Starożytny Egipt
Sztuka starożytnego Egiptu miała charakter religijny i grobowy (sepulkralny) Jej specyfika wynikała z charakteru religii określającej ziemskie życie człowieka jako fazę przejściową, przygotowującą do pełnego istnienia w wieczności. Absolutna większość zabytków egipskich pochodzi z grobowców.
Władca Egiptu - faraon był wcieleniem boga Horusa.
3100 - 2686 p.n.e. - Okres Archaiczny w historii starożytnego Egiptu, kształtowanie się państwa; panowanie I i II dynastii.
3100 - paleta Narmera
- wykształcenie się kanonu postaci w sztuce egipskiej, obowiązującego do końca istnienia państwowości
Stare Państwo - 2686 - 2181 p.n.e.
piramida Dżosera w Sakkara - schodkowa, pierwszy grobowiec i zespół świątyń egipskich zbudowany z kamienia (przez Imhotepa - architekta Dżosera).
piramida łamana w Dahszur dla Snofru, ojca Cheopsa
wielkie piramidy w Giza - Cheopsa (najwyższa), Chefrena ( z częściowo zachowanym zespołem świątyń i figurą Wielkiego Sfinksa z twarzą Chefrena) i Mykerinosa
ujednolicenie się zasad kanonu postaci
wykształcenie się formy mastaby jako grobowca dostojników
rzeźba - blokowa, monumentalna, twarze oddające podobieństwo rysów (szeroko rozstawione oczy i kości policzkowe, szerokie usta, niskie czoła)
przewaga polichromowanego reliefu (wypukłego) nad malarstwem
Średnie Państwo - 2133-1670 p.n.e.
rozwój jubilerstwa
rzeźba i architektura mniej monumentalna; na twarzach figur pojawia się lekki uśmiech
portrety pesymistyczne władców (Sezostris III)
Nowe Państwo - 1567 - 1079 p.n.e.
wykształcenie się kanonu świątyni egipskiej
rozwój malarstwa - obok tradycyjnych, opartych na zasadach kanonu przedstawień, pojawiły się takie, które traktowały postać ludzką w sposób swobodniejszy ( poza kontrapostu, boczne lub frontalne ujęcie całej postaci)
w reliefie i malarstwie formy kształtowane płynniejszą, bardziej niż w starym Państwie wyrafinowaną linią, rysy twarzy (także w rzeźbie) - delikatniejsze
rozwój monumentalnej architektury i rzeźby (posągi władców przed fasadami świątyń);
świątynie grobowe kute w skałach
zespoły świątyń z wielką świątynią Amona w Karnaku i Luksorze
okres amarnejski - czasy Echnatona - reforma religijna (wprowadził monoteizm); rozluźnienie kanonu, sceny rodzajowe z udziałem władcy, deformacja sylwetek ludzkich
rządy Tutenchamona - następcy Echnatona - powrót do dawnych obyczajów. Grobowiec Tutenchamona jest jedynym grobowcem faraona odnalezionym w stanie nienaruszonym.
Okres Późny - 715-332 p.n.e.
Okres Grecki - 332 p.n.e. - 30 n.e.
- panowanie dynastii Ptolemeuszy - świątynia Horusa w Edfu
Okres Rzymski - 30 - 395
Na terenie między innymi rzymskiej prowincji jaką stał się Egipt powstawały już w czasach apostolskich pierwsze gminy chrześcijańskie. Oryginalnymi zabytkami z tego okresu są tzw. portrety fajumskie (I - IV wiek n.e.). Ich nazwa pochodzi od oazy Fajum, gdzie znaleziono ich pierwszy i największy zbiór. Portrety przedstawiają popiersia zmarłych i były przymocowywane do bandaży mumii w miejscu twarzy. Malowane były na deskach lub płótnie pokrytym gipsem o wymiarach od 30 x 15 cm do 50 x 35 cm. Używano techniki enkaustycznej lub temperowej, a czasem łączono obie w jednym dziele.
Starożytna Mezopotamia
Sztuka sumeryjska i akkadyjska - III tysiąclecie p.n.e.
okres starosumeryjski - trwał do połowy III tysiąclecia p.n.e.
Sumerowie pojawili się w Mezopotamii w IV tysiącleciu p.n.e. (zakładali pierwsze miasta - Ur, Uruk, Lagasz i inne)
posługiwali się pismem klinowym
budowle wznosili z suszonej cegły; charakterystyczne to zikkuraty - okręgi świątynne o formie kilkukondygnacyjnej wieży - na kolejnych, zmniejszających się schodkowo kondygnacjach znajdowały się tarasy połączone schodami lub rampami. Na szczycie umieszczano świątynię.
rzeźbę sumeryjską prezentują figurki wotywne (adoranci - schematyzm, bardzo duże, szeroko otwarte oczy, złożone ręce) i kamienne stele upamiętniające ważne wydarzenia historyczne
na wysokim poziomie stało złotnictwo ( przedmioty z grobów królewskich z Ur - XXVI wiek p.n.e.)
Sztandar z Ur - drewniana płyta pokryta mozaiką, wykonaną z kamieni, muszli i macicy perłowej. W trzech pasach ukazana jest zwycięska wojna oraz wydana po niej uczta.
okres akkadyjski - w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e. władzę w Mezopotamii zdobyli przedstawiciele semickiego ludu Akadów (król Sargon Wielki)
rzeźbę akkadyjska prezentują częściowo zachowane posągi władców o zindywidualizowanych rysach twarzy i precyzyjnym wykonaniu oraz stele (stele Naramsina), w których postacie były smuklejsze i swobodniej traktowane niż sumeryjskie
renesans sumeryjski - po okresie najazdów i upadku, kultura sumeryjska odrodziła się pod panowaniem Gudei z Lagasz (XXI wiek p.n.e.).
Sztuka starobabilońska
król Babilonu - Hammurabi władający od ok. 1792 roku p.n.e. podbił inne miasta- państwa na które rozpadło się dawne królestwo sumeryjskie i stworzył imperium babilońskie
stela Hammurabiego - podłużny kamień, wysokości 2 metrów pokryty pismem klinowym z tekstem kodeksu stanowiącego zbiór praw obowiązujących w całym państwie babilońskim. U góry prawdopodobnie przedstawiono Hammurabiego przed bogiem słońca i sprawiedliwości - Szamaszem
Sztuka asyryjska
Asyryjczycy zamieszkiwali tereny północnej Mezopotamii od V tysiąclecia p.n.e. Na początki II tys. p.n.e. stworzyli państwo, które przeżywało okres szczególnej świetności w latach 722-612 p.n.e., czasach panowania dynastii założonej przez Sargona II. Z tego okresu pochodzą ruiny wspaniałych pałaców w Durszarrukin (pałac Sargona) i Niniwie (pałac Assurbanipala). Pałace te łączyły funkcje administracyjne i religijne.
paradne komnaty pałacowe zdobiono wmontowanymi w ścianę kamiennymi reliefami ilustrującymi kroniki panowania władców (walki, zwycięstwa, polowania, święta, obrzędy, uczty)
w portalach bram pałacowych umieszczano kolosalne lamassu - skrzydlatych geniuszy - strażników bramy
Sztuka nowobabilońska (chaldejska)
w 626 państwo babilońskie zostało ponownie zjednoczone. Do potęgi doprowadził je król Nabuchodonozor (605-562 p.n.e.), wielki budowniczy Babilonu
Brama Isztar - północna brama miasta (w zasadzie budynek bramny z wewnętrznym dziedzińcem), przylegająca do pałacu królewskiego, otwierająca drogę procesyjną ciągnąca się wzdłuż pałacu.
w 539 roku król Persji Cyrus II zdobył miasto i opanował kraj
Sztuka starożytnej Krety i wysp cykladzkich
idole cykladzkie - powstawały na wyspach cykladzkich w ciągu III tysiąclecia p.n.e. (epoka brązu). Są to przeważnie małe kamienne figurki kobiet i mężczyzn (wojownicy, muzykanci) o charakterystycznej zredukowanej formie, wkładane do grobów. Powstawały też większe (do półtora metra), prawdopodobnie ustawiane w miejscach kultu.
kultura kreteńska (minojska) rozwijała się od III tysiącleciu p.n.e. Szczyt rozwoju przeżywała w II tysiącleciu, zwłaszcza między XVIII a XIV wiekiem p.n.e. (w XIV wieku podporządkowali sobie Kretę Achajowie, w 1100 roku p.n.e. miał miejsce najazd Dorów)
pałace kreteńskie odkryte w Knossos, Fajstos i Malia zajmują olbrzymie tereny - największy w Knossos, będący siedzibą władcy rozciąga się na obszarze 17 400 metrów Układ budowli kształtowany był wokół centralnego dziedzińca umieszczonego wewnątrz kompleksu zabudowań. Sytuowane je na zboczach gór, stąd zróżnicowana ilość kondygnacji. Dolna część budowli przypominała labirynt.
rzeźbę kreteńska prezentują figurki kobiet (kapłanki lub boginie) ubrane w tzw. stroje dworskie (szeroka spódnica i obcisły kaftanik odsłaniający piersi). Wykonywane je z gliny, fajansu (np. boginie z wężami), kości słoniowej oraz brązu.
Ściany pomieszczeń w kreteńskich pałacach zdobiono freskami. Ich tematem jest rodzima flora i fauna (także morska), postacie ludzkie lub zwierzęcej na tle pejzażu, sceny z życia dworu, uroczystości świeckie i religijne. W ruinach pałacu w Knossos znaleziono tylko niewielkie fragmenty fresków. Duże i o wiele lepiej zachowane odkryto na wyspie Santorini w mieście Akrotiri (freski pokrywały ściany domów i pochodzą prawdopodobnie z XVI w p.n.e.)
starsza ceramika kreteńska to wazy kamaresowe z motywami ornamentalnymi w kolorach białym, żółtym lub czerwonym malowanymi na ciemnym tle. W XVI wieku p.n.e. pojawił się „styl morski” (popularny motyw ośmiornicy)
pałac w Knossos został odkryty i częściowo zrekonstruowany przez angielskiego archeologa Artura Evansa na początku XX wieku.
Sztuka mykeńska (achajska)
Rozwijała się między 1600 a 1100 rokiem p.n.e. na Peloponezie. Związany Jej rozkwit związany był z ekspansją na wyspy a przede z wszystkim podbiciem Krety i zaadoptowaniem osiągnięć kreteńskiej kultury
Achajowie budowali na wzgórzach obronne twierdze (cytadele) - ośrodki władzy i sztuki. Cytadele w Mykenach i Tirynsie otaczają potężne mury (mury cyklopowe), w których znajdowały się monumentalne bramy (Brama Lwów w Mykenach). Ich centrum stanowił pałac władcy - megaron. Ściany i posadzki pałaców pokrywano malowidłami.
architekturę sepulkralną prezentują groby szybowe (wcześniej sytuowane poza obrębem cytadeli, potem, po rozbudowie murów włączone w całe założenie), w których Henryk Schliemann znalazł między innymi wspaniałą złotą biżuterię, broń i złote maski pośmiertne. Innym przykładem architektury grobowej są sklepione kopułą pozorną groby tolosowe - grób Agamemnona ((Skarbiec Arteusza) w Mykenach
przykładem późnego stylu ceramiki mykeńskiej jest Waza Wojowników (wprowadzanie całych kompozycji obrazowych zamiast pojedynczych motywów)
Starożytna Grecja
XII - V w. (480) p.n.e. - okres archaiczny
IX- VIII w. p.n.e. - wykształcenie się stylu geometrycznego w malarstwie wazowym. Wazy dipylońskie (pełniły funkcje pomników nagrobnych)
połowa VIII w. p.n.e. - początek wielkiej kolonizacji
VII w. p.n.e. - styl orientalizujący w malarstwie wazowym
wykształcenie się porządku doryckiego (Grecja właściwa) i jońskiego (Azja Mniejsza)
okres późnoarchaiczny (620-480) - rozwój kamiennego budownictwa monumentalnego (świątynie) i kamiennej rzeźby, styl czarnofigurowy w malarstwie wazowym
Kuros (gr, młodzieniec) - typ posągu przedstawiającego nagiego mężczyznę, z opuszczonymi rękami, w pozycji kroczącej. Figury miały charakter wotywny (ustawiane w okręgach świątynnych) lub sepulkralny (ustawiane na grobach)
Kora (gr. dziewczyna) - posąg kobiety, zawsze ubranej, pierwotnie polichromowany, o cechach portretowych. Kory poświęcane były m.in. bogini Herze i Atenie . W architekturze mogły pełnić funkcje kariatyd (unikalny zespół kor odkryto w tzw. gruzowisku perskim na Akropolu)
W środkowym okresie czasów późnoarchaicznych rzeźba stała się bardziej zróżnicowana formalnie (zrywanie z frontalnością i symetrią) i tematycznie (Moschoforos - niosący cielę). W latach 560-480 wykształcił się styl czerwonofigurowy w malarstwie wazowym
V w. - okres klasyczny
dominacja Aten w świecie greckim - rządy Peryklesa
nowa zabudowa Akropolu w Atenach (zniszczonego w czasie wojen perskich). Współobecność porządku doryckiego i jońskiego w zespole sakralnym a nawet w jednym obiekcie (Partenon)
Partenon - świątynia Ateny Partenos - główny obiekt Akropolu. Propyleje - monumentalna brama (budynek bramny) do okręgu sakralnego; w jednym ze skrzydeł Propylejów mieściła się Pinakoteka (galeria malarstwa), na szczycie drugiego - jońska świątynia Nike. Erechtejon - świątynia jońska poświęcona Posejdonowi i Atenie - nietypowy plan, portyk z kariatydami (ganek kor)
wczesne lata okresu klasycznego - ostateczne zerwanie z frontalnością i statyką, perfekcyjny modelunek ciała, ukazywanie momentu ruchu -- Myron - Dyskobol
działalność Fidiasza - autora projektów rzeźb stanowiących wystrój Partenonu (Fidiasz sprawował nadzór nad zabudową Akropolu) i monumentalnych, kultowych rzeźb wykonanych w technice chryzelefantyny - Ateny Partenos i (powstałej po wygnaniu artysty z Aten) Zeusa Olimpijskiego.
styl mokrych szat - konwencja kształtowania tkanin na ciele - od okresu klasycznego obecna w sztuce greckiej i późniejszej (prawdopodobnie autorstwa Fidiasza)
kanon proporcji postaci ludzkiej opracowany przez Polikleta, uwidoczniony w posągu Doryforosa (niosący włócznię) - wymiary postaci oparte na module (moduł - szerokość palca); cała postać - 100 modułów; każda część ciała - wielokrotność modułu; głowa 1/8, stopa - 1/6, twarz i ręka - 1/10 wysokości ciała; kontrapost - uznany za najdoskonalszy sposób prezentacji postaci (równowaga wagowa i kompozycyjna)
rozwój malarstwa - iluzjonistyczne efekty - Zeuksis i Parrasjos (do naszych czasów nie zachował się żaden z licznych obrazów tablicowych. Osiągnięciami mistrzów inspirowali się malarze waz)
rozwój stylu czerwonofigurowego w malarstwie wazowym
IV wiek - okres późnoklasyczny
dominacja Macedonii nad światem greckim, podboje Aleksandra Wielkiego
architektura - upodobanie do porządku jońskiego, we wnętrzach stosowanie porządku korynckiego; częstsze budowle na planie koła (tolosy - tolos w Delfach), monumentalna architektura niesakralna (mauzoleum w Halikarnasie - wybudowane dla upamiętnienia władcy Karii - Mauzolosa - 45 m wysokości), teatr w Epidauros (największy w Grecji)
rzeźba - laicki charakter przedstawień bogów i herosów, swobodniejsze, mocno wygięte ciała w kontrapoście, smuklejsze proporcje, sytuacyjność, realistyczne tendencje w rzeźbie portretowej (portrety Aleksandra Wielkiego)
Praksyteles - wdzięk, zmysłowość, miękkie opracowanie konturów (sfumato); twórca wzorca aktu kobiecego - Afrodyta z Knidos (naśladowana w wielu kopiach i stylizacjach)
Lizyp - nadworny rzeźbiarz Aleksandra Wielkiego (wielokrotnie go portretował); stworzył nowy, smuklejszy kanon postaci (Apoksyomenos); podkreślał anatomię mięśni, często przedstawiał postacie odpoczywające po wysiłku (Odpoczywający Herakles)
Skopas - wprowadził do rzeźby ekspresyjny gest i patos (Bachantka)
Rozkwit malarstwa - działalność największego mistrza starożytności - Apellesa (według opisu jego dzieła Botticelli namalował w XV wieku Narodziny Wenus; popularność dużych scen zbiorowych - Bitwa Aleksandra wielkiego z Dariuszem (kopia rzymska w technice mozaiki)
III - I w. p.n.e. Okres hellenistyczny - w tych czasach zmieniła się organizacja świata greckiego. Powstały wielkie państwa rządzone przez absolutnych władców.
ramy czasowe okresu hellenistycznego wyznacz śmierć Aleksandra Wielkiego (323 r. p.n.e) i podbój Egiptu Ptolemeuszy przez Rzymian (30 r. p.n.e.)
zakładanie nowych miast, porządkowanie i rozbudowa starych. Nowe miasta powstawały na regularnych planach (ulice krzyżujące się pod kątem prostym tworzyły kwatery pod zabudowę), z wyraźnie zaznaczonymi granicami dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych i terenów rekreacyjnych. Rozwój architektury świeckiej. Centralnym miejscem mieście hellenistycznym była agora (rynek). Najważniejszymi budowle miejskie to: buleuterion (ratusz, miejsce posiedzeń rady miejskiej), stoa wznoszona jako budowla wolno stojąca o zróżnicowanym przeznaczeniu użytkowym (stoa Attalosa w Atenach), gimnazjony i palestry, biblioteki
świątynie - stosowanie porządku jońskiego i korynckiego (także w zewnętrznej kolumnadzie)
zróżnicowanie brył, typów i wzbogacenie wystroju budowli - latarnia morska w Faros - arcydzieło techniki hellenistycznej; Wieża Wiatrów w Atenach ( budynek na planie ośmiokąta z umieszczonymi na ścianach płaskorzeźbami personifikującymi wiatry zegary słoneczne; we wnętrzu znajdował się zegar wodny); ozdobne bazy kolumn i podwójna perystaza w świątyniach (Olimpiejon w Atenach); zróżnicowanie porządków kolumn na dwóch kondygnacjach (stoa Attalosa w Atenach)
Rzeźba hellenistyczna
motyw postaci ludzkiej (wciąż wiodący w rzeźbie greckiej) - traktowany bardzo szeroko - obok przedstawień opartych na tradycji klasycznej (głównie posągi kultowe), ukazywano człowieka w różnych pozach i sytuacjach, w różnych grupach wiekowych (dzieci, starcy), o zniekształconych figurach (karły), o różnej przynależności etnicznej (Persowie, Nubijczycy). Na twarzach i w geście widoczne różne stany emocjonalne
popularność wielofiguralnych, wieloplanowych kompozycji w rzeźbie pełnej
mecenasami artystów byli często władcy wielkich hellenistycznych państw - rzeźba niejednokrotnie służyła ukazaniu ich prestiżu.
rozwój rzeźby o tematyce świeckiej - posągi przeznaczane były już nie wyłącznie dla okręgów sakralnych i świątyń; ustawiano je w parkach, ogrodach, placach i budowlach publicznych.
rozwój portretu realistycznego (zwłaszcza wizerunków władców)
powstawały pierwsze kopie dzieł z okresu klasycznego mające podkreślić więź świata hellenistycznego z wielką tradycją sztuki i kultury greckiej. Taką samą funkcję miały posągi filozofów stawiane w miejscach publicznych.
kontynuacja i rozwój osiągnięć Lizyna, Skopasa i Praksytelesa; powstanie nowych ośrodków sztuki rzeźbiarskiej - w Pergamonie, na Rodos i w Aleksandrii
wyraźnie wybijający się dynamiczny i pełen patosu nurt „baroku hellenistycznego” - rozwijający się na Rodos (Grupa Laokoona) i w Pergamonie (Ołtarz Pergamoński ozdobiony fryzem przedstawiającym Gigantomachię; Grupa Galów - Umierający Gal i Gal przebijający się mieczem)). Z kręgu rodyjskiego pochodzi też Nike z Samotraki i Chłopiec duszący gęś.
W rzeźbie hellenistycznej wyróżnia się także tendencję rokokową - prezentowaną głównie przez pełną wdzięku rzeźbę aleksandryjską i tradycyjną - opartą na wzorach klasycznych (Wenus z Milo, Kolos rodyjski) - z centrum w Atenach.
Aleksandria - ośrodek kontynuujący tradycje Praksytelesa - akty kobiece (liczne przedstawienia Afrodyty), rzeźba rodzajowa, rzeźba alegoryczna (Personifikacja Nilu), karykatura i groteska
nadawanie rodzajowego charakteru rzeźbie religijnej; swobodne traktowanie mitologii.
szczególna popularność pewnych motywów i wątków ( np. motyw walki, cierpienia i śmierci; motyw snu; motyw tańca; motyw kapiącej się Afrodyty, motyw opiekunki miasta w corona muralis)
w reliefie - pejzażowe tło dla sceny figuralnej
Sztuka Etrusków
Kultura Etrusków rozwijała się na terenie środkowej Italii od X do I wieku p.n.e. Okres jej największego rozkwitu przypadał na wieki VII i VI oraz IV i III p.n.e. ( w IV w. p.n.e. rozpoczął się podbój miast etruskich przez Rzymian, który zakończył się w połowie wieku III)
Grecy pojawili się w Italii pod koniec VIII wieku; w VI w. wielu rzemieślników greckich przybyło do Etrurii w obawie przed Persami.
Wpływy greckie w sztuce i kulturze etruskiej widoczne są już od VII wieku p.n.e. -(ceramika koryncka). Rozwój handlu spowodował także napływ wyrobów pochodzenia syryjskiego, egipskiego i fenickiego
Etruskowie nie przywiązywali wagi do poprawności anatomicznej ani do wyważonych proporcji; za to doskonale potrafili oddać pełen ekspresji ruch.
w VI wieku ostatecznie wykształciła się forma świątyni etruskiej (znana jedynie z terakotowych modeli). Świątynie były nieduże, budowane z drewna i suszonej cegły Stały na niskim, kamiennym podium, wysunięty dach wsparty na trzech rzędach kolumn w porządku toskańskim tworzył głęboki przedsionek. Wnętrze podzielone było na trzy nawy. Bogate zdobienia (antefiksy, akroteriony wieńczące dachy) wykonywano z terakoty.
tumulusy etruskie to duże grobowce budowana na planie koła, kryte kopulą pozorną i kopcem ziemnym. Wnętrza zawierały bogate wyposażenie - nekropola w Tarkwinii słynie z malowideł, w Caere znajdują się groby urządzone na podobieństwo domów mieszkalnych
tematyka malowideł dekorujących komory grobowe to przede wszystkim przedstawienia uczt, tańców i igrzysk, obrzędów religijnych a także sceny polowań czy połowu ryb.
terakotową rzeźbę etruską prezentują pokrywy urn i sarkofagów przedstawiające postacie zmarłych (sarkofag z Caere) i posąg Apolla zdobiący niegdyś świątynię w Veii, przypisywany jedynemu znanemu z imienia artyście etruskiemu - Vulce
Etruskowie słynęli z wyrobów odlewanych w brązie - prezentują je drobne figurki (m.in.wojowników), Wilczyca Kapitolińska i Chimera z Arezzo. Z brązu wykonywano też naczynia, kandelabry, trójnogi, grawerowane cisty (puszki na klejnoty) i lusterka oraz inne przedmioty
wazy bucchero - oryginalne naczynia etruskie wyrabiane od VII do V wieku o lśniącej ciemnej powierzchni. W późnym okresie zdobione dekoracją reliefową
między III a I wiekiem sztuka etruska rozwijała się już pod panowaniem Rzymu i charakteryzowała się duża ekspresją i i indywidualizacją typów ludzkich (urny, sarkofagi). Posąg mówcy (Arringatore), pochodzący z I w. p. n. e. to figura Etruska w rzymskiej todze, przykład „etruskiego wkładu” do ukształtowania się jednego z podstawowych typów posągu rzymskiego.
Sztuka starożytnego Rzymu
753 r. p.n.e. - legendarna data założenia Rzymu przez Romulusa
753- 509 r. p.n.e. - okres monarchii
509 - 27 r. p.n.e. - okres republiki w Rzymie
27 r. p.n.e. -395 r. n.e. - okres cesarstwa
313 - chrześcijaństwo - religią równoprawną w cesarstwie (edykt mediolański Konstantyna Wielkiego)
476 - upadek cesarstwa zachodniego
Architektura
Rzymianie wprowadzili do budownictwa nowe materiały (drobny kamień, cegłę paloną, cement) i nowe konstrukcje, które były konsekwencją stosowania łuku okrągłego - arkadę, sklepienie kolebkowe i krzyżowe, kopułę.
Bryły, wnętrza i elewacje budowli rzymskich były zróżnicowane; przede wszystkim przez kontrast linii prostych i półkolistych widocznych w planach i fasadach
Rzymianie przejęli greckie porządki kolumnowe i na nich oparli wystrój swoich budowli. Stworzyli własne, bardziej ozdobne, wersje porządków - rzymsko-dorycki, rzymsko joński i rzymsko-koryncki. Dodatkowo stosowali porządek kompozytowy (połączenie jońskiego i korynckiego) i toskański (podobny do doryckiego, ale z bazą i gładkim trzonem)
centrum miasta rzymskiego stanowiło forum (rynek) znajdujący się na skrzyżowaniu dwóch głównych dróg - ze wschodu na zachód i z północy na południe. Najstarsz forum rzymskie to Forum Romanum . Znajdowały się tam najważniejsze budowle publiczne -budynek senatu (Curia), mównica (Rostra), świątynia i dom Westalek. W okresie cesarstwa powstały bazyliki (Bazylika Julia z I w. n.e. i bazylika Maksencjusza z IV w. n.e. , świątynie, łuki triumfalne. Obok zbudowano kolejne fora cesarskie, z których największym było Forum Trajana z początku II wieku n.e.
Każde miasto rzymskie wyposażone było w zespół budowli publicznych. Należały do nich:
bazyliki - budowle na planie prostokąta, jedno lub kilkunawowe pełniące funkcje hali sądowej i targowej. Znane bazyliki znajdowały się na Forum Romanum - Bazylika Julia i bazylika Maksencjusza
amfiteatry - odkryte budowle na planie elipsy lub koła otoczone wznoszącymi się schodkowo ławkami dla widzów. W amfiteatrach odbywały się walki gladiatorów i inne masowe widowiska
cyrki - odkryte budowle na planie wydłużonej elipsy - odbywały się tam wyścigi kwadryg Arena cyrku oddzielona była od amfiteatralnej widowni rowem w celu zapewnienia widzom bezpieczeństwa. Tor był podwójny, z zakrętem wokół słupów na jednym końcu; na drugim mieściły się stajnie. Tory rozdzielał niski mur (spina). Największy cyrk to Circus Maximus (najstarsze pozostałości z VI w. p.n.e.);
teatry rzymskie - budowle podobne do greckich, ale wznoszona na płaskim terenie. Widownia w kształcie półkola była wpisana w rzut prostokąta. Orchestra miała kształt półkola, aktorzy grali na wydłużonym proscenium. Tak jak w Grecji tłem akcji była fasada budynku - skene z trojgiem drzwi. Jeden z najlepiej zachowanych teatrów rzymskich znajduje się w Orange (Francja)
odeony - mniejsze teatry, kryte dachem, przeznaczone do występów muzycznych i recytacji
termy - łaźnie miejskie -kompleks obiektów, w skład którego wchodziły baseny z zimną i gorącą wodą, łaźnie parowe i suche, sale do masażu, i wypoczynku, szatnie, boiska, gimnazjony, bufety, sale do gier (np. w kości), portyki. Termy służyły higienie i rekreacji, były dostępnych dla wszystkich. Najsłynniejsze termy powstały w Rzymie jako fundacje cesarskie - termy Tytusa, Domicjana, Karakali, Dioklecjana i Konstantyna. Dobrze zachował się także termy w Pompejach (najstarsze - II w. p.n.e.) i Trewirze - IV w. .n.e.
Rzymianie budowali doskonałe drogi, mosty i akwedukty, zaopatrujące miasta w wodę
Akwedukty- kanały wodociągowe podziemne lub nadziemne doprowadzające wodę z odległych źródeł do miast. Przy nagłych spadkach terenu (np. korytach rzek) akwedukty umieszczono je na konstrukcjach arkadowych, które pełniły także funkcje mostów. Konstrukcje te również nazywamy akweduktami (akwedukt Pont du Gard, doprowadzający wodę do Nimes na terenie Francji)
Pomniki architektoniczne
Łuki triumfalne - budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Przejście pod łukiem triumfalnym zwycięskiej armii było punktem kulminacyjnym pochodu triumfalnego w starożytnym Rzymie. Łuki triumfalne były zdobione kolumnami i płaskorzeźbami, na szczycie znajdowała się attyka a na niej kwadryga z posągiem cesarza. Słynne łuki to m. in. Łuk Tytusa (jednoprzelotowy) i Konstantyna (trójprzelotowy)
Kolumny honoryfikacyjny - stawiane ku czci cesarzy, zdobione płaskrzeżbami przedstawiającymi dzieje zwycięskich wojen. Niegdyś na ich szczytach stały posągi władców. Najsłynniejsza i najlepiej zachowana kolumna - kolumna Trajana znajduje się na Forum Trajana w Rzymie.
.
Świątynie i grobowce
Świątynie rzymskie oparte były na wzorach greckich i etruskich
Świątynie podłużne - budowane na planie prostokąta, stały na podwyższeniu, frontalne, z głębokim portykiem i półkolumnami naśladującymi perystazę. Najlepiej zachowała się świątynia zwana Maison Carree w Nimes (Francja)
Świątynie okrągłe - budowane na wzór greckich tolosów, poświęcane bogini Weście (np. świątynia Westy w Tivoli)
Panteon - najsławniejsza świątynia rzymska z II wieku n.e.; cella na planie koła, kolumnowy portyk na planie prostokąta zakończony trójkątnym frontonem
Mauzolea- monumentalne grobowce na planie koła. Mauzolea wznoszono przede wszystkim dla władców - najlepiej zachowało się do czasów współczesnych Mauzoleum Hadriana w Rzymie przeznaczone dla rodziny i następców cesarza.
Rezydencje cesarskie
Złoty dom Nerona (Domus Aurea -I wiek n. e.) - pałac Nerona nieukończony ze względu na zbyt dożą skalę przedsięwzięcia. Na części kompleksu pałacowego powstały potem inne budowle (Koloseum). W pozostałościach Złotego Domu odnaleziono malowidła podobne do pompejańskich, zdobione ornamentami, które nazwano groteską.
Willa Hadriana w Tivoli (II wiek n.e. )- letnia rezydencja cesarza - zespół budowli rozlokowanych w zakomponowanym pejzażu.
Pałac Dioklecjana w Splicie (IV wiek n. e.) - zakomponowany na kształt warownego obozu rzymskiego
Dom rzymski
Typowe domy znane są z Pompei, miasta, które w 79 r. n. e. zniszczył wybuch Wezuwiusza
Dom rzymski o układzie atrialno-perystylowym - widok i rzut poziomy
1 - przedsionek (westybul) 2 - atrium, 3- sadzawka (impluwium), 4 - alae (pokoje o nieznanym przeznaczeniu), 5 - sypialnia (cubiculum), 6 -pomieszczenia w których znajdowały się sklepy lub warsztaty, 7 - reprezentacyjne pomieszczenie pana domu( tablinum), 8 - jadalnie, 9 - perystyl (wewnętrzny ogródek otoczony portykiem), 10 - loża, zwana eksedrą
Rzeźba rzymska
Na terenie Rzymu wykonywano olbrzymie ilości kopii dzieł greckich, które, pierwotnie odlewane w brązie, wykuwano w marmurze. Dla zrównoważenia ciężaru dodawano podpórki, najczęściej w kształcie niewielkich pni drzew. Obok kopii w skali zbliżonej do oryginału powstawały miniatury. Często też łączono w grupę figuralną posągi, które w oryginale były pojedyncze.
Oryginalne rzeźby rzymskie stylizowano na greckie biorąc pod uwagę proporcje, ustawienie postaci i układy tkanin. Charakter stylizacji związany był z funkcją rzeźby i okresem w historii. W okresie republiki, w posągach kultowych spotykamy łączenie konwencji archaicznej i klasycznej, w czasach Oktawiana Augusta upodobanie do konwencji klasycznej (Ołtarz Pokoju). W rzeźbie ogrodowej i w czasach Hadriana (II wiek n. e.) stylizacja częściej odwołuje się do okresu hellenistycznego.
W miarę postępu czasu, w związku z narastaniem wpływów innych kultur na sztukę rzymską, , rzeźba ulegała „barbaryzacji” (odbiegała od wzorów greckich) - grupa Tetrarchów z końca III wieku (zredukowana forma, uproszczone proporcje).
Oryginalnym tworem rzymskim była rzeźba portretowa. Jej rozwój wynikał z wielkiego znaczenia kultu przodków w religii rzymskiej. Portrety miały formę głów portretowych, popiersi i posągów całych postaci. Portret werystyczny to taki, który bardzo wiernie odtwarza rysy modela. Wzorem dla wielu późniejszych posągów cesarskich był posąg Augusta z Prima Porta wzorowany na figurze Doryforosa . Szczególnym rodzajem portretu był posąg konny (posąg konny Marka Aureliusza z II wieku)
W starożytnym Rzymie rozwijała się także rzeźba o charakterze historycznym (dokumentalnym). Jednym ze znanych przykładów są płaskorzeźby na kolumnie Trajana przedstawiające dzieje wojen dackich.
Malarstwo i mozaika
Freski i mozaiki zdobiły wnętrza budowli rzymskich. Największe zespoły fresków odkryto w Pompejach, Herkulanum i Stabiach - miastach zniszczonych przez wybuch Wezuwiusz w 79 roku. Inne znane miejsca z pozostałościami fresków to Dom Liwii (cześć rezydencji Oktawiana Augusta) i Złoty Dom Nerona w Rzymie.
Mozaikami początkowo zdobiono posadzki i miejsca związane z wodą - potem także ściany. W technice tej wykonywano także kopie dzieł greckich (np. . Mozaiki z I wieku Bitwa Aleksandra Wielkiego pod Issos )
Na podstawie zabytków z Pompei wyróżniono cztery style w malarstwie rzymskim (tzw. style pompejańskie):
Styl pierwszy, zwany inkrustacyjnym, (koniec III w. do 80 p.n.e.) - imitacja barwnych, marmurowych wykładzin ściennych, poziomy trójpodział ściany, (np. Dom Fauna w Pompejach).
Styl drugi, zwany architektonicznym, (od 80 do 15 p.n.e). - trójpodział wertykalny i horyzontalny ściany, z malowanymi elementami architektonicznymi; w środkowym polu zwykle znajdowało się malowidło imitujące obraz sztalugowy - najczęściej kopia greckiego dzieła ( np. Dom Liwii na Palatynie, willa w Boscoreale, willa Misteriów w Pompejach).
Styl trzeci, zwany egiptyzującym, (15 p.n.e. - 63 n.e.) - podziały ścian delikatnymi smukłymi kolumienkami lub motywami kandelabrowymi, stosowanie zimnych barw, w polach środkowych imitacja obrazów o tematyce mitologicznej, wizerunki egipskich bóstw i egzotycznych roślin (np. willa w Boscoreale, w okolicach Pompei).
Styl czwarty, zwany iluzjonistycznym (lub stylem architektury fantastycznej - 63 do 79 n.e.) - wieloplanowe rozbicie ściany malowanymi motywami architektonicznymi, często w fantastycznych układach (otwarte okna, biegnące w głąb portyki); różnorodność tematyki - sceny rodzajowe, teatralne, martwe natury, pejzaże, bogactwo barw i wielość szczegółów (np. styl "barokowy" Domu Wettiuszów w Pompejach)
Motywy zdobiące poszczególne pomieszczenia często związane były z ich funkcją - np. martwe natury umieszczano w spiżarniach , motywy morskie na dnie impluwium i w termach, pejzaże w pokojach do wypoczynku. Posadzka w westybulu mogła przedstawiać psa z napisem Strzeż się psa. Na mozaikach podłogowych występowały wzory geometryczne
Mozaiki z pierwszego wieku często do złudzenia naśladują malarstwo (układy z bardzo drobnych kostek uwzględniające niuanse walorowe); późniejsze cechował większy schematyzm (określanie kształtu widocznym konturem, oddzielone od siebie partie jasne i ciemne kształtujące bryłę)
Sztuka wczesnochrześcijańska
Chrześcijaństwo powstało i rozwijało się na terenach cesarstwa rzymskiego. Chrześcijanie zrzeszeni byli w gminach, którym przewodził biskup (opiekun gminy). Pierwsze zabytki sztuki chrześcijańskiej pochodzą z końca II wieku.
Wiele motywów sztuki chrześcijańskiej wywodzi się ze sztuki antycznej; nadano im nowe znaczenie, zgodne z ideami religii. Niektóre z nich przetrwały - np. motyw Dobrego Pasterza (pierwsze przedstawienie Chrystusa), motywy związane z winobraniem (w sztuce pogańskiej - popularne bachanalia), motyw Jezusa z uczniami (antyczny filozof), inne występowały tylko we wczesnym okresie - np. motyw Herkulesa walczącego z Hydrią jako symbol siły wiary, czy motyw Orfeusza jako Jezusa.
W ikonografii wczesnego chrześcijaństwa występują też motywy biblijne - w III wieku związane głównie z ideą zbawienia - motyw Jonasza, Daniela między lwami, trzech młodzieńców w piecu ognistym); w IV - także z historią Jezusa (szczególnie popularne - cuda wskazujące na boskość). Inne motywy to postacie orantów i orantek, chryzma czy ryby (znaki chrześcijaństwa)
Na początku IV wieku chrześcijaństwo zostało uznane przez Konstantyna Wielkiego (fundatora pierwszych świątyń) za religię równoprawną w cesarstwie; pod koniec, przez Teodozjusza - za panującą . W trzecim wieku sztukę chrześcijańską prezentują przede wszystkim malowidła w katakumbach, z IV pochodzi także olbrzymia ilość rzeźbionych sarkofagów i pierwsze bazyliki.
Plan bazyliki św. Piotra w Rzymie
1. Nawa główna; 2. Nawy boczne; 3. Apsyda; 4.transept (nawa poprzeczna); 5. Narteks (przedsionek - część portyku okalającego plac przed bazyliką)
6