MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Małgorzata Kuc
Stosowanie terapii zajęciowej w procesie aktywizacji
podopiecznego 346[04].Z2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Ewa Goliszek
mgr Aurelia WÅ‚och
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Tomasz Sułkowski
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z2.02
 Stosowanie terapii zajęciowej w procesie aktywizacji podopiecznego , zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Zadania terapii zajęciowej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 8
4.1.3. Ćwiczenia 8
4.1.4. Sprawdzian postępów 9
4.2. Metody i formy terapii zajęciowej 10
4.2.1. Materiał nauczania 10
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.2.3. Ćwiczenia 13
4.2.4. Sprawdzian postępów 14
4.3. Planowanie zajęć terapeutycznych 15
4.3.1. Materiał nauczania 15
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 17
4.3.3. Ćwiczenia 17
4.3.4. Sprawdzian postępów 18
4.4. Metody i cele arteterapii 19
4.4.1. Materiał nauczania 19
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.4.3. Ćwiczenia 21
4.4.4. Sprawdzian postępów 22
4.5. Metody i cele teatroterapii 23
4.5.1. Materiał nauczania 23
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.5.3. Ćwiczenia 24
4.5.4. Sprawdzian postępów 25
4.6. Metody i cele biblioterapii 26
4.6.1. Materiał nauczania 26
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.6.3. Ćwiczenia 28
4.6.4. Sprawdzian postępów 29
4.7. Metody i cele muzykoterapii 30
4.7.1. Materiał nauczania 30
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.7.3. Ćwiczenia 32
4.7.4. Sprawdzian postępów 33
4.8. Metody i cele choreoterapii 34
4.8.1. Materiał nauczania 34
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.8.3. Ćwiczenia 35
4.8.4. Sprawdzian postępów 36
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Metody i cele ergoterapii 37
4.9.1. Materiał nauczania 37
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.9.3. Ćwiczenia 38
4.9.4. Sprawdzian postępów 39
5. Sprawdzian osiągnięć 40
6. Literatura 44
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu stosowania terapii
zajęciowej w procesie aktywizacji podopiecznego.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia złożonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań sprawdzających, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczanie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- literaturÄ™.
346[04].Z2
Aktywizacja osób starszych
346[04].Z2.02
346[04].Z2.03
346[04].Z2.01
Stosowanie terapii
Integrowanie
Organizowanie różnych
zajęciowej w procesie
podopiecznego ze
form spędzania czasu
aktywizacji
środowiskiem lokalnym
wolnego
podopiecznego
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- użytkować komputer,
- współpracować w grupie,
- określać podstawowe potrzeby człowieka,
- stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej,
- rozpoznawać potrzeby i problemy podopiecznego,
- rozwiązywać problemy podopiecznych,
- wspierać podopiecznych w korzystaniu z kompleksowej rehabilitacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
Wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić zadania terapii zajęciowej w rehabilitacji społecznej i psychicznej,
- przedstawić metody i formy terapii zajęciowej,
- stworzyć podopiecznemu warunki do uczestnictwa w formach terapii zajęciowej,
- opracować we współpracy z terapeutą zajęciowym plan zajęć terapeutycznych,
- dokonać oceny stopnia samodzielności podopiecznego w zakresie wykonywania
codziennych czynności, przemieszczania się, orientacji przestrzennej oraz zdolności do
nawiązywania kontaktów,
- dobrać formy terapii zajęciowej do indywidualnych uzdolnień, przyzwyczajeń
i możliwości mieszkańca domu pomocy społecznej,
- zapewnić terapeutyczny charakter wszystkim formom aktywności podopiecznego,
- zorganizować terapeutyczne zajęcia plastyczne,
- zorganizować zajęcia z wykorzystaniem muzykoterapii i choreoterapii,
- zorganizować zajęcia z zakresu biblioterapii i teatroterapii,
- zastosować różne metody ergoterapii, np.: majsterkowanie, gotowanie, pieczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Zadania terapii zajęciowej
4.1.1. Materiał nauczania
Terapia zajęciowa  leczenie pracą, ergoterapia  wykorzystuje różne formy pracy
i rekreacji jako jedne ze środków leczniczych mające na celu przyspieszenie powrotu
utraconych funkcji i sprawności, a w przypadku zmian nieodwracalnych wyrobienie funkcji
zastępczych [19]. Istotną cechą w takim sformułowaniu definicji terapii zajęciowe jest
postrzeganie terapii pod kątem procesu rehabilitacji i aktywności podopiecznych. Aktywność
zajęciowa stanowi szansę na zaangażowanie się w inną rolę społeczną poza rolą mieszkańca
domu pomocy społecznej. Terapia zajęciowa ze względu na funkcję, jakie pełni jest
wartościową ofertą aktywności, która ma nieocenione znaczenie w procesie leczenia
i rehabilitacji.
W Polsce terapię zajęciową początkowo stosowano tylko na oddziałach
psychiatrycznych. Do systemu leczenia zaczęto ją wprowadzać na początku XX wieku. Jej
rozwój przypada w Polsce na okres po drugiej wojnie światowej. Obecnie jest formą
powszechnie stosowaną w szpitalach, domach pomocy społecznej i dziennych domach pobytu
 w odniesieniu do różnych kategorii osób.
Terapia zajęciowa najogólniej jest to usprawnianie psychiczne, fizyczne i preorientacja
zawodowa [9]. Realizacja celów terapii zajęciowej dbywa się poprzez:
- przygotowanie do życia w środowisku społecznym,
- ogólne usprawnianie,
- rozwój umiejętności wykonywania czynności życia codziennego,
- opanowanie czynności przysposabiających do pracy,
- rozwijanie podstawowych, oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych,
umożliwiających podjęcie pracy zarobkowej, bądz
szkolenia zawodowego,
- inne wskazane działania.
Terapia zajęciowa jest działaniem wielokierunkowym opartym na wykorzystaniu
tkwiącego w każdym człowieku potencjału rozwojowego mającego z
ródło w naturalnych
siłach witalnych organizmu, niezależnie od stopnia niesprawności. Daje każdemu
mieszkańcowi domu pomocy społecznej szansę wyrażenia siebie w dostępnej i indywidualnej
formie, określonej jego wewnętrznymi i zewnętrznymi predyspozycjami. Pozwala na wybór
takiej formy twórczości, która odpowiada indywidualnym uzdolnieniom i możliwościom
mieszkańca domu pomocy społecznej.
Terapia zajęciowa jest jednym z czynników rehabilitacji społecznej i ma na celu
włączenie mieszkańców domu pomocy społecznej w normalny nurt życia domu
i społeczeństwa. Głównym zadaniem terapii jest usprawnienie psychiczne i fizyczne danej
osoby lub grupy osób.
Jednym z zadań terapii zajęciowej jest nauczenie osoby takich umiejętności, które
pozwolą jej na akceptację siebie, wgląd i satysfakcję z posiadanych umiejętności, nabywanie
nowych w celu pełniejszej samorealizacji siebie pomimo istniejącej niepełnosprawności.
Szczególną uwagę należy zwrócić na zajęcia terapeutyczne realizowane z osobami
starszymi. Terapię zajęciową w tym przypadku należy rozumieć jako odpowiadanie na
aktualne znaki zapytania i deficyty w życiu osoby starszej, a ich poszczególne elementy
powinny się wzajemnie uzupełniać i przenikać, tworząc nową strukturę, nową przestrzeń
życiową, po której będzie się poruszał starszy człowiek. Wszelkie działania rehabilitacyjne
i ergoterapeutyczne nie mogą być pojedynczymi, oderwanymi od kontekstu życiowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
aktywnościami. Muszą zajmować się aktualnymi tematami z codzienności starego człowieka,
bazując na niej oraz podkreślając możliwości dalszego rozwoju mieszkańca w podeszłym
wieku.
Terapia zajęciowa może być organizowana w formie zajęć:
a) indywidualnych  podopieczny, pacjent wykonuje zadania specjalnie dla niego
przeznaczone (przygotowane), dobrane tak aby korygowały jego zaburzone sfery
w sposób indywidualny,
b) grupowych  w bardzo różnych grupach (formalnych, nieformalnych, grupach
zainteresowań), polegająca na wykonywaniu różnych, bądz
tych samych zadań przez
kilka osób.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest terapia zajęciowa?
2. Jakie możliwości ma terapia zajęciowa?
3. Jakie znasz rodzaje rehabilitacji?
4. Co jest istotnym elementem terapii zajęciowej?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie filmu terapii zajęciowej, określ rodzaje zajęć prowadzonych na warsztatach
terapii zajęciowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić czym zajmuje się terapia zajęciowa,
2) określić ośrodki, w których prowadzona jest terapia,
3) określić rodzaje zajęć prowadzonych na warsztatach terapii zajęciowej,
4) przedstawić swoje wyniki pracy na forum grupy,
5) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- telewizor,
- odtwarzacz DVD,
- płyta DVD z filmem z terapii zajęciowej.
Ćwiczenie 2
Po obejrzeniu filmu z terapii zajęciowej określ jej cele i zadania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zadania terapii zajęciowej,
2) określić możliwości terapii zajęciowej,
3) sformułować cele terapii zajęciowej,
4) zapisać wnioski,
5) przedstawić swoje wyniki pracy na forum grupy,
6) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Wyposażenie stanowiska pracy:
- brystol,
- pisaki,
- film z terapii zajęciowej,
- odtwarzacz DVD.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojÄ™cie terapii zajÄ™ciowej? ð ð
2) okreÅ›lić rodzaje rehabilitacji? ð ð
3) okreÅ›lić zadania terapii zajÄ™ciowej? ð ð
4) okreÅ›lić elementy terapii zajÄ™ciowej? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.2. Metody i formy terapii zajęciowej
4.2.1. Materiał nauczania
Metoda to systematycznie stosowany sposób postępowania, prowadzący do założonego
wyniku. Na dany sposób składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane
i realizowane w odpowiedniej kolejności. W znaczeniu ogólnym jest to sposób postępowania,
świadomy i powtarzalny, a w węższym znaczeniu zespół celowych czynności i środków,
w szczególności prowadzących do wykonania określonego zadania lub rozwiązania danego
problemu [26, s. 92].
Metoda terapii zajęciowej  sposób postępowania świadomy i powtarzalny, prowadzący
do osiągnięcia zamierzonego wyniku terapeutycznego. Składają się na nią myślowe
i praktyczne odpowiednio dobrane i w ustalonej kolejności realizowane przez podopiecznego.
Wyróżniamy następujące rodzaje terapii zajęciowej:
- arteterapia  terapia wykorzystująca szeroko pojęta sztukę,
- biblioterapia  terapia wykorzystująca książki,
- choreoterapia  terapia wykorzystująca taniec  można tu także zaliczyć tańce
integracyjne. Elementy leczÄ…ce w choreoterapii to ruch, muzyka, tempo, grupa, rytm,
czas, przestrzeń, terapeuta, dotyk. Stosowane techniki to taniec, ćwiczenia muzyczno-
ruchowe, improwizacje muzyczno-ruchowe,
- chromoterapia  terapia wykorzystująca kolory. Ważna w tej terapii jest atmosfera
relaksacji stworzona poprzez odpowiednią muzykę i grę kolorów. Inny przykład
wykorzystania chromoterapii to odpowiedni dobór kolorów w pomieszczeniach do pracy,
nauki, odpoczynku, itd. Znaczenie ma również kolor naszego ubioru,
- dramatoterapia, teatroterapia  wykorzystująca elementy teatru i dramy, która polega na
przygotowywaniu przez podopiecznych przedstawień teatralnych i udziale w nich.
Ważnym elementem jest dyskusja nad tym co się wydarzyło na scenie i jakie
towarzyszyły temu uczucia,
- poezjoterapia  terapia wykorzystujÄ…ca poezjÄ™, polega na czytaniu, recytowaniu,
tworzeniu wierszy,
- muzykoterapia  terapia wykorzystująca muzykę poprzez słuchanie jej, tworzenie,
wspólne śpiewanie, granie na różnych instrumentach,
- estetoterapia  terapia wykorzystujÄ…ca kontakt z otoczeniem i przyrodÄ…,
- kinezyterapia  terapia ruchem, zaliczana do jednej z form rehabilitacji, jednakże szeroko
wykorzystywana w pracy terapeutycznej w postaci, np. gimnastyki porannej
w placówkach terapeutycznych, domach pomocy, rozgrywek sportowych, spacerów,
- ludoterapia  terapia wykorzystująca gry i zabawy, w których uczestniczą podopieczni.
Stanowi ważny element szczególnie w terapii dzieci jako, że jest przejawianą przez nie
naturalną aktywnością. Wyzwala wiele emocji i uczuć. Podejmowana zazwyczaj
dobrowolnie może stanowić doskonały punkt wyjścia do wspólnej pracy terapeuty
z podopiecznym,
- zajęcia relaksacyjne  stanowiące formę psychoterapii, ich celem jest odprężenie,
rozładowanie stanu napięcia psychofizycznego i mięśniowego, rozluz
nienie (w ciÄ…gu
dnia) bÄ…dz
wyciszenie, świadome obniżenie aktywności myślowej (zazwyczaj
wieczorem). Jest to również ważny element radzenia sobie ze stresem.
Terapię zajęciową możemy realizować, np. w Warsztatach Terapii Zajęciowej lub w
grupach terapeutycznych w domach pomocy społecznej. Warsztaty są placówką dziennego
pobytu. Rehabilitacja odbywa siÄ™ zgodnie z indywidualnym programem przygotowanym
przez pracowników warsztatu na podstawie zaleceń zespołu rehabilitacyjnego. Zajęcia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
odbywają się w różnych pracowniach między innymi w pracowniach: ceramicznych,
krawieckich, stolarskich, malarskich i innych.
Forma zajęć terapeutycznych  jest to organizacyjna strona procesu kształcenia,
określająca warunki jego przebiegu i rodzaj aktywności podopiecznego.
Wyróżniamy dwie formy pracy z podopiecznym:
- indywidualna  (praca tylko z jednym podopiecznym) i polega na wykonywaniu przez
podopiecznego specjalnie dla niego przygotowanego zadania,
- grupowa  (praca z 2 8 osób) i polega na wykonywaniu zadnia przez kilka osób
zebranych celowo lub samorzutnie,
- zbiorowa  podopieczni wykonują to samo zadanie, ale we właściwym dla siebie tempie.
W terapii zajęciowej pojęcie formy rozumiane jest jako sposób organizacji zajęć
terapeutycznych w procesie leczniczym, który uwzględnia ilość osób w zorganizowanych
działaniach opiekuna.
Tabela 1. Możliwe techniki terapii zajęciowej
Rodzaj terapii Przykłady możliwych technik terapii zajęciowej
arteterapia - rysowanie kredkami ołówkowym, świecowymi, pastelami, kredą,
- malowanie farbami plakatowymi, akwarelą, witrażowymi, olejnymi,
do szkła, tuszem kreślarskim,
- gipsoryt,
- linoryt,
- drzeworyt,
- druk strukturalny,
- masy plastyczne: masy solne, glina, modelina, plastelina, masa
papierowa, wosk,
- rzez
bienie w drewnie i innych twardych materiałach,
- papiero-plastyka, origami, motywy postaci, przedmiotów, kwiatów,
tworzenie laurek,
- fotografia,
- witraż,
- plakat, projekty okładek, opakowania,
- collage  wycinanie, wyklejanie, wydzieranie z papieru i tworzenie
pracy łącznej różnymi technikami plastycznymi,
muzykoterapia - muzykoterapia bierna muzyka aktywizujÄ…ca, relaksujÄ…ca,
- trening autogenny Schultza,
- muzykoterapia czynna  muzykowanie pacjentów (gra na
instrumentach),
- nauka śpiewania nowych piosenek, śpiewanie znanych i lubianych,
biblioterapia - czytanie głośne fragmentów tekstów książek przez podopiecznych
i rozmowa na temat tekstu,
- słuchanie tekstów biblioterapeutycznych aktywizujących bądz

relaksacyjnych,
- poradnictwo biblioteczne  propozycja do samodzielnego czytania
i rozmowa po przeczytaniu
- wieczory poezji,
choreoterapia - taniec,
- ćwiczenia muzyczno  ruchowe,
- improwizacje ruchowe przy muzyce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Aby dobrze planować zajęcia terapeutyczne, należy zapoznać się z technikami
wchodzącymi w skład poszczególnych metod. Planowanie jest także uzależnione od wyboru
czy będzie ona przebiegać grupowo czy indywidualnie. Wszystkie techniki można
dostosować do predyspozycji i możliwości podopiecznego.
Warsztaty terapii zajęciowej mogą skupiać uczestników w różnym wieku. W domach
pomocy społecznej terapie zajęciowe są prowadzone z uwzględnieniem indywidualnych
potrzeb mieszkańca domu. Układany plan wsparcia mieszkańca ukierunkowuje
podopiecznego w kierunku odpowiedniej metody i formy terapii. Proponowane są najczęściej
takie formy terapii jak [15]:
A. Rękodzieło:
- prace z bibuły,
- malowanie kredkami bÄ…dz
farbami,
- prace ze słomy i sznurka,
- prace z masy solnej,
- prace z blachy,
- prace z plasteliny, modeliny,
- prace z drewna,
- prace z wykorzystaniem artykułów spożywczych,
- wyszywanie,
- haftowanie,
- szycie,
- prace kulinarne,
- układnie bukietów z suchych kwiatów,
- wykonywanie stroików świątecznych.
B. Forma poznawczo-rekreacyjna:
- wyjazdy na turnusy,
- spacery z mieszkańcami po mieście, robienie zakupów,
- spacery po lesie,
- wyjazdy nad jezioro,
- zabawy taneczne,
- wyjazdy do innych domów,
- wyjazdy krajoznawcze,
- wyjścia do kina, muzeum, teatru.
C. Forma potrzeb duchowych:
- spotkania przy kawie,
- organizowanie Wigilii,
- śpiewanie, recytowanie,
- organizowanie imienin, urodzin,
- rozmowy indywidualne z podopiecznymi, pogadanki grupowe,
- czytanie książek,
- organizowanie uroczystości okazjonalnych, np. Dzień Matki, Dzień Babci.
Przedstawione wyżej formy możemy realizować poprzez terapię:
- indywidualnÄ…,
- grupowÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie wyróżniamy rodzaje terapii zajęciowej w pracy z podopiecznym?
2. Jak można zdefiniować pojęcie metody w terapii zajęciowej?
3. Czym są zajęcia relaksacyjne w terapii zajęciowej?
4. Gdzie może być realizowana terapia zajęciowa?
5. Czy technika collage występuje w arteterapii?
6. Jakie znasz techniki występujące w choreoterapii?
7. Jakie znasz techniki występujące w biblioterapii?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj proste ćwiczenia ruchowe, które można wykorzystać w gimnastyce porannej
z podopiecznymi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować rozwój i właściwości psychomotoryczne człowieka,
2) rozpoznać możliwości i upodobania podopiecznych,
3) określić rodzaje ćwiczeń ogólno usprawniających,
4) przygotować propozycję ćwiczeń,
5) zaprezentować ćwiczenia w klasie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- piłki,
- maty,
- skakanka,
- odtwarzacz CD,
- płyty CD z muzyką.
Ćwiczenie 2
Wyszukaj najbardziej dla Ciebie odpowiedni kontakt z pięknym otoczeniem i przyrodą.
Zaplanuj wycieczkÄ™ w to miejsce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić co to jest estetoterapia,
2) wyszukać odpowiednią metodę prezentacji,
3) przygotować wystąpienie z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych,
4) zaprezentować się na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer z dostępem do Internetu,
- biuletyny informacyjne,
- duże rysunki, fotografie,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić formy terapii? ð ð
2) zdefiniować pojÄ™cie arteterapii? ð ð
3) zdefiniować pojÄ™cie ergoterapii? ð ð
4) okreÅ›lić co to jest metoda terapii zajÄ™ciowej? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.3. Planowanie zajęć terapeutycznych
4.3.1. Materiał nauczania
Planowanie zajęć terapeutycznych powinno rozpocząć się od określenia czynników
takich jak:
- forma kształcenia,
- warunki jego przebiegu,
- rodzaj aktywności podopiecznego.
Realizacja celu czyli poprawa sprawności podopiecznego powinna odbywać się poprzez:
- ogólne usprawnienie podopiecznego,
- rozwój umiejętności wykonywania czynności życia codziennego,
- przygotowanie do życia w środowisku społecznym,
- opanowanie czynności przysposabiających do pracy,
- rozwijanie podstawowych oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych,
umożliwiających podjęcie pracy zarobkowej bądz
szkolenia zawodowego,
- inne wskazane działania, które można ustalić podczas planowania zajęć.
Terapia zajęciowa prowadzona jest zgodnie z indywidualnym programem
przygotowanym przez pracowników warsztatu, lub planem wsparcia opracowanym przez
zespół terapeutyczny w domu pomocy społecznej. Planując program powinno zwrócić się
uwagÄ™ na:
- stanowisko terapii, dostosowane do stopnia sprawności psychofizycznej uczestnika,
- należy uwzględnić czas przeznaczony na terapię,
- określić zakres i metody nauki zaradności osobistej i przystosowania do życia,
- metody jakie mogą podopieczni opanować do realizacji zadań,
- formy rehabilitacji psychicznej i społecznej,
- formy współpracy z rodziną lub opiekunami,
- osoby odpowiedzialne za realizacjÄ™ programu.
Usprawnienie psychiczne  ma na celu przywrócenie danej osobie zdolności nawiązania
kontaktów oraz umiejętności współżycia z innymi ludz
mi i dostosowania się do środowiska,
w którym obecnie żyje.
Proces adaptacji do nowych warunków szczególnie u osób starszych jest bardzo długi.
Zdarza się i tak, że człowiek starszy nie zaakceptuje nowej sytuacji, mimo iż niejednokrotnie
dom pomocy stwarza lepsze warunki socjalne niż miał poprzednio. Dlatego też opiekun
i pracownik socjalny, aby osiągnąć zamierzony efekt, powinni podchodzić do starszego,
psychicznie chorego czy upośledzonego umysłowo z wyrozumiałością, serdecznością
i cierpliwością. Odpowiednio dobrana terapia zajęciowa działa uspokajająco i kieruje uwagę
na wykonywaną pracę. Pozwala zapomnieć o przykrych sprawach i chorobie.
Duże znaczenie w psychoterapii ma atmosfera panująca w salach terapii zajęciowej
i w domu pomocy społecznej. W domu pomocy powinna być atmosfera rodzinna, w jak
najmniejszym stopniu przypominająca placówkę opiekuńczą czy szpital. Można to osiągnąć
między innymi:
- dając mieszkańcowi domu pomocy swobodę w sposobie urządzenia pokoju, doborze
zajęć czy spędzania czasu wolnego oraz możliwość współdecydowania o ważnych
sprawach zwiÄ…zanych z funkcjonowaniem domu, co w konsekwencji da mu poczucie
wolności,
- unikajÄ…c zbytniej opieki i nadzoru,
- przez odpowiedni dobór prac,
- akceptując mieszkańca domu pomocy społecznej takim, jakim on jest.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Usprawnienie fizyczne polega na odpowiednim doborze zajęć terapeutycznych
w połączeniu z rehabilitacją leczniczą, aby umożliwić zachowanie sprawności fizycznej,
pozwalającej przynajmniej na samodzielne wykonywanie prostych czynności, lub przywrócić
utraconą sprawność.
Długi okres choroby, bezczynności, obniża potrzebną w życiu codziennym sprawność
fizyczną. Odpowiednio dobrana i wcześnie zastosowana terapia zajęciowa zwiększa ją. Gdy
zajęcia są prowadzone ciekawie, podopieczny zapomina, że ćwiczy na przykład sprawność
manualną rąk i wykonuje pracę bez uczucia zmęczenia.
W terapii zajęciowej usprawniania psychiczne i fizyczne nawzajem się przeplatają.
Mieszkańcy domu uczestniczą na przykład w zajęciach plastycznych, odprężają się i ćwiczą
jednocześnie sprawność manualną rąk, zajęcia muzyczne poprawiają nastrój, a w połączeniu
z tańcem  usprawniają fizycznie.
W niektórych zajęciach terapeutycznych trudno odróżnić, co jest pracą, a co rozrywką.
Ważne jest, aby osoba w nich uczestnicząca wykonywała je chętnie i z przyjemnością.
Przy organizowaniu zajęć z terapii należy:
1. Dokładnie poznać każdego mieszkańca domu pomocy.
2. Proponowane formy terapii zajęciowej dostosować indywidualnie do możliwości
każdego mieszkańca i typu domu pomocy społecznej.
3. Unikać w strukturze każdej proponowanej formy zajęć:
- nadmiaru proponowanych zajęć. Liczba zajęć nie może przekroczyć granicy, przy
której możliwe są jeszcze prawidłowe stosunki międzyludzkie,
- sprowadzania domów pomocy do roli szpitala czy  złotej klatki . Powinny być
otwarte i powinny ułatwiać podopiecznym integrację ze środowiskiem.
4. Widzieć przede wszystkim człowieka, rozumieć go, przekazać mu swoje umiejętności,
a także patrzeć przez pryzmat wybranej metody, techniki i formy terapii zajęciowej.
We wszystkich formach zajęć proponowanych mieszkańcom DPS w ramach terapii,
osoby uczestniczące mogą być biernymi obserwatorami lub aktywnymi uczestnikami. Biorąc
pod uwagę stopień aktywności mieszkańców, formy terapii można podzielić na dwie
podstawowe grupy:
- formy audytoryjne, czyli takie, w których mieszkańcy domów pomocy są uczestnikami,
widzami, biernymi odbiorcami. Formy te mogą mieć charakter cykliczny i okazjonalny,
- formy aktywizujące, czyli takie, w których mieszkańcy aktywnie uczestniczą w zajęciach
terapeutycznych. Mogą one być prowadzone stale i z tą samą grupą mieszkańców albo
też mieć charakter sporadyczny, okazjonalny.
Celem terapii prowadzonej w domu pomocy społecznej nie powinno być wyleczenie
pacjenta, lecz poprawa jakości życia i oddalenie okresu pogorszenia jego stanu. Przede
wszystkim chodzi o jak najlepsze zaspokojenie potrzeb podopiecznych. Organizowane zajęcia
terapeutyczne powinny mieć na celu przede wszystkim:
- podtrzymanie jakości życia pensjonariuszy,
- zmniejszenie lęków, niepokojów i zaburzeń zachowania osób chorych,
- znalezienie zajęć odpowiadających wrażliwości pacjentów oraz ich potrzebom,
- wspieranie umiejętności mieszkańców.
Zajęcia terapeutyczne powinny być dobierane indywidualnie, w zależności od potrzeb
i możliwości danej osoby. Nie wolno stosować przymusu. Jeżeli podopieczny nie potrafi
wykonać danej czynności, zadanie powinno być zmienione na łatwiejsze. Zajęcia powinny
przede wszystkim sprawiać przyjemność osobom, które w nich uczestniczą. Najlepsze efekty
przynoszą zajęcia prowadzone w małych grupach, wówczas osoba prowadząca zajęcia może
poświęcić pełnię uwagi każdej z osób w nich uczestniczących.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie czynniki należy brać pod uwagę w planowaniu terapii zajęciowej?
2. Na co powinniśmy zwracać uwagę planując terapię zajęciową?
3. Jak powinna odbywać się poprawa sprawności podopiecznego?
4. Jak należy organizować terapię zajęciową, na jakie elementy powinniśmy zwrócić
szczególną uwagę?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wybierz dowolnÄ… technikÄ™ z metody biblioterapii i zgodnie z jej zasadami sporzÄ…dz

dzienny plan terapii zajęciowej dla osoby niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić, na czym polega planowanie zajęć dla osoby niepełnosprawnej intelektualnie,
2) scharakteryzować metody i formy biblioterapii,
3) dokonać wyboru rodzaju techniki,
4) wybrać literaturę odpowiednią dla osób niepełnosprawnych intelektualnie,
5) sporządzić dzienny plan terapii,
6) zaprezentować wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- lista książek odpowiednia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
A
ącząc techniki z metod muzykoterapii i choreoterapii ułóż dzienny plan zajęć
terapeutycznych dla grupy podopiecznych w domu pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować metody i techniki w muzykoterapii,
2) scharakteryzować metody i techniki w choreoterapii,
3) określić możliwości psychofizyczne podopiecznych,
4) wykonać ćwiczenie,
5) ułożyć dzienny plan zajęć,
6) zaprezentować wyniki na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- odtwarzacz CD,
- płyty CD,
- materace,
- karimaty,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić kilka technik w arteterapii? €ð €ð
2) okreÅ›lić techniki biblioterapii? €ð €ð
3) scharakteryzować techniki stosowane choreoterapii? €ð €ð
4) okreÅ›lić formy pracy w procesie ksztaÅ‚cenia? €ð €ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.4. Metody i cele arteterapii
4.4.1. Materiał nauczania
Istnieje wiele definicji arteterapii. Etymologia tego pojęcia to: arte  łacińskie słowo
określające wykonanie czegoś  doskonale, po mistrzowsku i pochodzi od słowa
ars   sztuka . Pojęcie terapia z greckiego oznacza  opiekować się, oddawać cześć
a w szerszym kontekście oznacza leczenie.
Pojęcie arteterapii w szerokim znaczeniu obejmuje muzykoterapię, choreoterapię,
biblioterapię oraz działania terapeutyczne przy pomocy teatru, filmu, sztuk plastycznych,
takich jak: malarstwo, rzez
ba, grafika. W węższym znaczeniu arteterapia jest wykorzystaniem
technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu zaburzeń psychicznych
i emocjonalnych. Arteterapia ma również zastosowanie do ludzi zdrowych, ale nie
przystosowanych, konfliktowych, jako metoda odprężenia uwalniająca od nadmiaru emocji.
Funkcje arteterapii:
- rekreacyjna  polegająca na tworzeniu warunków ułatwiających wypoczynek, oderwanie
się od codziennych trudności i problemów życiowych,
- edukacyjna  dostarczanie dodatkowych wiadomości, pełnej wiedzy i zwiększenie
mądrości życiowej dzięki czemu osoba lepiej orientuję się w rzeczywistości i skuteczniej
rozwiÄ…zuje problemy,
- korekcyjna  polega na przekształcaniu mechanizmów mniej wartościowych na bardziej
wartościowe,
- ekspresyjna  ma ona wpływ na ujawnienie tłumionych emocji, a jej oczyszczający
charakter pomaga rozładować niekorzystne stany napięcia,
- pragmatyczna  służy zapewnieniu jednostce podstawowych potrzeb,
- kompensacyjna  ma na celu zaspokojenie nie realizowanych potrzeb jednostki,
- poznawcza  uczy nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć,
- regulacyjna  umożliwia zaspokajanie potrzeb samorealizacji oraz kompensacji.
Terapia przez sztukę sięga czasów starożytnych, kiedy to wskazywano na leczenie
i oddziaływanie muzyki oraz otoczenia to jest: rzez
b, malarstwa, architektury. Człowiekowi
od zawsze towarzyszy potrzeba tworzenia, wyrażania siebie i swoich emocji.
Arteterapia jest wykorzystywana do celów leczniczych poprzez terapeutyczne formy
plastyczne, muzyczne, literackie i teatralne. Tak szeroko pojęta sztuka daje możliwość
i sposób wyrażania trudnych przeżyć, doświadczeń i emocji w bezpiecznych warunkach.
Tabela 2. Możliwe metody i techniki realizowane w ramach arteterapii
Metoda Technika
Rysunek
- rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami,
ołówkiem, kredą, węglem,
Malarstwo
- malowanie farbami plakatowymi, akwarelą, witrażowymi,
olejnymi, do szkła, farbami window collors, tuszem kreślarskim,
Rzez
biarstwo - masy plastyczne  masa solna, glina, modelina, plastelina, masa
papierowa, wosk, itp.
- rzez
bienie w drewnie i innych twardych materiałach
- papieroplastyka  origami  motywy postaci, przedmiotów,
kwiatów, tworzenie laurek,
Grafika
- gipsoryt,
- linoryt,
- drzeworyt,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
- monotypia,
- druk strukturalny,
Sztuki użytkowe - witraż  na okna, drzwi, butelki, itp.
- fotografia,
- plakat, projekty okładek, opakowania, ulotki reklamowe,
- collage  wycinanie, wyklejanie, wydzieranie z papieru
i tworzenie pracy łączonej różnymi technikami plastycznymi,
Zdobnictwo - ikebana  układanie kompozycji z suszonych i żywych kwiatów,
roślin, owoców oraz darów natury, np. kory drzewa, szyszek,
mchu, muszli, drewna, piór, itp., kompozycje w wazonie,
w ramach obrazów, koszykach,
Dekoratorstwo - dekoracje  okolicznościowe, świąteczne, np. stroiki wielkanocne,
bożonarodzeniowe, wycinane ozdoby z papieru z okazji świąt
i uroczystości,
- zdobienie różnych przedmiotów, np. ramek,
Muzykoterapia - muzykoterapia bierna  muzyka aktywizujÄ…ca, relaksacyjna,
trening relaksacyjny,
- muzykoterapia czynna  muzykowanie podopiecznych, nauka
śpiewania nowych piosenek, śpiewanie utworów znanych
i lubianych, popularnych,
Biblioterapia - czytanie głośne fragmentów lub całości książki / tekstu przez
podopiecznych i rozmowa, dyskusja po przeczytaniu,
- słuchanie tekstów biblioterapeutycznych (aktywizujących bądz

relaksacyjnych),
- poradnictwo biblioteczne  propozycje do samodzielnego czytania
i rozmowa po przeczytaniu,
- wieczory poezji,
- projekcja filmów i dyskusja po niej,
Filmoterapia
- nagrywanie filmów,
- psychodrama,
- drama,
Teatroterapia
- pantomima (scenki pantomimiczne),
- oglÄ…danie spektakli,
- taniec,
Choreoterapia - ćwiczenia muzyczno-ruchowe,
- improwizacje ruchowe przy muzyce.
Terapia realizowana poprzez sztukę ma szerokie zastosowanie, może pomóc wielu
ludziom chcącym korzystać z jej możliwości.
Forma artystyczna jest tak samo ważna jak jej dzieło stworzone przez podopiecznego.
Dlatego też wybranie samej techniki plastycznej jest już pierwszą wskazówką w rozwikłaniu
problemu pacjenta. Malowanie farbami lub delikatne użycie miękkiego ołówka pozwala
wysunąć pewne wnioski dotyczące jego sfery emocjonalnej i samooceny. Pozwala na coraz
pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie. Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla
ludzi, którzy czują się ograniczeni i przytłoczenie przez innych, ponieważ pozwala dostarczać
przestrzeni na swobodną twórczość.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest arteterapia?
2. Jakie sÄ… funkcje arteterapii?
3. Jak można opisać funkcje arteterapii?
4. Jakie techniki wykorzystywane sÄ… w arteterapii?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj taflę szkła o wymiarach 10x20 i namaluj na nim dowolny rysunek.
Przeanalizuj dobór kolorów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować techniki plastyczne,
2) przygotować taflę szkła,
3) zastosować technikę malowania na szkle,
4) dobrać farby w zależności od swojego samopoczucia,
5) przeanalizować dobór kolorów,
6) zaprezentować wyniki i uwagi, omówić pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- farby do malowania na szkle,
- tafla szkła,
- pędzel,
- preparat do przygotowania szkła,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przygotuj słoik i oklej go masą solną, a następnie pomaluj go farbami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zastosować technikę przygotowania masy solnej,
2) przygotować masę solną,
3) dobrać technikę utwardzania masy,
4) dobrać barwy do swojego nastroju,
5) zaprezentować pracę,
6) wziąć udział w dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- masa solna,
- słoik,
- farby,
- pędzle,
- woda,
- ręczniki papierowe,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojÄ™cie arteterapii? €ð €ð
2) okreÅ›lić funkcje arteterapii? €ð €ð
3) okreÅ›lić funkcjÄ™ kompensacyjnÄ… arteterapii? €ð €ð
4) okreÅ›lić techniki wykorzystywane w sztukach plastycznych? €ð €ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.5. Metody i cele teatroterapii
4.5.1. Materiał nauczania
Teatroterapia jest jedną z form warsztatowej terapii zajęciowej i stanowi działanie
pomocnicze w leczeniu i usprawnianiu osób wymagających interwencji medycznej,
psychologicznej lub wychowawczej.
Teatr jako metoda terapii może oddziaływać ogólnie, tzn. na ogólną sprawność fizyczną
i psychiczną jednostki. Dzieje się tak dlatego, że teatr jest miejscem w którym często
następuje przeobrażenie człowieka, zły może stać się dobrym, słaby silnym.
Sztuka teatralna pozwala nie tylko na przeobrażenia ale również na integrację psychiki,
ciała oraz całej grupy. Integracja odbywa się poprzez pracę nad wspólnym dziełem jakim jest
sztuka teatralna, której finałem jest przedstawienie przed publicznością
Teatroterapia to spontaniczne przedstawienie teatralne, sprzyjajÄ…ce odreagowaniu
stłumionych emocji, konfliktów.
Teatroterapia jest rozumiana jako narzędzie do wewnętrznego wzrostu i wzbogacenia
osobowości. Praca poprzez sztuki teatralne pełni funkcję oczyszczającą dzięki przeżywaniu
wraz z bohaterami emocji kreowanych na scenie. Pomaga to podopiecznemu przedstawić
swoje emocje i tłumione uczucia. Sprzyja rozwojowi osobowości i pozwala wyzwolić
spontaniczne reakcje emocjonalne, pobudza sferÄ™ poznawczÄ… skierowanÄ… na wiedzÄ™ o innych
ludziach [1, s. 73 125].
Terapia poprzez sztuki teatralne ma na celu:
1. Ukierunkowanie na zmianę przekonań życiowych jej uczestników przez:
- aktywizowanie uczestników do przeżywania emocji, kształcenia wrażliwości,
- doskonalenie umiejętności wyrażania uczuć stanów emocjonalnych,
- wszechstronny rozwój osobowości, ekspresji i uczuciowości.
2. Przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w kulturze przez:
- rozwijanie fantazji,
- wdrażanie do świadomego korzystania z dorobku kultury (muzyki, tańca, teatru),
- wzbogacenie słownictwa.
3. Rozbudzenie potrzeby zdobywania wiedzy o innym człowieku oraz konfrontowanie tej
wiedzy z samym sobÄ….
Wyróżniamy dwie metody terapii poprzez sztuki teatralne:
- indywidualne  autoterapia,
- grupowe  wspólne oglądanie przedstawienia przez uczestników zakończone dyskusją
nad występującymi w utworze problemami i postawą bohaterów.
W teatroterapii wyróżniamy kilka technik:
- psychodrama czyli spontaniczne przedstawienie sceniczne, które pozwala na
uwidocznienie i ponowne przeżycie konfliktów interpersonalnych,
- drama metoda pomocnicza w nauczaniu różnych przedmiotów szkolnych lub samoistna
metoda w kształtowaniu osobowości człowieka poprzez rozwijanie wyobraz
ni
i wrażliwości, uczenie aktywnej twórczości, kształcenie umiejętności współpracy
z innymi ludz
mi,
- pantomima czyli nieme widowisko sceniczne w którym zadania przekazywane są przez
aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów, mimiki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest teatroterapia?
2. Jakie znasz cele terapii poprzez sztuki teatralne?
3. Jakie znasz metody i rodzaje teatroterapi?
4. Jakie znasz rodzaje teatroterapii?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Po obejrzeniu filmu, zaplanuj i przeprowadz
panel dyskusyjny dotyczÄ…cy spektaklu
teatralnego, przygotowanego przez podopiecznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić możliwości podopiecznych,
2) zdefiniować pojęcie teatroterapii,
3) określić zasady panelu dyskusyjnego,
4) zaplanować i przeprowadzić panel dyskusyjny.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- telewizor,
- odtwarzacz DVD,
- płyta DVD z nagraniem,
- karton,
- pisaki.
Ćwiczenie 2
Przygotuj i przedstaw, krótką scenkę teatralną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić metody terapii,
2) wyjaśnić cele teatroterapii,
3) wybrać temat jaki chcesz przedstawić,
4) przygotować scenografię i kostium,
5) odegrać wybraną scenkę,
6) opowiedzieć o wrażeniach jakie towarzyszyły występowi,
7) wziąć udział w dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- przygotowana scenografia,
- kostium,
- odtwarzacz CD,
- płyty CD,
- brystol,
- pisaki,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić czym zajmuje siÄ™ teatroterapia? €ð €ð
2) okreÅ›lić cel terapii poprzez sztuki teatralne? €ð €ð
3) okreÅ›lić czym zajmuje siÄ™ metoda grupowa w teratroterapii? €ð €ð
4) wyjaÅ›nić co zyskujemy dziÄ™ki teatroterapii? €ð €ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.6. Metody i cele biblioterapii
4.6.1. Materiał nauczania
Biblioterapia jako dyscyplina naukowa nie ma długiej tradycji, choć  jak podaje
bibliotekoznawca z krakowskiej WSP Lidia Ippoldt [10]  termin ten pojawił się po raz
pierwszy w Polsce już w latach trzydziestych dwudziestego wieku, określano nim działalność
terapeutyczną, w której główne narzędzie działania stanowi książka. Pojęcie biblioterapii
zostało przypomniane w latach sześćdziesiątych. W Encyklopedii wiedzy o książce z 1971 r.
czytamy: biblioterapia  stosowanie lektury książek i innych materiałów drukowanych jako
środka terapeutycznego w leczeniu chorych. Według Encyklopedii współczesnego
bibliotekarstwa polskiego z 1976 r. biblioterapia to dział psychologii czytelnictwa znajdujący
się również w sferze zainteresowań medycyny, pedagogiki i socjologii.
Wyjaśnienie dwóch greckich słów: biblion  książka i therapeo  leczę tworzy
najprostszą definicję biblioterapii: leczenie książką. Szersze definicje wskazują na rolę
pomocy psychicznej, świadczonej za pośrednictwem lektury, w opanowywaniu doraz
nych
reakcji chorego i rozwiązywaniu jego problemów życiowych, zwłaszcza w sytuacji choroby,
zmian w zachowaniu, zaburzeń systemu nerwowego i psychiki.
W biblioterapii wykorzystuje się terapeutyczne wartości literatury. Iwona Zachciał,
założyciel gdańskiego ośrodka biblioterapeutycznego, uważa, że śledząc losy bohaterów
utworów literackich będących w sytuacjach zbliżonych do sytuacji osób uczestniczących
w warsztatach, można wpłynąć na zmianę zachowań, sposobu myślenia, można doprowadzić
do twórczego i aktywnego działania oraz pomóc we właściwym funkcjonowaniu w rodzinie,
szkole i wśród rówieśników oraz w domu pomocy społecznej.
Książki wykorzystywane w procesie biblioterapeutycznym pełnią różne funkcje. Danuta
Gostyńska, autorka wielu publikacji z dziedziny biblioterapii, wymienia:
- materiały uspokajające, do których zalicza się książki przygodowe, tak zwane
młodzieżowe, baśnie, fantasy, literaturę humorystyczną,
- materiały pobudzające książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne,
podróżnicze, popularnonaukowe,
- materiały refleksyjne czyli powieści obyczajowe, biograficzne, książki zawierające wątek
romansowy, psychologiczne i socjologiczne.
Najstarszym, a zarazem podstawowym zadaniem biblioterapii jest opowiadanie
podopiecznemu historii pobudzajÄ…cej do refleksji.
Właściwy proces biblioterapii powinien przebiegać w następujących etapach:
1. Identyfikacja  która może być traktowana jako rozwojowa, obronna i jako uczenie się
roli społecznej. W psychologii poznawczej ma znaczenie jednego z procesów
pamięciowych.
2. Katharsis  oczyszczenie, odreagowanie zablokowanego napięcia, stłumionych emocji,
skrępowanych myśli i wyobrażeń.
3. Wgląd  w siebie oraz zmiana zachowań i postaw.
W związku z tym możemy zaplanować następujące etapy procesu biblioterapeutycznego
[2]:
1) diagnoza  zarówno rozpoznanie problemów pacjenta (wychowanka), jak
i przewidywanie skutków planowanego działania terapeutycznego,
2) dobór literatury ściśle związany z daną sytuacją terapeutyczną,
3) postępowanie terapeutyczno-wychowawcze  czytanie indywidualne lub zbiorowe
(niekiedy tylko słuchanie) wzbogacone dodatkowymi formami pracy  którego celem jest
wywarcie odpowiedniego wpływu na pacjenta (wychowanka), to znaczy:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
- identyfikacja odbiorcy z bohaterem literackim lub sytuacjÄ…,
- refleksja odbiorcy nad czytanym tekstem, samym sobÄ… i sytuacjÄ…, w jakiej aktualnie
siÄ™ znajduje,
a) katharsis  rodzaj  oczyszczenia , odreagowania,
b) wglÄ…d w samego siebie,
c) zmiana w postawach i zachowaniu.
Są różne kierunki i oddziaływania biblioterapii:
- przygotowujące  gdy podopieczny nie miał w ręku książki  podajemy mu pozycję
przyjemne i Å‚atwe, sam wybiera odpowiedniÄ…,
- korygujące  gdy za pośrednictwem książki chcemy uzyskać właściwe zmiany
w zachowaniu i postawie.
Oddziaływanie książek na uczestnika biblioterapii musi być przez biblioterapeutę
wnikliwie zaplanowane. Wybór tekstu jest indywidualną sprawą podopiecznego. W wyborze
lektury należy wziąć pod uwagę aktualną sytuację podopiecznego, a dokładniej szukanie
pomostu pomiędzy przeszłością, a tym kim jest mimo swojej niepełnosprawności. Innym
czynnikiem warunkującym wybór odpowiedniej literatury jest fakt, że każdy tekst literacki
oddziałuje na czytelnika subiektywnie. Dla jednej osoby będzie wzbudzać uczucia wyższe dla
innej będzie nudny. Przy wyborze literatury opiekun nie może kierować się własnymi
upodobaniami.
Biblioterapię ze względu na rodzaj można podzielić na:
- instytucjonalną  której celem jest informować chorego i zapewnić mu odpowiednią
rekreacjÄ™,
- kliniczną  której celem jest leczenie zaburzeń i uzyskanie przez pacjenta wglądu
w siebie, co ma doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej,
- wychowawczą  której celem jest korygowanie postaw, kompensacja, samorealizacja
czyli dostosowanie do potrzeb użytkowników zdrowych w sensie fizycznym
i psychicznym, ale majÄ…cych do rozwiÄ…zania jakiÅ› problem.
Dobór lektur oraz metod i form pracy zależy przede wszystkim od tego, kto potrzebuje
biblioterapii, gdzie ona się odbywa (szpital, szkoła czy dom pomocy społecznej) i kto ją
prowadzi. Celem biblioterapii klinicznej jest leczenie zaburzeń, a biblioterapii wychowawczej
korygowanie postaw, kompensacja, samorealizacja.
Biblioterapia zastosowana jako forma terapii zajęciowej:
- pomaga pokonywać problemy, podaje wzorce zachowań i nadaje im znaczenie,
- koryguje emocjonalnie zaburzone zachowania,
- integruje osoby niepełnosprawne i zaburzone społecznie,
- wzmaga poczucie własnej wartości,
- przygotowuje do pełnienia ważnych ról,
- zmniejsza strach, lęk, stres i łagodzi depresje,
- pomaga w uaktywnianiu podopiecznego.
W biblioterapii podopieczny może uczestniczyć aktywnie czytając książkę, lub pasywnie
słuchając czytanego tekstu. Często należy podopiecznemu wyjaśnić sens tych zajęć lub
zachęcić do jej wypróbowania. Nawet jeżeli na wstępnym etapie nie widać u podopiecznego
entuzjazmu nie należy się tym zrażać tylko pracować dalej, ponieważ wielu z nich od dawna
nie wzięło książki do ręki.
W biblioterapii stosowanej u dzieci lub osób niepełnosprawnych intelektualnie
szczególne zastosowanie mają bajki terapeutyczne o różnej treści. Każda bajka kończy się
morałem, który należy przedyskutować. Książka powinna wyciszać wewnętrznie, a także
prowadzić do refleksji nad życiem. Skupiona uwaga podopiecznego nad swoim problemem
powinna być skutecznie odwrócona i skierowana na inną drogę lub osobę. Ważną rolę grają
tu także pozytywne przykłady bohaterów. W literaturze wielu autorów wykorzystało motyw
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
zmagania się człowieka z przeciwnościami życiowymi. Osoba uczestnicząca w biblioterapii
ponosząca na swej drodze wiele porażek może identyfikować własne życie z bohaterem i jest
dla niego odzwierciedleniem, a zarazem może na nowo zinterpretować własny los
i zastanowić się nad konstruktywną perspektywą.
Doskonałą formą zajęć biblioterapeutycznych jest malowanie i rysowanie ilustracji do
niedokończonych czytanych fragmentów utworów. Możemy także przy pomocy plasteliny
i masy solnej lepić brakujące rzeczy czy sceny w przeczytanym tekście, lub wykonywać
wydzieranki i układać podpisy adekwatne do treści utworu. Biblioterapia jest wspaniałą formą
aktywizacji podopiecznego, ponieważ mogą z niej korzystać i ludzie niepełnosprawni
ruchowo jak i intelektualnie.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje siÄ™ biblioterapia?
2. Jak ze względu na rodzaj dzielimy biblioterapię?
3. Jakie sÄ… cele biblioterapii?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
wykaz bajek, których tematykę możemy wykorzystać w biblioterapii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić rodzaje biblioterapii,
2) przedstawić treść bajki do wykorzystania w biblioterapii,
3) posłużyć się technologiami komputerowymi do sporządzenia wykazu bajek,
4) efekty pracy przedstawić na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,
- arkusze papieru formatu A4,
- wykaz bajek przygotowany w zakresie pracy domowej,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Z wykazu bajek wybierz jednÄ… i za pomocÄ… malowania na kartonie zilustruj
niedokończony fragment tekstu.
Sposób wykonania ćwiczeni
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z wykazem bajek,
2) dobrać rodzaje i techniki malowania,
3) określić podstawowe zasady ilustracji,
4) wybrać bajkę,
5) wykonać ilustrację niedokończonego fragmentu,
6) efekty pracy przedstawić na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Wyposażenie stanowiska pracy:
- brystol,
- farby,
- pędzle,
- różne przykłady bajek z niedokończonymi fragmentami tekstu.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować definicjÄ™ biblioterapii? ð ð
2) okreÅ›lić cele jakie posiada biblioterapia? ð ð
3) okreÅ›lić etapy biblioterapii? ð ð
4) scharakteryzować rodzaje biblioterapii? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.7. Metody i cele muzykoterapii
4.7.1. Materiał nauczania
Termin muzykoterapia został wprowadzony do światowej terminologii około 1950 r.
(D. Blair). Jego rozpowszechnienie wiązało się z powstaniem nowej metody terapeutycznej,
która miała dość ściśle określone założenia teoretyczne oraz szereg efektywnych
i sprawdzonych w toku postępowania praktycznego metod oddziaływania.
Początkowo muzykoterapię najczęściej stosowano w odniesieniu do działań
psychoterapeutycznych, w których podstawową rolą muzyki była pomoc w nawiązaniu
komunikacji z pacjentem, a następnie dokonywanie zmian w jego zaburzonych formach
zachowania. W miarę upływu lat zakres oddziaływania muzykoterapii został znacznie
rozszerzony, co wpłynęło również na modyfikację terminologiczną.
Współcześnie obowiązującą w Polsce definicję muzykoterapii wprowadził
prof. Mirosław Janiszewski (1993), który określił, iż muzykoterapia jest dziedziną
wykorzystującą muzykę w sposób ukierunkowany, wielofunkcyjny, kompleksowy
i systematyczny w celach uzupełnienia leczenia zabiegowego, farmakologicznego,
rehabilitacyjnego, psychoterapii i pedagogiki specjalnej.
Muzyka uznawana za bodziec emotogenny, pozwalający dotrzeć do procesów
efektywnych na różnych poziomach funkcjonowania człowieka, począwszy od
fizjologicznego aż po złożone procesy poznawcze, okazała się cennym narzędziem
terapeutycznym. Od zarania dziejów muzyka towarzyszy człowiekowi stając się
nieodłącznym towarzyszem życia. Od dawna były znane właściwości terapeutyczne muzyki,
którą wykorzystywano w leczeniu pacjentów.
Kierunki rozwojowe muzykoterapii [13]:
- psychosomatyczny (zakładający podtrzymywanie psychiczne pacjenta oraz regulację
czynności wegetatywnych organizmu),
- psychologiczny (wpływy emocjonalne, komunikacyjno-interakcyjne, poznawcze,
humanistyczne),
- psychomotoryczny (terapia muzyką zaburzeń motoryki ciała, muzyka jako czynnik
porzÄ…dkujÄ…cy i stymulujÄ…cy ruch),
- pedagogiczny (muzyka jako czynnik terapeutyczny w różnych dysfunkcjach
psychofizycznych dzieci i młodzieży oraz kłopotach natury dydaktyczno-wychowawczej,
zbliżony do nurtu psychologicznego (E. Galińska, 1990).
W ramach tych kierunków wymieniane są główne koncepcje terapii muzyką:
- koncepcja dr E. Galińskiej (muzyka jako środek psychoterapeutyczny w terapii nerwic,
metody receptywne i aktywne),
- koncepcja muzykoprofilaktyki M. Kieryła, zwana mobilną reakcją muzyczną,
- koncepcja A. Janickiego (muzyka jako niewerbalny środek komunikacji na płaszczyz
nie
emocjonalnej z pacjentami cierpiÄ…cymi na schorzenia psychiczne),
- koncepcja Z. Hory, A. Drozdowskiej, M. Janiszewskiego (związek ruchu ciała z ruchem
w muzyce, muzyka w rehabilitacji różnych dysfunkcji narządowych).
Wszystkie koncepcje, pomimo różnych punktów odniesienia, posiadają wspólne zasady.
Wśród nich wymienia się przede wszystkim: budowanie lub odbudowanie stosunków
personalnych, podnoszenie własnej wartości pacjenta poprzez akceptację choroby oraz
samorealizację, wykorzystanie unikatowego działania siły rytmu w stymulacji energetycznej,
wprowadzenie wewnętrznego ładu i harmonii. Jednak największą uwagę przywiązuje się do
samego przebiegu sesji terapeutycznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Istota procesu muzykoterapeutycznego tkwi w podejściu do pacjenta i zastosowaniu
odpowiednich dla niego technik muzykoterapeutycznych.
Celem muzykoterapii jest przede wszystkim poprawa psychicznej oraz fizycznej kondycji
pacjenta poprzez oddziaływanie na niego muzyką. Opiera się ona na założeniu, zgodnie
z którym zarówno słuchanie jak i granie wspomaga proces powrotu do zdrowia.
MuzykoterapiÄ™ dzielimy na:
- aktywnÄ…,
- receptywnÄ….
Muzykoterapia aktywna obejmuje zastosowanie podstawowych form aktywności
muzycznej, takiej jak ruch przy muzyce, gra na instrumentach i ćwiczenia twórcze
z uwzględnieniem określonego celu leczniczego. Jej celem jest ogólnie rozumiana
aktywizacja podopiecznego pobudzająca poszczególne zmysły.
Treść zajęć muzykoterapii aktywnej stanowić mogą różne rodzaje ćwiczeń powstałych na
bazie wieloletnich doświadczeń w procesie terapeutycznym.
Ćwiczenia i zadania są konstruowane na podstawie różnorodnych metod pracy, ze
szczególnym uwzględnieniem elementów muzyki, ruchu i rytmiki. Przede wszystkim są to
ćwiczenia:
- kształtujące aparat ruchu,
- metrorytmiczne,
- uwrażliwiające na elementy dzieła muzycznego,
- improwizacje: ruchowe, głosowe i instrumentalne,
- interpretacje ruchowe utworów muzycznych,
- śpiewanie piosenek,
- realizacja kanonów głosowo-ruchowych,
- taniec,
- ćwiczenia relaksacyjne.
Tak wielka różnorodność zadań powoduje, że zajęcia muzykoterapii aktywnej stają się
szczególnie atrakcyjne i ciekawe, motywują podopiecznych do uczestnictwa w zajęciach,
które nie są monotonne i zawierają pierwiastki twórcze. Wymienione ćwiczenia są ściśle ze
sobą powiązane pod względem metodycznym. Dużą zaletą tej terapii jest przede wszystkim
atrakcyjność jej technik, gdzie element muzyki jest wykorzystywany jako bodziec do
wykonywania szerokiego zakresu zadań ruchowych. Stanowi ona także atrakcyjną formę
wypoczynku aktywnego mającego ogromne znaczenie zarówno w leczeniu jak i profilaktyce.
Muzykoterapia aktywna ma szerokie zastosowanie prawie we wszystkich działach
związanych z terapia i lecznictwem, głównie w rehabilitacji i pedagogice specjalnej.
Stosowana jest również gimnastyce korekcyjnej, usprawnianiu różnych dysfunkcji
narządowych, w terapii chorób układu oddechowego i krążeniowego, a także wszędzie tam
gdzie ćwiczenia ruchowe stymulowane są muzyką.
Techniki muzykoterapii aktywnej są opracowywane w aspekcie postępowania
praktycznego. Ważną sprawą jest dobór odpowiedniego materiału muzycznego, który
powinien zgadzać się z aktualnym stanem naszego podopiecznego, jego nastrojem, tempem
życia psychicznego czy stopniem pobudzenia psychomotorycznego.
Najczęściej wykorzystywana formą muzykoterapii aktywnej są zajęcia ruchowo 
rytmiczne. Przyczyniają się one do rozwijania pełnego zakresu ruchu. Na początku
wprowadza się proste elementy, a następnie zostają one coraz bardziej urozmaicone, aż do
momentu kiedy podopieczny osiąga pełną swobodę ruchową. Zainteresowanie podopiecznych
ćwiczeniami uzyskujemy więc kiedy podczas zajęć, stale utrzymujemy wzajemną relacje
pomiędzy proponowaną improwizacją muzyczną, a reakcją ruchową na dany rodzaj muzyki.
MuzykoterapiÄ™ receptywnÄ… stosujemy zazwyczaj w schorzeniach o charakterze
psychogennym. Najczęściej stosowana jest w nerwicach, schorzeniach psychicznych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
i psychosomatycznych oraz w innych chorobach organicznych, którym towarzyszą objawy
nerwicowe [5].
Muzykoterapia receptywna związana jest z umiejętnością słuchania muzyki, która
przejawia się najczęściej w takim percypowaniu muzyki, które oddziałując na sferę
emocjonalną wywołuje u podopiecznego różne emocje. Przede wszystkim ukierunkowuje ich
ekspresję werbalną jak i pozawerbalną na określoną problematykę.
Celem tej muzykoterapii jest emocjonalne wsparcie pacjenta, który nabiera większej
pewności w wyrażaniu własnych poglądów. Semantyka muzyki stanowi podstawę do
pobudzenia wyobraz
ni, powodując większą precyzyjność imaginowanych obrazów oraz
przypisując im określone zadnia.  Muzyka oddziałuje na sferę psychosomatyczną, dając
pozytywne efekty terapeutyczne w postaci zmian zachodzących w ustroju człowieka.
Percepcja muzyki jest indywidualna dla każdego słuchacza. Zależy ona przede wszystkim od
stopnia wrażliwości emocjonalnej, gustu muzycznego oraz wcześniejszych doświadczeń
i muzykalności [13].
Odbiór słuchanej muzyki jest różny, u każdego człowieka zależy od przeżytych
wydarzeń, jakie miały miejsce bezpośrednio przed przystąpieniem do słuchania muzyki.
Pewne cechy utworów wzbudzają u większości pacjentów podobne uczucia, wyodrębniono te
z nich, które z reguły działają:
- relaksacyjnie  odznaczają najczęściej tempami wolnymi, łagodną prostą w konstrukcji
liniÄ… melodycznÄ…, konsonansowo brzmiÄ…cÄ… harmonia, spokojnym rytmem oraz Å‚agodnÄ…,
nieznacznie skontrastowanÄ… dynamikÄ…
- aktywizująco  na pierwszy plan wysuwa się tu rytm, które są bardzo charakterystyczne,
zdecydowane, usystematyzowane według określonych, powtarzających się sekwencji.
Tempo tych utworów jest szybkie lub umiarkowane. Pojawiają się częste zmiany
dynamiczne, co sprzyja pobudzeniu i mobilizacji uwagi.
Zajęcia muzykoterapii przygotowują i usprawniają osoby niepełnosprawne do
samodzielnego wykonywania podstawowych czynności życiowych. Uczą także radzenia
sobie ze stresem i negatywnymi emocjami które utrudniają życie.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy muzykoterapię możemy wykorzystać do zajęć ruchowych?
2. Jakie są główne koncepcje terapii muzyków?
3. Jakie są różnice między muzykoterapią aktywną, a muzykoterapią receptywną?
4. Jaki rodzaj muzyki wykorzystujemy do muzykoterapii receptywnej?
5. Jakie elementy ruchowe wprowadzamy w pierwszej fazie muzykoterapii aktywnej?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ze znanych Ci utworów muzycznych wybierz, takie które będą przykładem muzyki
aktywnej. Na kartonie zapisz wszystkie emocje jakie towarzyszyły ci przy słuchaniu tej
muzyki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić gatunki muzykoterapii,
2) podać przykłady utworów muzycznych będących przykładami muzyki aktywnej,
3) wypisać emocje jakie towarzyszą słuchaniu tej muzyki,
4) zaprezentować wyniki pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wyposażenie stanowiska pracy:
- magnetofon i odtwarzacz CD,
- kasety i płyty z muzyką aktywną,
- brystol,
- flamastry,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Spośród znanych utworów muzycznych wybierz te, które będą oddawać charakter
muzykoterapii receptywnej. Ułóż do wybranej muzyki układ ćwiczeń ruchowych. Opracuj
scenariusz zajęć, które nie powinny przekraczać 15 minut.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować muzykoterapię receptywną,
2) dobrać rodzaj muzyki odpowiedni do tego typu zajęć,
3) zdefiniować pojęcie motoryki,
4) wybrać płytę z przykładem muzyki receptywnej,
5) zaplanować układ ćwiczeń ruchowych,
6) opracować scenariusz zajęć,
7) zaprezentować wyniki na forum grupy,
8) wziąć udział w dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- odtwarzacz CD,
- płyty CD,
- materace,
- karimaty,
- poradnik dla ucznia,
- kartki,
- długopis.
4.7.3. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić czym zajmuje siÄ™ muzykoterapia? ð ð
2) okreÅ›lić czym zajmuje siÄ™ muzykoterapia aktywna? ð ð
3) okreÅ›lić czym zajmuje siÄ™ muzykoterapia receptywna? ð ð
4) okreÅ›lić co zyskujemy dziÄ™ki muzykoterapii? ð ð
5) okreÅ›lić korzyÅ›ci wynikajÄ…ce z zastosowania muzykoterapii? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.8. Metody i cele choreoterapii
4.8.1. Materiał nauczania
Choreoterapia (grec. choreia  taniec + therapeia  leczenie) terapia wykorzystujÄ…ca
taniec. Można tu także zaliczyć tańce integracyjne. Jest to proces integrujący jednostkę
poprzez odczuwanie pełni cielesności, ekspresji, identyfikacji, samoświadomości. Elementy
leczÄ…ce w choreoterapii:
- ruch,
- muzyka,
- tempo,
- grupa,
- rytm,
- czas,
- przestrzeń,
- terapeuta,
- dotyk.
Choreoterapia to technika należąca do szerokiego nurtu arteterapii (terapii przez sztukę).
Podstawowe elementy tańca  ruch i rytm stają się drogą do uzyskania harmonii ciała
i umysłu, ułatwiają poznanie siebie i swoich emocji, a także porozumienie z innymi ludz
mi.
Choreoterapia nie jest tańcem w potocznym tego słowa znaczeniu, na tych zajęciach nie
można nauczyć się zasad czy kroków, można natomiast odnalez
ć własny rytm i uwolnić się
od codziennych napięć. Terapia tańcem i ruchem łączy w sobie elementy improwizacji
tanecznej, pracy z ciałem, treningu odczuwania relaksacji oraz zabawy. W zajęciach mogą
brać udział osoby w każdym wieku, o różnym poziomie sprawności. Choreoterapia jest
doskonałą metodą terapeutyczną w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi.
Stosowane w choreoterapii elementy to taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe,
improwizacje muzyczno-ruchowe. Fazą główną choreoterapii jest przedstawienie problemu,
a fazą końcową jest wspólna rozmowa i dyskusja z podopiecznym.
Głównymi celami choreoterapii jest poznanie i zwiększenie świadomości ciała oraz
stymulowanie psychicznej i fizycznej aktywności podopiecznego. Zadania choreoterapii:
1. Wyrabia pewność siebie (akceptację siebie).
2. Rozwija zdolności twórcze.
3. Poprawia koordynację ruchów.
4. Poprawia komunikację i kontakty społeczne.
5. Kształci wyobraz
nię i pamięć ruchową.
6. Pomaga w rozładowaniu emocji i ich rozumieniu.
7. Wspiera rozwój osobisty.
Terapia tańcem wywodzi się z tańca współczesnego, nawiązuje jednak do tańców
szamańskich i plemiennych, do czasów, kiedy taniec spełniał ważną rolę w życiu społecznym
każdego człowieka i był naturalnym sposobem wyrażania emocji każdego człowieka. Terapia
poprzez taniec nie opiera się na nauce zasad kroków, nauki techniki czy kombinacji, można
natomiast odnalez
ć własny rytm i uwolnić się od codziennych napięć.
Efektywność choreoterapii [23]:
- na poziomie ciała  rozluz
nianie napięć, usztywnień, lepsze poczucie równowagi,
koordynacji ruchów, kontrola, opanowanie, gdy potrzebne, spontaniczność i gotowość do
improwizacji. Harmonia  ciałem wyrażam, co myślę i czuję,
- na poziomie psychologicznym  świadomość emocji, świadomość własnych motywów
(także tych niejawnych), pogłębianie motywacji do zmiany, wzrost empatii i intuicji,
inteligencji emocjonalnej. Przyspieszenie i ukierunkowanie rozwoju osobistego, zgodnie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
z indywidualnymi celami. Pogłębienie i większa świadomość, otwarcie i wrażliwość
w kontaktach interpersonalnych  ćwiczymy elastyczność poprzez dopasowanie się do
muzyki, rytmu i własnych możliwości, a także dopasowanie do innych,
- na poziomie duchowym  urzeczywistnianie własnych wartości (piękno), poczucie
znaczenia, sensu, celu i kierunku naszego życia. Realizujemy samych siebie jako osobę,
zyskujemy poczucie harmonii tego, co wewnÄ…trz i tego co na zewnÄ…trz nas. Cele
szamańskie, magiczne, gdy próbujemy do czegoś się przygotować, zmienić naszą
rzeczywistość, uwolnić się od czegoś, uzdrowić jakiś wymiar naszego życia. Przeżycia
mistyczne, doświadczenie wglądu.
Techniki, jakie znalazły zastosowanie w pracy choreoterapeutów nawiązują do
improwizacji tanecznej, pracy z ciałem, trening odczuwania i relaksacji. W zajęciach tych
mogą uczestniczyć osoby w każdym wieku i stopniu niepełnosprawności. Wykorzystanie
tańca i ruchu jako metody pomagania sobie i innym jest nie tylko atrakcyjne ale i skuteczne.
Choreoterapia łączy zabawę i pracę tworząc unikalny sposób jednoczenia ciała umysłu
i duszy w celu poprawy jakości życia i rozwiązywania problemów. Swobodny, naturalny,
niczym niewymuszony ruch, taniec jedynie inspirowany muzykÄ…, podpowiedziami
prowadzącego zajęcia i informacjami pochodzącymi z własnego ciała. To ostatnie
najważniejsze.
Dzięki uczestnictwu na zajęciach z terapii tańcem zachodzi w podopiecznym zmiana
właśnie dzięki otwarciu się na siebie i wsłuchaniu w swoje potrzeby, marzenia i cele. Czasem
potrzeba dużo czasu, czasem potrzeba go mniej. Ale na zajęciach nie ma presji, napięcia czy
stresu. Wszystko, co wydarza się podczas sesji powinno być w takim tempie, w jakim chcemy
by się działo. Choreoterapia daje to, że pracując nad sobą, w poczuciu bezpieczeństwa i
swobody pracuje się tak by cokolwiek robiąc wypływało to z potrzeby i chęci. Ruch nie jest
dobry czy zły, jest po prostu nasz. Jest informacją o nas samych. Wszystko, co się wydarza na
zajęciach terapeutycznych jest właściwe, bo wypływa z wnętrza.
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz elementy choreoterapii?
2. Jakie sÄ… zadania choreoterapii?
3. Jakie są poziomy efektywności choreoterapii?
4. Na czym polegajÄ… zyski terapeutyczne choreoterapii na poziomie psychologicznym?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj występ wyrażający za pomocą tańca i wybranej muzyki Twoje emocje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować pojęcie emocji,
2) wybrać odpowiednią muzykę do tańca,
3) wyrazić swoje emocje,
4) przygotować występ,
5) wziąć udział w dyskusji,
6) zaprezentować swoje emocje za pomocą tańca,
7) wziąć udział w dyskusji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Wyposażenie stanowiska pracy:
- odtwarzacz CD
- płyty CD
- poradnik dla ucznia
Ćwiczenie 2
Wyjaśnij podane poniżej pojęcia:
- ćwiczenie motoryki małej,
- ćwiczenie motoryki dużej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) opisać rozwój i właściwości psychomotoryczne człowieka,
2) sprawnie posłużyć się Internetem,
3) odszukać definicję pojęć,
4) przygotować opisy,
5) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- papier A4,
- pisaki.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić jakie elementy wchodzÄ… w skÅ‚ad choreoterapii? ð ð
2) okreÅ›lić czym zajmujÄ™ siÄ™ choreoterapia? ð ð
3) okreÅ›lić cel choreoterapii? ð ð
4) wyjaÅ›nić co zyskujemy na poziomie ciaÅ‚a w choreoterapii? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.9. Metody i cele ergoterapii
4.9.1. Materiał nauczania
Słowo ergo wywodzi się z języka greckiego i ma bardzo dużo znaczeń: działanie,
zajmowanie siÄ™ czymÅ›, trudnienie siÄ™ czymÅ›. Ergoterapia towarzyszy, wspiera i uzdalnia ludzi
w każdym wieku. Z ergoterapii korzystają osoby, które mają trudności w wykonywaniu
codziennych czynności, które nie radzą sobie ze swoimi ograniczeniami i muszą liczyć na
pomoc osób drugich.
Ergoterapia opiera się głównie na wiedzy medycznej, socjalnej i rzemieślniczej. Stosuje
siÄ™ jÄ… przy zaburzeniach ruchowych, czuciowych, przewodzenia nerwowego i psychicznych,
dzięki czemu ma zastosowanie we wszystkich dziedzinach medycznych. Ergoterapia jest
ważnym środkiem leczniczym prowadzącym do rekonwalescencji chorych
niepełnosprawnych, jest formą terapii, która dzięki różnorodności metod i materiałów
terapeutycznych pozwala choremu nauczyć się jak największej samodzielności, niezależności
i aktywności.
Zajęcia ergoterapeutyczne powinny być przeprowadzane przy współpracy całego zespołu
pracującego z podopiecznym, uwzględniając jego psychiczny jak i fizyczny stan.
Uwzględniając potrzeby indywidualne podopiecznych dotkniętych chorobą i biorąc pod
uwagę obraz choroby czy też niepełnosprawności dobiera się odpowiednie środki leczenia
ergoterapeutycznego.
Celem ergoterapii jest leczenie chorych niepełnosprawnych ludzi, aby spełnić ich
potrzeby zawodowe, socjalne tak aby znowu mogli brać aktywny udział w życiu pełnym tego
słowa znaczeniu. Terapia ta polega także na zachęcaniu do brania czynnego udziału w życiu
osobistym czy też społecznym oraz w pokazaniu, że chory sam jest w stanie poradzić sobie
z codziennością i potrafi przeciwstawić się codziennym trudnością.
Ergoterapia daje poczucie niezależności i wartości dla podopiecznego pozwala spojrzeć
optymistyczniej na świat. Niepełnosprawny przestaje obawiać się wyjścia z domu, spotkania
z przyjaciółmi, uprawiania hobby. Dzięki temu nie czuje się pozostawiony sam ze swoimi
problemami.
Osoba prowadząca ergoterapię ma za zadanie nie tylko leczyć ale także wspierać
podopiecznego w jego codziennym życiu. Ma także za zadanie zaopatrzyć chorego we
wszystkie niezbędne pomoce i udzielić rad, które będą użyteczne w życiu podopiecznego.
Takimi radami są, np.: jak przystosować mieszkanie aby było dopasowane do potrzeb
chorego, jak zaaklimatyzować się w nowym środowisku domu pomocy społecznej, itp.
Zaopatrzenie w pomoce polega na indywidualnym dobraniu urządzeń pomocnych, np. przy
ubieraniu i rozbieraniu się czy też utrzymywaniu higieny osobistej. Te wszystkie z pozoru
błahe i proste działania pomagają dostrzec podopiecznemu, że jest w stanie zmierzyć się
z tym co jeszcze do niedawna wydawała się mu niemożliwe. Ergoterapia to także poprawa
fizycznego stanu pacjenta, i w tej dziedzinie opiekunowie mają przebogatą gamę ćwiczeń
usprawniających. Ćwiczenia te mogą być prowadzone z zastosowaniem zasady tak aby nie
tylko poprawiały stan chorego, ale także sprawiały mu dużo przyjemności. Ergoterapia
oprócz ćwiczeń ruchowych, nauki czynności dnia codziennego ma także do zaoferowania
warsztaty w których można wykonywać prace plastyczne i techniczne jednocześnie ćwicząc
motorykę i rozwijając zdolności manualne, koordynację ruchową i kreatywność.
Leczenie ergoterapeutyczne pomaga w przywróceniu czy choćby poprawie cielesnej,
duchowej i socjalnej samodzielności w powrocie do życia zawodowego. Leczenie poprzez
ergoterapię jest nastawione na poprawę mobilności i koordynacji ruchowej podopiecznego.
Chory powinien nauczyć się żyć z chorobą i umieć pogodzić się ze swoją odmienną sytuacja
życiową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz cele ergoterapii?
2. W jaki sposób ergoterapia aktywizuje pacjenta?
3. W jaki sposób ergoterapia rozwija i poprawia samodzielność pacjenta?
4. Dlaczego dobrze prowadzona ergoterapia poprawia samoocenÄ™ pacjenta?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród znanych codziennych zajęć wskaż te, które należą do ergoterapii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować pojęcie ergoterapii,
2) określić cele ergoterapii,
3) scharakteryzować rozwój i właściwości psychomotoryczne człowieka,
4) wskazać codzienne zajęcia należące do ergoterapii,
5) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier,
- brystol,
- pisaki.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj czynności ergoterapeutyczne dla nowoprzyjętego mieszkańca DPS.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić procedury DPS,
2) zapoznać się z możliwościami fizycznymi nowego mieszkańca,
3) zaplanować jego wybrane czynności,
4) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz wywiadu środowiskowego,
- karta medyczna mieszkańca,
- papier A4,
- pisaki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić czym zajmuje siÄ™ ergoterapia? ð ð
2) okreÅ›lić cel ergoterapii? ð ð
3) okreÅ›lić co zyskujemy dziÄ™ki ergoterapii? ð ð
4) okreÅ›lić dla kogo prowadzona jest ergoterapia? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Terapia zajęciowa jest formą
a) zabawy.
b) odpoczynku.
c) pracy zarobkowej.
d) rehabilitacji.
2. Elementem terapii zajęciowej jest proces zwany
a) socjalizacjÄ….
b) resocjalizacjÄ….
c) rehabilitacjÄ….
d) kompensacjÄ….
3. Arteterapia to jedna z form
a) muzykoterapii.
b) biblioterapii.
c) terapii zajęciowej.
d) terapii manualnej.
4. Estetoterapia to kontakt
a) z pięknym otoczeniem.
b) z drugim człowiekiem.
c) z grupą rówieśniczą.
d) z muzykÄ….
5. Forma pracy indywidualnej występuje
a) w procesie kształcenia.
b) w procesie organizacji.
c) w zajęciach domowych.
d) w żadnej z wymienionych procesów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
6. Czytanie poezji, legend nazywamy
a) biblioterapiÄ….
b) choreoterapiÄ….
c) arteterapiÄ….
d) chromoterapiÄ….
7. Choreoterapia nazywamy
a) ćwiczenia rzez
biarskie.
b) ćwiczenia muzyczno-ruchowe.
c) malowanie na szkle.
d) czytanie książek.
8. Identyfikacja i katharsis to etapy
a) teatroterapii.
b) choreoterapii.
c) biblioterapii.
d) muzykoterapii.
9. Kinezyterapia to leczenie
a) światłem.
b) pięknym otoczeniem.
c) ruchem.
d) nie wiem.
10. W skład choreoterapii wchodzą takie czynności jak
a) granie.
b) malowanie.
c) czytanie bajek.
d) wyszywanie.
11. W pedagogice specjalnej stosujemy muzykoterapiÄ™ w formie
a) pasywnej.
b) głośnej.
c) aktywnej.
d) cichej.
12. Taniec jest wykorzystywany w
a) bajkoterapii.
b) chromoterapii.
c) muzykoterapii.
d) choreoterapii.
13. W schorzeniach psychogennych stosujemy
a) muzykoterapiÄ™ cichÄ….
b) nie stosujemy muzyki.
c) muzykoterapiÄ™ aktywnÄ….
d) muzykoterapiÄ™ receptywnÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
14. Choreoterapia ma za zadanie
a) poprawiać komunikację i kontakty społeczne.
b) rozwijać mowę czynną.
c) poprawiać nastrój.
d) prowadzić zabawę.
15. Technika collage stosowana jest w
a) muzykoterapii.
b) ergoterapii.
c) arteterapii.
d) biblioterapii.
16. Trening autogenny Shultza jest technikÄ… w metodzie
a) choreoterapii.
b) bibliotearapii.
c) ergoterapii.
d) muzykoterapii.
17. Formą zajęć biblioterapeutycznych jest
a) malowanie i rysowanie ilustracji.
b) rzez
bienie.
c) sklejanie.
d) haftowanie.
18. Wyjście do muzeum i obcowanie ze sztuką to przykład
a) chromoterapii.
b) estetoterapii.
c) kinezyterapii.
d) muzykoterapii.
19. Terapia, która pomaga pokonywać problemy i podaje wzorce zachowań to
a) bajkoterapia.
b) choreoterapia.
c) teatroterapia.
d) muzykoterapia.
20. Ćwiczenia relaksacyjne powodują
a) wyciszenie.
b) pobudzenie.
c) poznanie własnego ciała.
d) zasmucenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko...............................................................................
Stosowanie terapii zajęciowej w procesie aktywizacji podopiecznego
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
6. LITERATURA
1. Bielańska A.: Teatr który leczy. Wydawnictwo UJ, Kraków 2003
2. Borecka I.: Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych 2002
3. Borecka I., Wontorowska  Roter S.: Biblioterapia w edukacji dziecka
niepełnosprawnego intelektualnie, Wałbrzych 2003
4. Buchalter S.: Terapia sztuką. Zysk i s-ka, Poznań 2006
5. Dega W., Malinowska K.: Rehabilitacja medyczna, Warszawa 1993
6. Encyklopedia gier. Muza 2001
7. Garlin CH.D., Seabury B. A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej, Warszawa
1996
8. Hale G.: Poradnik dla niepełnosprawnych. Muza S. A. 1996
9. Hulek A.: Świat ludziom niepełnosprawnym, Warszawa 1992
10. Ippoldt L.: Biblioterapia w zwiÄ…zkach z innymi naukami, [w:] Biblioterapeuta, 2000 nr
4 (12)
11. Karolak W.: Rysunek w arteterapii. A
ódz
2005
12. Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika pomocy społecznej. BPS,
1998
13. Kierył E.: Elementy terapii i profilaktyki muzycznej, Warszawa 2004
14. Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce. Impuls, Kraków 2003
15. Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych.
Warszawa 1996.
16. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Warszawa 1995
17. Kraski J.: Promocja zdrowia. Sanmedia, Warszawa 1994
18. Lorenc A.: Założenia i cele terapii zajęciowej, Postępy Rehabilitacji, Tom X, Zeszyt 1
1996
19. Majewski T.: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa 1995
20. Milanowska K (red): Techniki pracy w terapii zajęciowej, Warszawa 1982
21. Piszczek M.: Terapia zajęciowa  terapia przez sztukę, Warszawa 1997
22. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej (kwartalnik).
23. Szulc W.: Sztuka i terapia. Copyright by Wita, Warszawa 1993
24. Tematy  czasopismo dla pracowników terapeutów, personelu opiekuńczego
25. Tomasik E.: Biblioterapia jako metoda pedagogiki specjalnej,  Szkoła Specjalna 1991,
nr 2/3, s. 128 133
26. Tomasik E.: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Warszawa 1994
27. Trześniewski R: Zabawy i gry ruchowe, Warszawa 1995
28. Wierzchowska-Konera B.: Pedagogika jako nauka, [w:] Ciechaniewicz W. (red):,
Pedagogika, Warszawa 2000
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44