznie szeroko zakrojone działania dla poprawy lub W 2002 r. w Polsce stwierdzono 4915 przypadków
podtrzymywania zdrowia i zdolności do pracy zatrud- chorób zawodowych. Nastąpił więc dalszy spadek
nionych (http://www.enwhp.org), w przekonaniu, iż liczby oficjalnie stwierdzanych chorób zawodo-
mogą w ten sposób umocnić swą pozycję rynkową wych. W 1998 r. liczba tych chorób wynosiła 12 017,
i osiągnąć konkurencyjną przewagę. Zakres tych w 2000 r.  7339, a w 2001 r. - 6007 (Szeszenia-Dą-
działań może być bardzo szeroki i obejmować nastę- browska i współpracownicy 2003)1.
pujące inwestycje prozdrowotne: Liczba chorób zawodowych na 100 tys. zatrud-
q ochrona zdrowia i bezpieczeństwa pracujących nionych w 2002 r. wyniosła 53,6 i była znacznie niż-
przed zawodowymi zagrożeniami występującymi sza niż w latach ubiegłych.
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 17
W ostatnich latach obserwujemy więc systema- zawodowe, środowiskowe, społeczne, a także zależ-
tyczne zmniejszanie się w Polsce liczby i współ- ne od stylu i kultury życia determinanty zdrowia.
czynnika zachorowalności na choroby zawodowe, Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że około
co w pewnej mierze jest związane z likwidacją za- jedna czwarta globalnego obciążenia chorobami
kładów przemysłowych ze szkodliwymi dla zdrowia przypada na populację pracującą, prowadząc do
warunkami pracy. Może to być również związane upośledzania zdolności do pracy. W 2000 r. 27% pra-
z niedostatecznym zgłaszaniem, rozpoznawaniem cujących w krajach Unii Europejskiej, a w 2001 r.
i stwierdzaniem chorób zawodowych. Dane z kra- 40% pracujących w krajach kandydujących do Unii
jów Unii Europejskiej wskazują, że różnice w za- uważało, że praca stwarza odczuwalne ryzyko dla
kresie zapadalności na choroby zawodowe mogą ich zdrowia. W krajach Unii większość z tych osób
być związane z jakością oraz dostępnością służb wiązała z pracą takie dolegliwości, jak bóle kręgosłu-
zdrowia i bezpieczeństwa pracujących, a także pa (33%), stres psychiczny (28%), ogólne zmęczenie
z obowiązującym w danym kraju wykazem chorób (23%), bóle mięśni karku i barków (23%), natomiast
zawodowych. w krajach kandydackich - skarżyła się na ogólne
Wskaz
niki wypadków i chorób zawodowych, zmęczenie (41%), bóle kręgosłupa (34%), stres (29%),
znacznie niższe w Polsce niż w Unii Europejskiej, nie bóle mięśni karku i ramion (24%).
odzwierciedlają ogólnego stanu zdrowia populacji Niezdolność do pracy w następstwie złego stanu
w Polsce w wieku produkcyjnym, który jest znacznie zdrowia, podobnie jak w innych państwach europej-
gorszy niż w UE, jeśli wziąć pod uwagę oczekiwany skich, jest w Polsce istotnym problemem, prowadząc
okres życia mężczyzn i kobiet w wieku 45 lat. do wysokiego odsetka rent inwalidzkich i wczesnych
Wykres 1
Oczekiwana długość życia mężczyzn w wieku 45 lat
w krajach Unii Europejskiej (EU average), w krajach kandydujÄ…cych do Unii (CCE average)
i w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw (NIS average)
34
32
30
28
26
24
22
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
EU average (oczekiwana długość życia w krajach Unii Europejskiej)
CEE average (oczekiwana długość życia w krajach kandydujących do Unii)
NIS average (oczekiwana długość życia w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw)
y
ródło: WHO HfA database, 2002.
Według szacunków Światowej Organizacji Zdro- przejść na emeryturę. Według danych ZUS liczba no-
wia obciążenie populacji pracujących chorobami wo przyznawanych rent inwalidzkich uległa w ostat-
i wypadkami zawodowymi wynosi od 1 do 4% ogól- nich latach istotnemu zmniejszeniu, lecz nadal jest
nego obciążenia chorobami populacji w wieku pro- znacznie większa niż w wielu innych państwach eu-
dukcyjnym. Nie znaleziono w piśmiennictwie sza- ropejskich (Wilmowska, 2004)2. Liczba osób otrzy-
cunku obciążenia chorobami zawodowymi populacji mujących rentę w Polsce z tytułu niezdolności do
w wieku produkcyjnym w Polsce. pracy z powodów zdrowotnych na 1000 pracujących
jest znacznie wyższa niż w innych krajach europej-
r Choroby i urazy niezawodowe
skich: w Polsce  153 osoby, na A
otwie  100 osób,
prowadzące do utraty lub upośledzenia
w Niemczech  66 osób i w Szwajcarii  44 osoby.
zdolności do pracy
r Choroby parazawodowe
Szacuje się, że w Regionie Europejskim można by
obniżyć poziom umieralności o około 30% poprzez Choroby parazawodowe to choroby o wieloczyn-
znaczną poprawę jakości i zakresu ochrony oraz nikowej etiologii, w przypadku których zagrożenia
promocji zdrowia w miejscu pracy, uwzględniającą zawodowe i warunki pracy ułatwiają patogenne
18 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
działanie innych czynników, co prowadzi do wzrostu wodowały w Finlandii około 4% wszystkich zgonów
zapadalności na te choroby i nasilenia ich rozwoju. w całej populacji w wieku produkcyjnym.
Nie szacowano dotychczas strat zdrowotnych zwią- Pomimo tego, że choroby parazawodowe stano-
zanych z tymi chorobami w populacji pracujących wią poważne obciążenie dla zdrowia i zdolności do
w Polsce, z tego względu przytaczamy oszacowania pracy populacji w wieku produkcyjnym, rzadko są
dokonane przez badaczy amerykańskich. one przedmiotem działań prewencyjnych podejmo-
Choroba wieńcowa serca jest częstą przyczyną wanych w polskich przedsiębiorstwach. W zasadzie
czasowej lub trwałej niezdolności do pracy. Coraz prewencja chorób parazawodowych wydaje się być
więcej danych wskazuje na związek przyczynowy również poza zakresem działalności służb medycyny
między tą chorobą a stresem w pracy, wywołanym pracy lub bhp.
wysokim obciążeniem psychicznym i niską kontrolą
r Choroby i wypadki niezawodowe,
toku własnej pracy.
którym jednakże można zapobiegać
Obciążenia psychiczne w pracy prowadzące do
w miejscu pracy
choroby wieńcowej są prawdopodobnie większe
u pracowników fizycznych i tych z dołu hierarchii Wśród tego typu chorób należy wymienić te powo-
służbowej, ze względu na następujące czynniki: dowane przez niezdrowy tryb życia, związany z pa-
ograniczonÄ… swobodÄ™ podejmowania decyzji, wy- leniem tytoniu, nadmiernym piciem alkoholu, niskÄ…
soką zależność od przełożonych, pracę zmianową, aktywnością fizyczną lub niezdrowym odżywianiem.
nierównowagę pomiędzy wysiłkiem i otrzymywanym Skutki zdrowotne związane tymi nałogami i niezdro-
uznaniem, wysokie wymagania, złe psychospołeczne wym stylem życia są na tyle znane, że wiele przed-
otoczenie, społeczną izolację, niedostateczną aktyw- siębiorstw podejmuje ukierunkowane działania profi-
ność fizyczną oraz przemoc i szykanowanie w pracy. laktyczne w celu ograniczenia ich wpływu na zdrowie
Steenland i wsp. (2003)3 ocenili, że od 6,3 do 18% i zdolność do pracy własnych pracowników.
wszystkich zgonów w USA z powodu choroby niedo- Czynniki chorobowe zależne od stylu życia po-
krwiennej serca - w populacji w wieku od 20 do 69 - wodują nie tylko zgony, ale także czasowe lub trwałe
to zgony z powodu chorób parazawodowych. W ba- upośledzenie funkcjonowania organizmu, prowa-
daniach uwzględnili: hałas, pracę zmianową, stopień dzące do upośledzenia zdolności do pracy. Aby
kontroli nad własną pracą i zanieczyszczenie powie- wszechstronnie przedstawić udział czynników choro-
trza dymem tytoniowym (bierne palenie). Największy botwórczych w obciążeniu populacji chorobami i ich
wpływ na rozwój tych śmiertelnych chorób parazawo- skutkami, opracowano syntetyczny wskaz
nik obej-
dowych miały: stopień kontroli nad własną pracą i za- mujący nie tylko zgony, ale także inne skutki zdro-
nieczyszczenie powietrza dymem tytoniowym (bierne wotne powodowane przez dany czynnik. Wskaz
nik
palenie). Z kolei Nurminen i Karjalainen (2001)4 osza- ten, zwany DALY, odzwierciedla liczbę lat życia sko-
cowali, że wśród przyczyn chorób wieńcowych, które rygowanych niepełnosprawnością, które zostają
spowodowały zgon w Finlandii, przypisany udział utracone w następstwie patogennego działania okre-
czynników zawodowych (attributable fraction) wyno- ślonego czynnika szkodliwego dla zdrowia. Wskaz
nik
si 17%, w tym praca zmianowa i stres, hałas i tlenek ten uwzględnia nie tylko skrócenie życia związane
węgla. A
ącznie, według Nurminena i Karjalainena, z przedwczesnym zgonem, ale także skrócenie życia
choroby parazawodowe, w tym choroby układów w pełni sprawności psychofizycznej wskutek upo-
krążenia, nerwowego i oddechowego, nowotwory śledzenia sprawności przez choroby, powodowane
i choroby psychiczne oraz wypadki i przemoc, spo- przez dany czynnik lub grupę czynników.
Tabela 1
Oszacowany odsetek całkowitej liczby zgonów
lub utraconych lat życia skorygowanych niesprawnością (DALYs), którym można by zapobiec poprzez usunięcie niezdrowego nałogu,
nawyku lub narażenia na czynniki środowiskowe bądz
zawodowe  według Murray a i Lopez a (1996)
EME* FSE** EME FSE EME FSE
Palenie tytoniu Brak aktywności fizycznej Czynniki zawodowe
Udział w całkowitej liczbie zgonów 14,9% 13,6% 11,7% 7,0% 2,0% 2,2%
Udział w całkowitej utracie liczby lat życia (DALYs) 11,7% 12,5% 4,8% 2,8% 5,0% 3,8%
Picie alkoholu Zanieczyszczenie powietrza A
ącznie powyższe czynniki
Udział w całkowitej liczbie zgonów 1,2% 1,4% 0,9% 5,5% 30,7% 29,7%
Udział w całkowitej utracie liczby lat życia (DALYs) 10,3% 3,8% 0,5% 3,1% 32,3% 30,5%
* EME  kraje z utrwalonÄ… i stabilnÄ… gospodarkÄ… rynkowÄ….
** FSE  byłe kraje socjalistyczne, w tym Polska.
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 19
Przedstawione w tabeli 1 dane wskazują, jak wielki Istnieją jednak dowody na to, że koszty chorób
udział w utracie lat życia z pełnią sprawności psycho- powodujących niezdolność do pracy mogą być
fizycznej - w porównaniu z typowymi zawodowymi znacznie zmniejszone poprzez inwestycje prozdro-
zagrożeniami zdrowia - mają czynniki zależne od wotne w przedsiębiorstwach. Badania Przemysłowej
stylu życia lub zanieczyszczenia środowiska. Jest to Kasy Ubezpieczeń Zdrowotnych BKK i Niemieckiej
szczególnie ważne w planowaniu prewencji rentowej. Federacji Obowiązkowych Ubezpieczeń Wypadko-
wych i Prewencji (ENWHP, 2003)6 ujawniły, że:
q 1 euro zainwestowane w zarzÄ…dzanie uwa-
Koszty chorób
runkowaniami zdrowia w przedsiębiorstwie dawało
zwiÄ…zanych z pracÄ…
korzyści finansowe od 2,3 do 4,9 euro dzięki zmniej-
Jednym z argumentów za poprawą jakości i za- szeniu absencji chorobowej,
kresu prowadzonej w przedsiębiorstwach prewencji q absencja może się zmniejszyć od 12 do 36%,
wypadkowej i rentowej jest koszt ekonomiczny ak- q 10 do 15% osób objętych programem prozdro-
tualnego obciążenia w Polsce chorobami i urazami wotnym wyzwalało się z nałogu palenia,
prowadzącymi do niezdolności do pracy. q system zdrowia publicznego, inwestując w zin-
Według cytowanej już A. Wilmowskiej (2004) tegrowane zarządzanie determinantami zdrowia
nakłady finansowe w Polsce na świadczenia z ubez- w miejscu pracy, może zyskać od 2,3 do 5,9 euro za
pieczenia społecznego z tytułu niezdolności do każde zainwestowane 1 euro.
pracy znacznie przekraczają nakłady na świadcze- Także inne badania wskazują, że interwencje
nia zdrowotne, a koszt rent z tytułu niezdolności do prozdrowotne i podtrzymujące zdolność do pracy
pracy w stosunku do produktu krajowego brutto jest w miejscach pracy, takie jak:
jednym z najwyższych na świecie. 1) przeprojektowanie stanowisk i organizacji pracy
Niezdolność do pracy jest też poważnym proble- (wprowadzenie elastycznego czasu pracy, ulepszenia
mem Unii Europejskiej powodując wysoki odsetek ergonomiczne, zwiększenie wsparcia społecznego
rent inwalidzkich w grupach wiekowych powyżej pracowników w miejscu pracy),
55 roku życia, zwłaszcza w grupie wiekowej 60-64, 2) interwencje ukierunkowane na indywidualne
w której np. w Finlandii tylko 20% osób jest aktyw- osoby (szkolenie, zwiększenie wpływu pracownika
nych zawodowo (Peltomaki i wsp. 2002)5. na własną pracę, promocja zdrowia, zwiększenie
W Niemczech, według wyników pracy badawczej odporności na stres, awansowanie i promocja za-
wykonanej na zlecenie Niemieckiego Federalnego wodowa),
Instytutu Zdrowia i Bezpieczeństwa Pracy przez 3) działania strukturalne (poprawa służb zdro-
Federalny Związek Zakładowych Ubezpieczeń Zdro- wia pracujących, monitorowanie absencji cho-
wotnych w Essen, koszty chorób związanych z pracą robowej, wczesne wspomaganie pracowników
oszacowano na około 28 mld euro. chorujących),
Wykres 2
Koszty chorób związanych z pracą w Niemczech w 1998 r.
mld euro
Czynniki środowiska pracy
14,9
q
Ciężka praca/Podnoszenie ciężarów (23%)
16
q
13,5 13,4 Niebezpieczne substancje
q
Wibracja
14 q
Uciążliwa pozycja pracy
11,1
q
Hałas
q
Wysokie wymagania (9%)
12
q
Niska kontrola (14%)
10
8
6
4
koszty bezpośrednie
2
koszty pośrednie
0
obciążenie fizyczne obciążenie psychiczne
Koszty chorób związanych z pracą to koszty leczenia i niezdolności do pracy pomnożone przez wartość ryzyka przypisanego (attributable
risk  AR) danemu czynnikowi. AR określa udział czynnika w rozwoju choroby.
y
ródło: BAuA 2002.
20 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
3. K. Steenland i wsp., Dying form work: The magnitude of the US
wielokrotnie doprowadziły - w krajach Unii Europej-
Mortality form selected Causes of death associated with occu-
skiej, USA i Kanadzie - do zmniejszenia problemów
pation. Am. J. Ind. Med. 43: 461-468, 2003.
zdrowotnych pracowników, lepszego wykonywania
4. M. Nurminen, A. Karjalainen, Epidemiologic estimate of the
własnej pracy i wzrostu produktywności przedsię-
proportion of fatalities related to occupational factors in Finland.
biorstw, w tym również małych firm. Sand J. Work Environ Health, 27, 3, 161-213.
5. P. Peltomaki i wsp., Maintenance of work ability research and
assessment: summaries. Report 7. Ministry of Social Affairs,
Bibliografia
Finnish Institute of Occupational Health, Social Insurance Insti-
tution, Helsinki 2002.
1. N. Szeszenia-Dąbrowska, W. Szymczak, U. Wilczyńska, B. Po- 6. ENWHP Newsletter, No. 3, September 10th, 2003, Europen Net-
płońska, Analiza struktury i zapadalności na choroby zawodowe work for Workplace Health Promotion, http:www.enwhp.org.
pracowników gospodarki narodowej w Polsce w 2002 roku.
Instytut Medycyny Pracy, Centralny Rejestr Chorób Zawodowych,
Bogusław Barański
A
ódz
2003.
Szkoła Zdrowia Publicznego
2. A. Wilmowska, Zabezpieczenie społeczne niepełnosprawności.
Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi
Lekarz Medycyny Pracy. 2004 (1): 7-13.
Ogólne zasady konstrukcji
systemu zabezpieczenia społecznego
Systemy zabezpieczenia społecznego powstały w drodze ewolucji
państwa i społeczeństwa. Mają one za zadanie spełniać określone
potrzeby społeczne związane z utratą indywidualnych dochodów
lub koniecznością poniesienia wydatków wskutek wystąpienia ry-
zyk losowych. Ryzyka najczęściej objęte zabezpieczeniem spo-
łecznym, zwane ryzykami społecznymi, to choroba, starość, in-
walidztwo, śmierć żywiciela rodziny, macierzyństwo, bezrobocie.
aństwo może odgrywać różną rolę w wymie- kolejno: teorie skrajnie liberalne, teorie liberalne oraz
Pnionych systemach: regulujÄ…c, wspierajÄ…c, teorie kolektywistyczne.
administrując czy finansując poszczególne jego q Teorie skrajnie liberalne przywiązują dużą wagę
elementy. Rozwiązania w poszczególnych krajach do własności prywatnej i indywidualnej wolności,
różnią się sposobem organizacji, zakresem ob- sprzeciwiając się jakiejkolwiek interwencji państwa
jętych ryzyk, sposobem uzyskania uprawnień do w mechanizm rynkowy. System rynkowy odgrywa
świadczeń itd., a różnice te wynikają ze szczegóło- tu podstawową rolę, gdyż reguluje stosunki między-
wych celów stawianych w danym kraju systemowi ludzkie na płaszczyz
nie ekonomicznej bez narusze-
zabezpieczenia społecznego. Polityka społeczna nia ludzkiej wolności, a państwo odgrywa jedynie
państwa jest zawsze nastawiona na realizację rolę przy ochronie prawa własności.
pewnych wartości politycznych i ideologicznych. q Teorie liberalne, w odróżnieniu od teorii
Różnorodność celów stawianych polityce społecz- skrajnie liberalnych, dopuszczają inne wartości
nej stanowi ogromny problem. Bardzo trudna jest poza wolnością. Opierają się one na zasadach:
nawet systematyzacja tych celów. wolności, sprawiedliwości (w rozumieniu  równo-
Najbardziej popularna systematyzacja celów ści szans ) oraz gwarancji minimum egzystencji.
zabezpieczenia społecznego formułowana jest Dopuszcza się tu interwencję państwa, które ma
w oparciu o kryterium stopnia interwencji państwa. gwarantować przestrzeganie tych zasad, ingerując
Poczynając od teorii minimalizujących rolę państwa nawet, w wyjątkowo istotnych sytuacjach, w sys-
w ochronie przed ryzykami społecznymi, omówimy tem wolnego rynku.
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 21
q Teorie kolektywistyczne - od socjalistycznych zabezpieczenie społeczne musi opierać się na ubez-
po marksistowskie - tworzą bardzo zróżnicowaną pieczeniach prywatnych i dobrowolnych, a państwo
grupę. Cele socjalne opierają się tu głównie o ideały prowadzi selektywne programy zapewniające mini-
rewolucji francuskiej, wolność, równość i braterstwo, mum świadczeń.
które są w pewnym stopniu ze sobą sprzeczne, z cze- Sprawiedliwość społeczną i solidaryzm społecz-
go wynikają np. różnice w sposobie podejścia do ny można rozumieć różnie - od równych szans, po
systemu rynkowego: od niechętnego przyzwolenia do wspieranie osób biedniejszych. Rola państwa jest tu
całkowitej negacji. Zawsze jednak nadrzędną warto- większa, zapewnia ono podstawowe zabezpieczenie,
ścią jest tu równość, i ma ona zdecydowanie szerszy występuje przymus ubezpieczenia. Jednak systemy
charakter niż liberalna równość szans, a osiągnięcie oparte o te wartości nie negują potrzeby zabezpie-
tej równości ma być możliwe przy pomocy państwa. czenia indywidualnego, a także wpierają zabezpie-
czenie korporacyjne. Trzeba pamiętać, iż przez wiele
owyższy podział nie jest jedynym systematyzu- lat po II wojnie światowej solidaryzm i sprawiedliwość
Pjącym cele stawiane zabezpieczeniu społeczne- społeczna stanowiły naczelną wartość większości
mu. Spotkać można podział ideologii ze względu na społeczeństw zachodnich. Pomimo tej zbieżności
czynniki historyczne (koncepcje liberalne, konserwa- poglądów, występowały tu liczne różnice narodowe
tywne i socjaldemokratyczne), czy uwzględniające i pomimo wspólnych wartości sposób organizacji
teorie tworzenia się społeczeństw. Jednak zapewnia zabezpieczenia społecznego był różny.
on prosty, liniowy podział teorii i celów zabezpiecze- W ostatnim przypadku, społeczeństw opartych
nia społecznego od wolności do sprawiedliwości, co o zasadę równości, państwo odgrywa największą ro-
zostało przedstawione na rysunkach 1 i 2. lę, zapewniając wyrównywanie poziomu dochodów.
Rysunek 1
Cele funkcjonowania zabezpieczenia społecznego
w zależności od wartości politycznych i ideologicznych
Wolność Równość
Liberalizm Kolektywizm
Rysunek 2
Rola państwa w zabezpieczeniu społecznym
w zależności od wartości politycznych i ideologicznych
Max.
Rola państwa
Min.
Teorie liberalne Teorie kolektywistyczne
Powyższe rozważania wyraz
nie pokazują, że o ile ystemy zabezpieczenia społecznego mogą za-
możliwe jest ustalenie zadania zabezpieczenia spo- Stem mieć różną konstrukcję, w zależności od
łecznego (ochrona przed ryzykami społecznymi), roli, jaką odgrywa w nich państwo i jakie cele leżą
o tyle nie ma zgody w kwestii, jak zabezpieczenie u podstaw ich funkcjonowania. Systemy oparte
społeczne ma być realizowane. Możliwe jest jednak na liberalnej ideologii będą miały inną konstrukcję
liniowe ustalenie naczelnych wartości w społeczeń- i będą realizować inne funkcje, niż te o charakterze
stwie: od indywidualnej wolności, przez sprawiedli- np. socjaldemokratycznym. Udział państwa w ochro-
wość społeczną i solidaryzm społeczny do równo- nie przed poszczególnymi ryzykami społecznymi
ści. A tak jak inaczej patrzy się na społeczeństwo, jest tu podstawowym czynnikiem dzielącym systemy
tak odpowiednio inaczej patrzy się na rolę zabezpie- występujące w poszczególnych krajach.
czenia społecznego, a przede wszystkim na udział Systemy oparte o skrajne wartości liberalne ogra-
w nim państwa. niczają udział państwa do minimum, tworzy ono tylko
Tam, gdzie naczelną rolę odgrywa indywidualna wąskie i selektywne programy pomocy społecznej
wolność, rola państwa nie może być duża, zatem dla ściśle określonej grupy obywateli. Zabezpiecze-
22 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004
nie większości ryzyk społecznych musi być zatem ubezpieczonych. Z natury rzeczy wszelkie elemen-
realizowane przez instytucje prywatne, działające na ty zabezpieczenia społecznego realizowane przez
wolnym i konkurencyjnym rynku. firmy prywatne są finansowane ze składek ubez-
W systemach zabezpieczenia społecznego pieczeniowych. Istotne różnice występują jednak
opartych o ideały liberalne rola państwa polega w przypadku elementów zabezpieczenia społecz-
na tworzeniu systemów ograniczających ubóstwo. nego, które realizuje państwo lub jego instytucje.
Tworzone są szerokie programy przeznaczone dla Występują tu obie formy finansowania, przy czym,
ogółu obywateli, jednak zapewniające świadcze- w związku z kosztami realizacji tych zadań, z regu-
nia tylko na poziomie minimalnym. Zabezpiecze- ły programy obejmujące znaczną liczbę osób mają
nie na wyższym poziomie realizowane jest przez charakter ubezpieczeń i są finansowane ze składek,
instytucje prywatne. Część ryzyk, która łatwo może natomiast mniejsze programy są często finansowa-
być pokryta przez prywatny rynek ubezpieczeń, ne z budżetu państwa.
np. ubezpieczenia wypadkowe czy chorobowe, Państwo nie odgrywa wyłącznie roli przy realizacji
jest wyłączona spod ingerencji państwa innej niż i finansowaniu poszczególnych elementów zabez-
uregulowanie prawne. pieczenia społecznego. Nawet gdy dany element
Do pośredniej grupy można zaliczyć systemy systemu ubezpieczeń społecznych realizowany jest
konserwatywne, w których państwo odgrywa nieco przez instytucje prywatne, może ono tworzyć przy-
większą rolę, a systemy zabezpieczenia społecznego mus ubezpieczenia.
przez nie realizowane w pewnym stopniu spełniają Większość teorii w dziedzinie zabezpieczenia
także funkcje oszczędnościowe. Ten model zabezpie- społecznego uznaje przymus ubezpieczenia jako
czenia społecznego charakteryzuje się jednak przede niezbędny element systemów ubezpieczeń spo-
wszystkim znacznym udziałem korporacyjnych lub łecznych (innego zdania są tylko skrajni liberałowie).
branżowych form ubezpieczeń społecznych. Przymus ubezpieczenia zapobiega powstaniu tzw.
Największa ingerencja państwa występuje efektów zewnętrznych  np. ubóstwa rodziny oso-
obecnie w systemach opartych o wartości socjal- by nieubezpieczonej. Bez przymusu ubezpieczenia
demokratyczne. Instytucje państwowe zapewniają możliwe jest tworzenie się gett środowisk dotknię-
tu ochronę przed zdecydowaną większością ryzyk tych ryzykiem społecznym, co z kolei może powodo-
społecznych, gwarantując nie tylko świadczenia mi- wać rozwój przestępczości w takich środowiskach,
nimalne, ale świadczenia na poziomie zbliżonym do a także radykalizację poglądów społecznych. Brak
dochodów z pracy. przymusu ubezpieczania może zatem prowadzić
Rysunek 3
Uproszczony diagram pokazujący powiązania występujące pomiędzy
konstrukcją systemu zabezpieczenia społecznego a ideologią
Programy
Zabezpieczenie przed ryzykami społecznymi zależy od indywidualnej przezorności,
pomocy
Systemy funkcjonujÄ…ce
realizowane jest przez prywatne instytucje finansowe
społecznej
w krajach o przewadze
ideologii liberalnych
Ubezpieczenia społeczne
Dodatkowe zabezpieczenie, ponad standard minimum,
ze świadczeniami zapewniającymi
realizowane jest w instytucjach prywatnych
minimalny dochód, wsparte
lub przez pracodawcÄ™
pomocą społeczną
Państwowy system System ubezpieczeń
Zabezpieczenie
ubezpieczeń społecznych, organizowanych przez pracodawcę
Systemy funkcjonujÄ…ce
dodatkowe
wsparty pomocą społeczną lub instytucje finansowe
w krajach o przewadze
ideologii socjal-
Państwowy system ubezpieczeń,
demokratycznych
wsparty pomocą społeczną
elementy dobrowolne elementy objęte przymusem ubezpieczenia
elementy organizowane przez państwo elementy organizowane przez instytucje prywatne
stotne różnice występują także w sposobach fi- do degeneracji całych rodzin, biedy z pokolenia
Inansowania zabezpieczenia społecznego. Środki na pokolenie, rozwoju przestępczości i niepokojów
przeznaczone na ochronę przed ryzykami społecz- społecznych. Przymus ubezpieczania likwiduje
nymi mogą pochodzić z podatków ogólnych i innych krótkowzroczność obywateli, zabezpiecza przed
dochodów budżetu państwa lub też ze składek zjawiskiem tzw. free riders, osób, które nie oszczę-
PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004 23
dzają licząc na to, że i tak dostaną środki z pomocy Skrajni liberałowie krytykują redystrybucję za to,
społecznej, co jest niesprawiedliwe i obciąża finanse że powoduje ona transfery dochodu poza mecha-
państwa. Przymus ubezpieczenia wymusza także nizmem rynkowym, a także za to, że jest  niespra-
ochronę przed ryzykami społecznymi w przypadku wiedliwa , gdyż powoduje nieadekwatność składek
osób biednych, które bez tego nie podjęłyby się i świadczeń. Pozostałe nurty ideologiczne akceptu-
tego zadania. Wymuszone zabezpieczanie przed ją jej istnienie, widząc w niej skuteczny sposób wal-
ryzykami społecznymi jest obecnie uważane za ki z ubóstwem. Problemem jest jednak ocena, jaki
rozwiązanie standardowe, różnice występują zaś powinien być udział elementów redystrybucyjnych
w kwestii określenia optymalnego pułapu przymu- w systemie zabezpieczenia społecznego. Niezależ-
su ubezpieczenia. ÅšcierajÄ… siÄ™ tu dwie koncepcje: nie od takich ocen, elementy redystrybucji znajdujÄ…
liberalna, uznająca, iż przymus państwowy powinien się w praktycznie każdym systemie zabezpieczenia
wymuszać ubezpieczenie jedynie na niezbędnym społecznego.
i minimalnym poziomie, oraz konserwatywna i socja- Redystrybucja jest przeciwieństwem elementu
listyczna, uznająca, że systemy obowiązkowe powin- oszczędnościowego, który uzależnia wysokość świad-
ny zapewniać wyższe niż minimalne standardy. Libe- czenia od wysokości składek. W czystej postaci
rałowie uważają ogólnie przymus za zło konieczne, oszczędnościowy charakter mogą mieć jedynie sys-
zatem ubezpieczenie powyżej standardu minimum, temy finansowane kapitałowo, tzn. tworzące z bieżą-
ich zdaniem, nie powinno być wymuszane lecz cych składek ubezpieczonego rezerwy kapitałowe,
wspierane np. poprzez ulgi podatkowe. Z kolei socja- z których finansowane będzie przyszłe świadczenie
liści uważają, że standardy minimum są standardami danej osoby. Najczęściej systemy zabezpiecze-
biedy, wobec czego państwo musi starać się wymu- nia zawierają elementy zarówno redystrybucyjne,
sić jak najwyższy poziom oszczędzania na starość, jak i oszczędnościowe, przy czym redystrybucja na-
by, ze względu na sprawiedliwość społeczną, docho- stępuje przeważnie poprzez transfery od osób boga-
dy emeryta nie były znacznie niższe od płac. tych do biednych oraz od mężczyzn do kobiet.
Doktryny ideologiczne mają też poważny wpływ Redystrybucję w ramach zabezpieczenia spo-
na określanie wysokości świadczeń otrzymywa- łecznego będą realizowały przede wszystkim te jego
nych z poszczególnych elementów zabezpieczenia elementy, które mają charakter wąskich programów
społecznego. Świadczenia z pomocy społecznej zwalczających ubóstwo, finansowanych z podatków
uzyskuje się zazwyczaj w drodze testu dochodu, tzn. ogólnych. Ponieważ większość systemów podatko-
jeśli osoba lub rodzina ma dochody poniżej wielko- wych ma charakter progresywny (stawki wzrastają
ści granicznej, to uzyskuje prawo do świadczeń. Ten wraz z dochodem), zatem element redystrybucji jest
sposób naliczania jest stosowany zazwyczaj w wą- wyraz
nie widoczny pomiędzy podatnikami dysponu-
skich, selektywnych elementach zabezpieczenia jącymi dużym dochodem a pozbawioną dochodu
społecznego. Liberalny charakter mają systemy ofe- osobą otrzymującą świadczenie. Także szerokie pro-
rujące świadczenia odpowiednie do wniesionego do gramy ubezpieczeń społecznych (np. emerytalnych
systemu, w postaci składek, kapitału. Forma ta doty- czy rentowych) mogą zawierać elementy redystrybu-
czy głównie ubezpieczeń emerytalnych, szczególnie cji o ile wysokość świadczeń nie zależy wyłącznie od
realizowanych przez prywatne instytucje finansowe. wysokości składek.
Inną formą określania wysokości świadczeń jest uza-
leżnienie ich wysokości od okresu opłacania składek pierwszej części artykułu przedstawiono moż-
i (albo) wysokości płac w określonym okresie czasu. Wliwe cele i zasady zabezpieczenia społeczne-
go. Cele te stanowią jednocześnie podstawy orga-
adrzędnym zadaniem systemu zabezpieczenia nizacji systemów zabezpieczenia społecznego i to
Nspołecznego jest ochrona przed ryzykami spo- one wytyczają prawidłowe konstrukcje systemów.
łecznymi i związaną z tymi ryzykami utratą dochodu. Inaczej będzie funkcjonował system oparty na spra-
Elementem wspierającym tę ochronę - w przypadku wiedliwości społecznej, a inaczej na solidaryzmie
wystąpienia ryzyka społecznego i utraty dochodu - społecznym. Co więcej, systemy zabezpieczenia
jest redystrybucja. społecznego składają się z wielu elementów, które
Redystrybucję, czyli przenoszenie dochodu po- mają dość odmienne cechy, chroniących przed róż-
między grupami społecznymi, uznaje się powszech- nymi ryzykami i spełniających różne role (zapew-
nie za możliwą jedynie w elementach zabezpieczenia nienie dochodu, ochrona przed ubóstwem itp.).
społecznego finansowanych z budżetu państwa oraz Ta różnorodność celów stawianych zabezpieczeniu
w systemach ubezpieczeniowych o finansowaniu re- społecznemu (wraz z uwarunkowaniami historycz-
partycyjnym, tzn. w systemach, które realizują świad- nymi) wpływa na ogromne różnice w konstrukcji
czenia z bieżących składek ubezpieczonych. To, czy systemów zabezpieczenia społecznego istniejących
uznaje się ją za zjawisko pozytywne czy negatywne, w różnych krajach.
zależy od poglądów ideologicznych. Natomiast pew-
Grzegorz Piotrowski
ne jest, że redystrybucja to jedyny możliwy sposób na
Departament Prewencji i Rehabilitacji
zapewnienie regularnego dochodu osobom biednym.
24 PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2004