Wykład 7
System ekonomiczny Keynesa jako makroekonomiczna i popytowa wizja gospodarki
kapitalistycznej
7.1 Istota rewolucji keynesowskiej
Kryzys gospodarczy lat 1929-1933 uwidocznił daleko posuniętą bezradność tradycyjnej ekonomii
niemarksistowskiej w rozwiązywaniu realnych problemów gospodarczych. Na podstawie dotychczas
stosowanego aparatu teoretycznego trudno było opracować efektywne metody poprawienia sytuacji
ekonomicznej. Dochodziło nawet do zjawisk wręcz przeciwnych; polityka deflacyjna i zmniejszanie
wysokości płac roboczych prowadziły do wzmocnienia procesów depresyjnych, przejawiających się
w niskim poziomie produkcji, w niewykorzystaniu istniejącego potencjału wytwórczego, w bezrobociu,
czy te\
w bardzo niskiej stopie inwestycji. W tej sytuacji, nazwanej przez Joan Robinson pierwszym
kryzysem ekonomii, zrodziło się zapotrzebowanie na nową teorię, analizującą procesy gospodarcze
w sposób dający praktyczne wnioski polityce interwencjonizmu państwowego.
Postulaty te w du\
ej mierze zostały zrealizowane dzięki dziełu J. M. Keynesa1  Ogólna teoria
procentu, zatrudnienia i pieniądza2 , w którym dzięki uogólnieniu pewnych doświadczeń płynących
z polityki interwencyjnej realizowanej w USA przez prezydentów Hoovera i Roosevelta oraz
w Niemczech hitlerowskich, a tak\
e dzięki nawiązaniu do zapomnianych ju\
twierdzeń ekonomii
klasycznej zostały stworzone podstawy nowego typu rozwiązań ekonomicznych. Reakcja, jaką to
dzieło wywołało, powoduje, \
e część autorów mówi wręcz o rewolucji keynesowskiej3, porównując
"Ogólną teorię... " do "Bogactwa narodów" Adama Smitha.
Podstawą filozoficzną (choć w zasadzie autor nie sformułował tego wprost) rozwa\
ań Keynesa
było krytyczne ujęcie filozofii porządku naturalnego, której ekonomiczną implikacją jest traktowanie
wolnorynkowego systemu gospodarczego jako mechanizmu jedynie racjonalnego, samoregulujÄ…cego
się i niezmiennego4. Pozostając na gruncie koncepcji "homo oeconomicus", odrzucił on tezę
o automatycznym powrocie zachwianego systemu gospodarczego do równowagi, zakładając
mo\
liwość występowania większych lub mniejszych opóz
nień w tym procesie. Je\
eli, mówiąc
w pewnym uproszczeniu, dotychczasowy dorobek ekonomii neoklasycznej był teorią osiągania
równowagi przy istnieniu pewnych warunków ograniczających, to teoria Keynesa w swej zasadniczej
części mówi o zakłóceniach równowagi i występowaniu ograniczonej racjonalności w procesie
gospodarczym.
Keynes miał ambicję stworzenia pełnej teorii, obejmującej wszystkie aspekty zjawisk
ekonomicznych, przede wszystkim zaś uwzględniającą we wszystkich zagadnieniach problematykę
1
John Maynard Keynes (urodzony 5 czerwca 1883 w Cambridge - zmarł 21 kwietnia 1946 w Firle, Wielka
Brytania). Był doradcą rządu brytyjskiego w czasie I wojny światowej. Uczestniczył w konferencji wersalskiej jako
doradca Lloyda George'a. Wywołał znaczne poruszenie opuszczając konferencję w proteście przeciw nało\
eniu
reparacji wojennych na Niemcy.
W czasie II wojny światowej był doradcą ministerstwa skarbu. W roku 1944 uczestniczył w konferencji w Bretton
Woods, która dała podwaliny pod utworzenie Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego.
http://pl.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes.
2
J. M. Keynes, Ogólna teoria procentu, zatrudnienia i pieniądza, Warszawa PWN 1956.
3
L.R.Klein, The Keynesian Revolution, New York, Macmillan 1949.
4
Por. J. Sołdaczuk: Teoria ekonomiczna J. M. Keynesa. Próba krytyki. Warszawa: PWN 1959 s. 26 i nast.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 1
Historia myśli ekonomicznej
pieniÄ™\
ną. Krytykował jednocześnie swoich poprzedników za prowadzenie analiz cząstkowych, np. za
zajęcie się teorią produkcji, wymiany czy podziału. W realizacji tego zadania w du\
ej mierze pomocne
miało być nawiązywanie do tradycji ekonomii klasycznej, która posługiwała się kategoriami
makroekonomicznymi.
Je\
eli współczesna Keynesowi ekonomia ortodoksyjna badała głównie krańcowe przychody
i koszty poszczególnych jednostek gospodarczych, to uczony ten interesował się wielkościami
agregatowymi, takimi jak: globalny dochód, popyt, zatrudnienie czy inwestycje. Nie znaczy to
oczywiście, \
e nie zdawał on sobie sprawy z odmienności występujących między poszczególnymi
jednostkami, interesowała go jednak wypadkowa ich działalność, a nie dociekanie ró\
nic.
Posługiwanie się kategoriami makroekonomicznymi nie świadczy o tym, \
e Keynes odchodzi od
instrumentarium mikroekonomii. Jest ono stosowane do analizy wielkości zagregowanych, po
przyjęciu zało\
enia, \
e motywy są uogólniane, a skutki działań poszczególnych podmiotów
sumowane.
Istotnym novum w stosunku do neoklasyków jest podjęcie rozwa\
ań w kategoriach popytowego
modelu gospodarki kapitalistycznej. Keynes przyjmuje, \
e w badanych krótkich okresach zdolności
produkcyjne gospodarki są stałe, a o poziomie ich wykorzystania, a tym samym o wielkości dochodu
narodowego, decyduje wielkość globalnego popytu. Zdolności produkcyjnie określają nam jedynie
potencjalne granice mo\
liwego do uzyskania dochodu, wielkość rzeczywistą wyznaczają wydatki
społeczeństwa. Takie ujęcie oznacza odrzucenie funkcjonującego przez długi czas w teorii ekonomii
prawa Saya. Wyjaśnienie przyczyn wielu zjawisk kryzysowych sprowadza się zatem w ostatecznej
instancji do niedostatku popytu.
Podobny sposób widzenia gospodarki kapitalistycznej występował ju\
u ekonomistów klasycznych
w postaci teorii "kryzysów realizacji" Sismondiego czy "osób trzecich" Malthusa. Według tej ostatniej
niedostatek popytu mo\
na zneutralizować przez utrzymywanie nieprodukcyjnych konsumentów,
arystokracji, rentierów, urzędników czy te\
duchowieństwa, do którego "dziwnym trafem" sam Malthus
się zaliczał. Z ekonomistów tworzących w XX w. do prekursorów Keynesa nale\
y zaliczyć przede
wszystkim Knuta Wicksella (procesy kumulacyjne) wraz z innymi przedstawicielami szkoły szwedzkiej,
Hobsona i polskiego ekonomistę Michała Kaleckiego.
W modelu zaprezentowanym w "Ogólnej teorii" widać wyraz
ne odejście od dominującej ówcześnie
koncepcji współzale\
ności zjawisk na rzecz ich przyczynowości. Rezygnując z traktowania
wszystkich procesów ekonomicznych jako wzajemnie zale\
nych od siebie, Keynes dzieli je na takie,
które nie dostosowują się do innych, oraz takie, które poddając się oddziaływaniu bodz
ców
zewnętrznych, nie są w stanie wpływać na inne. Ujęcie to jest kolejnym przybli\
eniem siÄ™ do ekonomii
klasycznej.
Nie mo\
na jednak mówić o całkowitym odrzuceniu przez niego postulatów neoklasyków. Jego
teoria wskazuje, i\
procesy opisywane przez przedstawicieli tej szkoły są jedynie specyficznym
przypadkiem realizowanym w ramach teorii ogólnej. Dotyczy to zwłaszcza zjawisk zachodzących
w warunkach osiągnięcia równowagi przy pełnym wykorzystaniu wszystkich czynników produkcji (np.
tylko wtedy - według Keynesa - prawdziwe jest równanie Irvinga Fishera).
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 2
Historia myśli ekonomicznej
Teoria Keynesa jest w swojej podstawowej części teorią statyczną, tzn. odnoszącą się do krótkich
przedziałów czasu. Właśnie w krótkich okresach występują stany nierównowagi, w nich te\
nie
działają uznane przez ekonomię tradycyjną za uniwersalne mechanizmy prowadzące do likwidacji tej
nierównowagi, z jednoczesnym pełnym wykorzystaniem potencjału produkcyjnego. Swoje ujęcie tego
problemu Keynes wyraził lapidarnie w słowach: "... w długich okresach wszyscy i tak będziemy
martwi". Niemniej pod koniec "Ogólnej teorii" odchodzi on od analizy krótkookresowej i zajmuje się
zagadnieniami cyklu koniunkturalnego. Pomija przy tym całkowicie problemy okresów średnich, co
w póz
niejszym czasie było jednym z kilku zarzutów stawianych mu przez adwersarzy.
7.2 Podstawowe zmienne modelu
W modelu Keynesa mo\
na wyró\
nić trzy podstawowe elementy: dane, zmienne niezale\
ne
i zmienne zale\
ne. Dane charakteryzują warunki, w jakich funkcjonuje gospodarka, i jednocześnie
stanowią formę czynnika ograniczającego. Są to "rozporządzalna ilość i kwalifikacje siły roboczej,
istniejąca ilość i jakość rozporządzalnego wyposa\
enia kapitałowego, istniejąca technika, stopień
konkurencji, gusty i przyzwyczajenia konsumenta, przykrość związana z ró\
ną intensywnością pracy
oraz działalności nadzorczej i organizacyjnej5 . Poniewa\
w dłu\
szych przedziałach czasu czynniki te
podlegają modyfikacjom, ich wyszczególnienie jako danych niezmiennych potwierdza tezę
o dominowaniu w "Ogólnej teorii" rozwa\
ań dotyczących krótkich okresów.
Podstawowe zmienne niezale\
ne modelu stanowiÄ…:
- psychologiczna skłonność do konsumpcji,
- krańcowa rentowność kapitału,
- stopa procentowa.
Rys. 1
Podstawowe zmienne modelu Keynesa
y
ródło: Z.Jakubczyk, System ekonomiczny Keynesa jako makroekonomiczna i popytowa wizja gospodarki
socjalistycznej w: B.Fiedor, S.Czaja, Z.Jakubczyk, Kierunki rozwoju współczesnej ekonomii. Wrocław, AE
1992, s.80.
Mają one decydujący wpływ na wielkość zmiennych zale\
nych:
- dochodu narodowego (Y),
5
J.M.Keynes, Ogólna& op.cit.s. 311.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 3
Historia myśli ekonomicznej
- konsumpcji (C),
- oszczędności (S),
- inwestycji (I),
- zatrudnienia (N).
Psychologiczna skłonność do konsumpcji jest metodologicznie oparta na instrumentarium ekonomii
neoklasycznej. Oznacza ona wielkość dochodu, jaką dana jednostka jest zdecydowana przeznaczyć
C
ëÅ‚ öÅ‚
ìÅ‚ ÷Å‚
Y
íÅ‚ Å‚Å‚
na konsumpcję . W krótkim przedziale czasu jest ona stała i mo\
e się zmienić jedynie wtedy, gdy
podobnemu procesowi ulegnie dochód, z tym \
e "ludzie są na ogół skłonni do zwiększania swej
konsumpcji w miarę wzrostu dochodu, lecz nie o tyle, o ile wzrósł dochód"6. Oznacza to, \
e spadek
dochodu powoduje z kolei wzrost skłonności do konsumpcji. W ujęciu krańcowym, (ściślej:
"C
ëÅ‚ öÅ‚
ìÅ‚ ÷Å‚
"Y
íÅ‚ Å‚Å‚
ró\
nicowym) przyjmuje ona postać
i mo\
na ją interpretować jako przyrost konsumpcji spowodowany przyrostem dochodu. Formalnie
własności psychologicznej skłonności do konsumpcji mo\
na zapisać następująco:
"C
= c(Y ) (1)
"Y
"C
0 d" d" 1 (2)
"Y
"C
ëÅ‚ öÅ‚2 < 0
(3)
ìÅ‚ ÷Å‚
"Y
íÅ‚ Å‚Å‚
Poniewa\
dochód jako przychód rozkłada się na konsumpcję i oszczędności, krańcową skłonność
konsumpcji do jedności dopełnia krańcowa skłonność do oszczędzania:
"S "C
+ =1 (4)
"Y "Y
DrugÄ… zmiennÄ… niezale\
ną jest krańcowa rentowność kapitału (marginal efficiency of capital), która
jest równa "... stopie dyskontowej, przy której obecna wartość szeregu przewidywanych przychodów
z danego obiektu kapitałowego w ciągu jego trwania równa się cenie poda\
y tego obiektu. W ten
sposób otrzymujemy krańcową rentowność poszczególnych typów kapitału. Największa z tych
krańcowych rentowności mo\
e być uwa\
ana za krańcową rentowność kapitału w ogóle7".
6
Tam\
e s. 126.
7
Ibidem, s. 173  174.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 4
Historia myśli ekonomicznej
Zgodnie z tą skomplikowaną definicją (jak stwierdził ironicznie E. James, Keynes "miał skrupuły co
do nazywania rzeczy po imieniu8") przedsiębiorca ex ante podsumowuje kwoty, jakie spodziewa się
uzyskać z tytułu lokaty dodatkowego kapitału w danym przedsięwzięciu. Z psychologicznego punktu
widzenia przyszłe dochody aktualnie mają mniejszą wartość ni\
w momencie wpływu, a skalę tego
zjawiska określa stopa dyskontowa. Do obliczenia stopy zysku z planowanego przedsięwzięcia
stosuje się aktualną wartość przyszłych wpływów. Poniewa\
inwestycji dokonuje się z reguły w bran\
y
o najwy\
szej efektywności, za rentowność kapitału w ogóle przyjmuje się największą z krańcowych
rentowności.
Samo postępowanie przedsiębiorców jest uzale\
nione od bie\
Ä…cego stanu gospodarki oraz oceny
tendencji w przyszłości. Pesymizm zniechęca do inwestowania, nastroje przeciwne powodują
odmienne reakcje.
Jednak\
e nie sama spodziewana rentowność kapitału decyduje o wielkości inwestycji; ich rozmiary
określa dopiero jej porównanie z trzecią zmienną niezale\
ną - stopą procentową. Im większa jest
ró\
nica między tymi dwiema wielkościami, tym większe są szanse na boom inwestycyjny. Mała
ró\
nica zachęca raczej do zdeponowania kapitału w banku, bądz
te\
do zakupu papierów
wartościowych, obcią\
onych mniejszym ryzykiem ni\
inwestycje.
W przeciwieństwie do ekonomii tradycyjnej procent dla Keynesa nie jest ceną oszczędności.
Wysokość stopy procentowej jest wyznaczana przez dwa czynniki: preferencję płynności (liquidity
preference) i ilość pieniądza w obiegu. Preferencja płynności to skłonność do przechowywania
dochodu w formie pieniÄ™\
nej. Dokonując wyboru formy oszczędzania, jednostki ujawniają swoje
preferencje. Przechowując zasoby gotówkowe w postaci płynnej, kierują się następującymi motywami:
- transakcyjnym (business-motive) (związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej,
z potrzebami obrotu gotówkowego, czy te\
z koniecznością zachowania rezerw
w przedsiębiorstwie);
- u\
ytkowaniem dochodu (wynikającym z istnienia pewnego odstępu czasu między otrzymaniem
dochodu a jego wydatkowaniem);
- ostro\
nością (zachowywaniem rezerwy na wypadek wahań koniunktury);
- chęcią spekulacji (wią\
Ä…cÄ… siÄ™ z poszukiwaniem mo\
liwości najkorzystniejszych lokat, m. in.
w papierach wartościowych).
Ostatni z wymienionych motywów ma - według Keynesa - podstawowe znaczenie w kształtowaniu
skłonności do przechowywania oszczędności w formie pienię\
nej. Trzy pierwsze motywy kształtują
tzw. obieg czynny pieniądza. Jego wielkość jest rosnącą funkcją dochodu narodowego, co mo\
na
formalnie wyrazić następująco9:
M1 = L1(Y ) (5)
Podstawową własność tej funkcji oddaje pierwsza pochodna:
8
E. James: Historia myśli ekonomicznej XX wieku. Warszawa: PWN 1958 s. 263.
9
Por. Z.Jakubczyk, System ekonomiczny Keynesa jako makroekonomiczna i popytowa wizja gospodarki
socjalistycznej w: B.Fiedor, S.Czaja, Z.Jakubczyk, Kierunki rozwoju współczesnej ekonomii. Wrocław, AE 1992,
s. 76 -92.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 5
Historia myśli ekonomicznej
dL
> 0 (6)
dY
gdzie: M1 - popyt na pieniÄ…dz do obiegu czynnego (w obecnej makroekonomii popyt transakcyjny
i ostro\
nościowy). L w oznaczeniach Keynesa oznacza funkcję.
Skłonność do zachowywania płynnych form oszczędności wynikająca z motywu spekulacji (M2)
zale\
y od stopy procentowej i oczekiwań co do jej zmian. Keynes przedstawia wielkość popytu na
pieniÄ…dz jako malejÄ…cÄ… funkcjÄ™ stopy procentowej. Mo\
na to wyrazić w postaci formuły:
M2 = L2(r) (7)
Tym razem pierwsza pochodna jest ujemna, co oznacza zale\
ność negatywną
dL2
> 0 (8)
dr
Globalna wielkość zasobów gotówkowych wynikająca z preferencji płynności wynosi więc:
M = M1 + M2 = L1(Y) + L2(r) (9)
Wzrost ilości pieniądza w obiegu przyczynia się - zdaniem Keynesa -do obni\
ki stopy procentowej.
7.3 Problematyka równowagi. Mno\
nik. Cykl koniunkturalny
Jak stwierdzono na wstępie, w modelu Keynesa wysokość dochodu narodowego jest
determinowana przez wielkość popytu. Ten zaś z kolei wyznacza wielkość zatrudnienia. Sam popyt
dzieli się na inwestycyjny i konsumpcyjny; oba te elementy ró\
nią się od siebie podatnością na zmiany
i czynnikami je wywołującymi. Na cały ten problem nakłada się zagadnienie równowagi, którą Keynes
traktuje odmiennie ni\
neoklasycy. Jest to dla niego równość między globalnym popytem a poda\
Ä…,
niezale\
na od stopnia wykorzystania czynników produkcji; równowaga więc mo\
e się ustalić
w warunkach masowego bezrobocia, niskiego poziomu wykorzystania potencjału wytwórczego, gdy\

w gospodarce nie funkcjonujÄ… \
adne "naturalne" mechanizmy pobudzajÄ…ce uruchomienie istniejÄ…cych
rezerw.
Sfera konsumpcji stanowi stabilną część modelu, Keynes zakłada bowiem, i\
w krótkich okresach
zarówno dochód, jak i psychologiczna skłonność do konsumpcji, determinujące wydatki w tej sferze,
są stałe. y
ródłem nierównowagi są więc procesy inwestycyjne (nale\
y dodać, i\
w krótkich okresach
Keynesa interesował jedynie popytowy efekt inwestycji).
Dochód narodowy mo\
na przedstawić jako sumę dochodów:
Y = C + S (10)
lub sumę wydatków:
Y = C + I (11)
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 6
Historia myśli ekonomicznej
Z porównania tych formuł wynika matematyczna równość:
I = S (12)
Dopasowanie się inwestycji i oszczędności nie zachodzi jednak automatycznie, poniewa\
inne
czynniki decydują o wielkości i ruchu tych zmiennych, chocia\
ex post zawsze do jakiejś równości
dochodzi. Ex ante mo\
liwa jest nadwy\
ka oszczędności nad inwestycjami bądz
te\
-choć zdaniem
Keynesa jest to znacznie mniej prawdopodobne - zjawisko odwrotne; ewentualna równość będzie
stanowiła zjawisko przypadkowe.
Gdy S < I, co mo\
e być wynikiem tezauryzacji wypływającej z wysokiej preferencji płynności,
występują trudności ze zbytem wytworzonej produkcji, co zmniejsza dochody i inwestycje.
Zahamowanie tego procesu następuje dzięki dwóm zjawiskom: spadek dochodów powoduje wzrost
krańcowej skłonności do konsumpcji, nie jest te\
mo\
liwe obni\
enie poziomu inwestycji do takiej
wielkości, przy której nastąpiłaby całkowita dekapitalizacja gospodarki. Ostatecznym wynikiem takiej
relacji między inwestycjami a oszczędnościami będzie ustalenie się równowagi przy niskim poziomie
wykorzystania czynników produkcji10. (W ujęciu Keynesa nie sprzedana produkcja stanowi inwestycje
przymusowe, co pozwala na wyrównanie wysokości I i S).
Gdy S > I, następuje o\
ywienie gospodarczej będące wynikiem istnienia wysokiego popytu
efektywnego. Zahamowanie tego procesu mo\
e nastąpić w razie osiągnięcia stanu pełnego
wykorzystania czynników produkcji (pojawią się wówczas zjawiska inflacyjne będące barierą rozwoju),
bÄ…dz
te\
w razie zrównania się wielkości inwestycji z wielkością oszczędności. Ten drugi proces
będzie skutkiem wzrostu krańcowej skłonności do oszczędzania, wynikającej ze zwiększenia się
dochodu społeczeństwa. Ostatecznie ustali się równowaga połączona z wysokim poziomem dochodu
narodowego. Ka\
dy stan równowagi jest jednak\
e zjawiskiem nietrwałym, albowiem w momencie jego
ustalenia przestają działać mechanizmy, które doprowadziły do jego utworzenia.
Szczegółowe relacje między wielkością nakładów inwestycyjnych a wzrostem dochodu
narodowego prezentuje teoria mno\
nika inwestycyjnego. Keynes wykorzystał tu koncepcję mno\
nika
zatrudnienia Richarda F. Kahna, który objaśniał kumulatywny proces wzrostu zatrudnienia globalnego
pod wpływem zatrudnienia pierwotnego, wywołanego przez roboty publiczne.
Mno\
nik działa w warunkach niepełnego wykorzystania czynników produkcji, a zwłaszcza siły
roboczej; gdy te warunki się zmieniają, przestaje on funkcjonować. Oznaczamy go literą q; jest on
stosunkiem między przyrostem dochodu narodowego a przyrostem inwestycji:
"Y
q = (13)
"I
10
J.Górski, W.Sierpiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej 1870  1950, Warszawa, PWN 1987, s. 331
i nast.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 7
Historia myśli ekonomicznej
Poniewa\
przyrost dochodu narodowego rozkłada się na przyrost inwestycji i konsumpcji:
"Y = "I + "C (15)
SkÄ…d
"I = "Y - "C (16)
a więc
"Y
q = : "Y (17)
"Y - "C
1
q =
"C (18)
1-
"Y
lub te\

1
q =
"S (19)
"Y
gdy\

"S "C
= 1- (20)
"Y "Y
Idea funkcjonowania mno\
nika jest następująca: pierwszy wydatek państwa uruchamia następny,
mniejszy od pierwotnego o wielkość wyznaczoną przez krańcową skłonność do oszczędzania, ten zaś
powoduje kolejny, te\
zmniejszony o ten sam procent itd. Jest to właśnie proces kumulacyjny, który
mo\
na sobie wyobrazić jako krzywÄ… drgaÅ„ gasnÄ…cych. Gdy skÅ‚onność do konsumpcji wynosi np. ¾
całkowity przyrost dochodu spowodowany wydatkowaniem 100 000 dolarów wyniesie:
2
3 3 100000
ëÅ‚ öÅ‚100000 + ëÅ‚ öÅ‚
100000 + 100000 + ... = = 400000
ìÅ‚ ÷Å‚ ìÅ‚ ÷Å‚
3
4 4
íÅ‚ Å‚Å‚ íÅ‚ Å‚Å‚
1-
4
Zarówno z przykładu liczbowego, jak i z końcowej formuły mno\
nika wynika wyraz
nie, \
e im
większa jest krańcowa skłonność do konsumpcji, tym większy całkowity przyrost dochodu. Z czysto
formalnego punktu widzenia koncepcja mno\
nika to praktyczne zastosowanie formuły postępu
geometrycznego zbie\
nego; dlatego aby zachowane były warunki zbie\
ności, krańcowa skłonność do
konsumpcji musi przybierać wartości z przedziału ( 0, 1)11.
11
Choć z czysto matematycznego punktu widzenia qµ(-1,1).
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 8
Historia myśli ekonomicznej
Analiza równowagi prowadzi Keynesa w kierunku objaśnienia cyklu koniunkturalnego. W tym
punkcie swoich rozwa\
ań odchodzi on od uwzględnienia jedynie popytowego efektu inwestycji,
włączając w zakres swojej analizy tak\
e efekty poda\
owe.
Okres pomyślnej koniunktury cechują: niska stopa procentowa i wysoka rentowność kapitału.
Powoduje to optymizm przedsiębiorców, którzy zwiększają inwestycje, uruchamiając tym samym
efekty mno\
nikowe. Przyczynia siÄ™ to do wzrostu produkcji, dochodu i zatrudnienia. W miarÄ™
rozszerzania rozmiarów produkcji obni\
a się krańcowa rentowność kapitału, gdy\
przedsiębiorcy
zmuszeni są zatrudniać czynniki produkcji o coraz to ni\
szej wydajności, pewne zaś ograniczone
zasoby ulegają całkowitemu wyczerpaniu. Jednocześnie w miarę wzrostu dochodu maleje krańcowa
skłonność do konsumpcji, spada więc popyt, uruchamiane zaś inwestycje wywołują wzrost poda\
y.
Następuje kryzys nadprodukcji, przedsiębiorców ogarnia fala pesymizmu, objawiająca się gwałtownym
zmniejszeniem inwestycji. Ponownie, tym razem w odwrotnym kierunku, zaczyna działać mno\
nik.
Maleje produkcja, zatrudnienie i dochód. Proces ten jest wyhamowany przez wzrastającą w miarę
spadku dochodu krańcową skłonność do konsumpcji. Dzięki upływowi czasu zu\
yciu ulega te\

istniejący majątek trwały, powoli zaczyna wzrastać rentowność kapitału. Przedsiębiorcy zaczynają
bardziej optymistycznie zapatrywać się w przyszłość. W ten sposób zaczyna się kolejny cykl.
7. 4 Keynesowskie metody interwencji państwa w \
ycie gospodarcze12.
Kapitalizm XX w. wkroczył - według Keynesa - w okres stagnacji, spowodowanej stałą przewagą
oszczędności nad inwestycjami. Jest to skutkiem malejącej skłonności do konsumpcji, wynikającej ze
wzrostu dochodu krajów wysoko rozwiniętych oraz malejącej krańcowej rentowności kapitału. Ten
drugi aspekt jest wynikiem stałego powiększania się zasobów kapitałowych. Poniewa\
w systemie
ekonomicznym nie ma wewnętrznych mechanizmów przeciwdziałających stagnacji, konieczna jest
aktywna rola państwa w \
yciu gospodarczym.
Jednym z mo\
liwych do zastosowania środków interwencji jest polityka banku centralnego, mająca
na celu zwiększenie zasobów pieniądza w społeczeństwie. Mo\
na tego dokonać dwoma sposobami.
Pierwszy to obni\
enie stopy procentowej i dyskontowej. Jednak\
e powa\
ną trudność w realizacji tego
zamierzenia stwarzało (w czasach Keynesa) funkcjonowanie waluty wymienialnej na złoto, co
utrudniało manipulację pieniądzem. Poza tym istniała mo\
liwość pojawienia się "pułapki płynności",
tzn. sytuacji, w której absolutna preferencja płynności wchłania całą zwiększającą się poda\

pieniÄ…dza, uniemo\
liwiajÄ…c przez to obni\
enie stopy procentowej.
Drugi sposób to polityka otwartego rynku, kiedy bank, skupując papiery wartościowe, wpływa na
zwy\
kÄ™ ich cen, obni\
ając relatywnie stopę procentową od papierów wartościowych. Gdy cena
obligacji o stałym dochodzie 100 dolarów wzrośnie z tysiąca do dwóch tysięcy dolarów, wówczas
stopa procentowa spadnie z 10 do 5%.
Wa\
nym instrumentem oddziaływania państwa jest polityka podatkowa. Pierwszy kierunek
działalności fiskalnej to progresywne opodatkowanie wysokich dochodów i jednocześnie zwiększanie
12
Obecnie istnieje znacznie więcej instrumentów interwencjonizmu państwowego, ni\
zaprezentowano
w wykładzie. Skoncentrowałem się jednak wyłącznie na keynesowskich metodach interwencji państwa w \
ycie
gospodarcze.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 9
Historia myśli ekonomicznej
świadczeń społecznych na rzecz osób o najni\
szych dochodzie (ubezpieczenia społeczne, zasiłki dla
bezrobotnych itd.). Wynikiem takiej działalności byłoby powiększenie rozmiarów konsumpcji wskutek
napływu pieniądza do warstw o najwy\
szej psychologicznej skłonności do konsumpcji. Drugi kierunek
działania w ramach polityki fiskalnej to preferencje dla działalności inwestycyjnej, polegające na
obni\
ce stopy podatkowej od zysków przeznaczonych na inwestycje.
W razie gdy te instrumenty oka\
ą się niewystarczające, państwo powinno bezpośrednio wkroczyć
do gospodarki, finansując program inwestycji publicznych. Nie powinny one mieć charakteru
produkcyjnego, gdy\
zwiększałyby tak\
e poda\
, lecz winny polegać na rozbudowie infrastruktury (typu
drogi, mosty, szpitale, regulacja rzek itp.). Oczywiście formą takiej działalności mo\
e być nastawienie
gospodarki na produkcję zbrojeniową; w ten sposób "nakręcono" koniunkturę w Niemczech po 1933 r.
Keynes pomija w zasadzie to zagadnienie, \
artobliwie tłumacząc, i\
ka\
da metoda pobudzania popytu
jest dobra.
"Gdyby skarb państwa wypełnił stare butelki banknotami, zagrzebał je w opuszczonych szybach
węglowych na dostępnej głębokości i zasypał te szyby śmieciami, a następnie pozostawił wydostanie
tych banknotów [... ] prywatnym przedsiębiorcom (oczywiście po uzyskaniu dzier\
awy terenu
banknotowego), bezrobocie byłoby przezwycię\
one, a w wyniku tego zarówno realny dochód
społeczeństwa, jak i kapitał rzeczowy osiągnęłyby prawdopodobnie poziom znacznie wy\
szy ani\
eli
istniejÄ…cy obecnie13" .
Oprócz zwiększenia zatrudnienia inwestycje publiczne uruchomiłyby mechanizmy mno\
nikowe, co
spotęgowałoby efekt pierwotny, a przez to na dłu\
szy czas zapewniłyby odpowiednią wielkość popytu.
W sprawie finansowania działalności interwencyjnej stanowisko Keynesa jest jednoznaczne:
odrzuca on mo\
liwość dokonania tego przedsięwzięcia przez zwiększenie opodatkowania, byłoby to
bowiem tylko przeniesienie siły nabywczej od jednych konsumentów do drugich. Dlatego proponuje
sfinansowanie go z deficytu bud\
etowego, który w okresie kryzysu nie stanowi niebezpieczeństwa dla
gospodarki, lecz jest wa\
nym elementem polityki o\
ywienia. Deficyt ten mo\
na pokryć za pomocą
po\
yczek rządowych, zaciągniętych w bankach lub od obywateli pod zastaw obligacji. Sprzyja to
kreacji pieniądza bankowego i uruchomieniu nieczynnych oszczędności.
Problematyka płac roboczych wymaga nieco szerszego naświetlenia. Do czasu opublikowania
"Ogólnej teorii" dominująca była neoklasyczna koncepcja bezrobocia, której zwolennik i współtwórca
A. C. Pigou stał się "kozłem ofiarnym" Keynesa, ten bowiem dokonał w swym dziele bardzo ostrej
krytyki jego koncepcji. Swoją drogą nie powinno dziwić, \
e Pigou stał się z kolei jednym
z ekonomistów najskwapliwiej wyszukujących błędy zawarte w "Ogólnej teorii".
Według neoklasyków przyczyną bezrobocia jest zbyt wysoki w stosunku do krańcowej
produkcyjności pracy poziom płac. Przyczynę tego zjawiska upatrywano w zbyt du\
ej sile
przetargowej związków zawodowych. Do przełamania stagnacji konieczne jest więc obni\
enie płac
roboczych.
Ujęcie takie jest - zdaniem Keynesa - nierealne z dwóch powodów: po pierwsze - wśród robotników
występuje iluzja pienię\
na, obni\
ka płac więc naruszałaby spokój społeczny, po drugie - zajmując się
13
J.M.Keynes, Ogólna... op.cit, s. 168.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 10
Historia myśli ekonomicznej
aspektami kosztowymi, neoklasycy ignorują wpływ tego procesu na wielkość popytu. Ich rozumowanie
mo\
na przyjąć w skali jednego przedsiębiorstwa, w skali makro zatrudnienie wzrośnie wtedy, gdy
zwiększeniu ulegnie globalny popyt. Obni\
kę płac zaś, jeśli wymaga tego sytuacja, przeprowadza się
bez naruszania wysokości płac nominalnych za pomocą inflacyjnego wzrostu cen.
Inaczej mówiąc, Keynes był zwolennikiem polityki sztywnych płac nominalnych i elastycznej polityki
pieniÄ™\
nej14.
W swoim dziele "Jak opłacać wojnę" ("How to Pay for the War") Keynes sygnalizuje te\
metody
polityki antyinflacyjnej. Ze względu na brak mo\
liwości powiększenia konsumpcji pokojowej jest
konieczne - w celu zapobie\
enia inflacji - ściągnięcie z rynku nadwy\
ki dochodów i zamiana ich
w oszczędności. Drogi prowadzące do tego celu to popularyzacja oszczędzania, zwiększone podatki,
po\
yczki rządowe itd. "Odło\
ony popyt" po wojnie stanie się idealnym czynnikiem napędzającym
koniunkturÄ™. Nale\
y zauwa\
yć, i\
pierwsze lata powojenne ukazały realność tej tezy Keynesa.
Pytania kontrolne:
1. Na czym polegał pierwszy kryzys w ekonomii?
2. Na czym polegały zmiany w metodologii ekonomii dokonane przez Keynesa?
3. Do jakich okresów odnosi się teoria Keynesa?
4. Scharakteryzuj zmienne zale\
ne i niezale\
ne w modelu Keynesa.
5. Omów koncepcję preferencji płynności.
6. Zaprezentuj formalne (matematyczne) właściwości krańcowej skłonności do konsumpcji.
7. Jaki wpływ na inwestycje ma stopa procentowa?
8. Jakie są motywy przechowywania gotówki?
9. Zaprezentuj w sposób formalny zapotrzebowanie na pieniądz.
10. Omów mechanizm dostosowywania się oszczędności do wydatków.
11. Jakie skutki przynosi nadwy\
ka oszczędności nad inwestycjami?
12. Jakie skutki przynosi nadwy\
ka inwestycji nad oszczędnościami?
13. Wyprowadz
formułę mno\
nika.
14. Jaki jest mechanizm działania mno\
nika?
15. Jaki jest mechanizm cyklu koniunkturalnego?
16. Omów instrumenty interwencjonizmu państwowego realizowane przez bank centralny.
17. Jaka jest rola inwestycji publicznych?
18. Jaką politykę antyinflacyjną proponował Keynes?
14
B.Snowdown, H.Vane, P.Wynarczyk, Współczesne nurty makroekonomii, Warszawa, PWN 1998, s. 78.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 11
Historia myśli ekonomicznej
Problemy do dyskusji:
1. Czy twoim zdaniem gospodarka rynkowa ma popytowy czy te\
poda\
owy charakter?
2. Jaki zakres twoim zdaniem powinna mieć interwencja państwa w \
ycie gospodarcze?
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 12
Historia myśli ekonomicznej