Dieta u pacjentów z wirusowym zapaleniem wątroby.
Głównym narządem, który kontroluje przebieg procesów metabolicznych w organizmie jest wątroba. Tu właśnie następują najważniejsze przemiany składników odżywczych, np. synteza swoistych białek, synteza glikogenu, przemiana i magazynowanie żelaza, miedzi i niektórych pierwiastków śladowych oraz magazynowanie witaminy A, D i K. Ponadto wątroba, wydzielając żółć, współuczestniczy w procesach trawienia i wchłaniania tłuszczów oraz witamin w nich rozpuszczalnych
Wirusowe zapalenie wątroby stanowi całą grupę chorób zakaźnych w zależności od typu wirusa, który je wywołuje. Obecnie poznano pięć typów wirusów, które odpowiednio nazwano dużymi literami alfabetu: A, B, C, D, E i G. Istnieją przypuszczenia, że istnieją jeszcze inne niewykryte dotychczas wirusy wywołujące zapalenie wątroby, ponieważ zdarzają się przypadki, w których nie udaje się wykryć żadnego z poznanych wirusów. Wirusowe zapalenie wątroby jest ostrą chorobą zakaźną, która cechuje się pierwotnym uszkodzeniem wątroby, ponieważ namnażające się wirusy wywołują martwicę komórek wątrobowych. Sam przebieg choroby uzależniony jest od typu wirusa. W naszym kraju najczęściej zachorowania związane są z zakażeniem wirusem typu B i C. Do zakażenia tymi wirusami dochodzi przede wszystkim drogą pozajelitową albo płciową. Dlatego tak ważne jest zwracanie uwagi na przebyte zabiegi operacyjne, przetoczenia krwi, zabiegi kosmetyczne, stomatologiczne, akupunkturę, podróże. Nie wolno również zapominać o tak wstydliwych sprawach jak zażywanie narkotyków, przygodne kontakty seksualne czy pobyty w zakładach odosobnienia. Światowa Organizacja Zdrowia ocenia, że na świecie żyje około 350 milionów zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu B i około 170 milionów zakażonych wirusem C. Z tego niemała część ludzi ma zakażenie mieszane B i C. Ogromną rolę w zapobieganiu tej chorobie odgrywa profilaktyka. Należy do niej przede wszystkim dbanie o higienę osobistą oraz higienę przechowywania i przyrządzania posiłków, zwłaszcza na koloniach czy obozach młodzieżowych.
W wirusowym zapaleniu wątroby wyróżnia się trzy okresy: I - wylęgania (2-6 tygodni), II - z objawami klinicznymi oraz III - zdrowienia (ok. 3 tygodni).
Żywienie w schorzeniach wątroby jest bardzo zróżnicowane i zależy przede wszystkim od stopnia wydolności wątroby. W okresie ostrym (II) wirusowego zapalenia wątroby o diecie decyduje lekarz, kontrolując na bieżąco stan chorego. Musi brać pod uwagę nie tylko wydolność wątroby, ale również istnienie ewentualnych niedoborów pokarmowych i niedożywienie. Problemem może być też występujący bardzo często u chorych brak łaknienia. Dlatego zalecenia w tym okresie chorobowym mogą się często zmieniać. W czasie rekonwalescencji bardzo ważne jest podawanie białka w dużych ilościach ze względu na konieczność uzupełnienia niedoborów tkankowych tego składnika oraz przyspieszenie procesów odnowy.
Wirusowe zapalenie wątroby typu A - wywołane jest przez wirus HAV, jest on odpowiedzialny za epidemiczne zapalenie wątroby, przenoszony głównie droga pokarmową. Zachorowania epidemiczne występują w dużych skupiskach dzieci, w szkołach, przedszkolach, domach dziecka. Okres wylęgania choroby jest krótki, trwa od 2 tygodniu do 2,5 miesięcy. Zakaźność występuje na 2 tyg przed objawami i ok. tyg po wystąpieniu objawów. U ponad 50% osób zakażonych wirusem A choroba przebiega bezobjawowo. W postaci z objawami występują : niewielka gorączka, złe samopoczucie, bóle brzucha, nudności, wymioty, nieżyt jelit, żółtaczka i typowe dla niej objawy ( zażółcenie spojówek, skóry, jasny kał, ciemny mocz, świąd skóry. W badaniach biochemicznych stwierdza się zwiększone stężenie bilirubiny w osoczu, bilirubinę i urobilinogen w moczu.
Najważniejsze zasady diety dla rekonwalescentów po wirusowym zapaleniu wątroby typu A
• Dieta bogato białkowa z ograniczeniem tłuszczów ma dostarczać 2400-2800 kcal osobom, które mają właściwą masę ciała lub nawet 3000 kcal - jeżeli na skutek przebytej choroby pojawiło się niedożywienie wraz z niedowagą. Białko powinno zapewniać 15-20% energii. Aby taką wartość osiągnąć, przy układaniu jadłospisu należy przyjąć średnio 1,3-1,5 g białka na kilogram masy ciała.
• Posiłki powinny być urozmaicone w jak największym stopniu. Jadłospis należy dostosować do upodobań i indywidualnych zwyczajów żywieniowych rekonwalescenta, zwłaszcza jeżeli cierpi on na brak apetytu.
• Ciepłe dania trzeba podawać często, najlepiej 5 razy dziennie, ale za to w niewielkich ilościach.
• Zalecane sposoby przyrządzania posiłków to: gotowanie w wodzie i na parze, pieczenie w folii i duszenie bez dodatku tłuszczu. Nie wolno jeść potraw smażonych.
• Nie można używać tłuszczu do przyrządzania potraw, a dozwoloną jego ilość (według wskazówek lekarza) dodaje się w postaci surowej do gotowych już dań.
• Podczas przygotowywania posiłków trzeba zrezygnować z używania zasmażek, śmietany i tłustych wywarów mięsnych.
• Z jadłospisu należy wykluczyć potrawy ciężko strawne, mające działanie wzdymające oraz ostre przyprawy i używki (alkohol i mocną kawę). W ograniczonych ilościach można pić słabą herbatę i kakao.
• Z produktów zbożowych zaleca się pieczywo jasne, zwłaszcza pszenne, mąkę pszenną, makaron typu "nitki", kaszę mannę, kukurydzianą, płatki jęczmienne, owsiane, ryż, sago (rodzaj mączki skrobiowej). Należy unikać pieczywa razowego, mąki żytniej, kaszy jaglanej, gryczanej i innych kasz grubych.
• Można spożywać mleko o obniżonej zawartości tłuszczu, kefiry, sery chude twarogowe, śmietany zawierające poniżej 9% tłuszczu. Niewskazane są: mleko tłuste, zbyt kwaśne przetwory mleczne, sery topione, sery twarogowe tłuste, sery żółte, śmietany o zawartości tłuszczu powyżej 9%.
• Z mięs należy wybierać chude gatunki, a więc kurczaki, indyki, cielęcinę i wołowinę. Podobnie jest z wędlinami - poleca się polędwicę, chudą szynkę, chude wędliny drobiowe. Z jadłospisu powinno wykluczyć się tzw. mięsa czerwone, czyli wieprzowinę, wołowinę, kaczki, gęsi, a także kiełbasy, pasztety, wędliny podrobowe i konserwowe.
• Wskazane są chude gatunki ryb, np. dorsze. Nie wolno jeść ryb tłustych, marynowanych oraz konserw rybnych.
• Spośród warzyw i owoców szczególnie polecane są pomidory, marchew, seler, dynia, owoce jagodowe, cytrusy. Należy raczej unikać warzyw krzyżowych (kapusta, brukselka, kalafior), strączkowych, brukwi, rzodkwi, cebuli, czosnku, pora, rabarbaru.
• Zaleca się spożywanie ziemniaków gotowanych i puree, zamiast smażonych i pieczonych z dodatkiem tłuszczu.
• W ograniczonych ilościach można stosować oleje roślinne i tłuszcze do smarowania pieczywa. Trzeba natomiast zrezygnować ze smalcu, słoniny, boczku, masła solonego oraz masła i margaryny używanych do smażenia.
Wirusowe zapalenie wątroby typu B - ten typ choroby przenosi się głównie drogą pozajelitową tj. z krwią i płynami ustrojowymi. Możliwość zakażenia występuje w czasie zabiegów operacyjnych, dentystycznych, injekcji, transfuzji zakażonej krwi, drogą płciową, w czasie zabiegów kosmetycznych, u fryzjera itp. Opisano pojedyncze przypadki zakażenia się drogą pokarmową. Okres inkubacji choroby wynosi od 3 do 6 miesięcy. Część przypadków przechodzi bezobjawowo i wykrywa się je w czasie przeprowadzania rutynowych badań. Natomiast w większej części przypadków choroba wywołuje objawy kliniczne i może przebiegać w formie od łagodnej do piorunującej kończącej się często zgonem oraz przechodzić w postać przewlekłą prowadzącą do marskości wątroby. Objawy wstępne choroby są niecharakterystyczne takie jak: utrata apetytu, nudności, wymioty, objawy grypo podobne: bóle kostno mięśniowe, stany podgorączkowe. Po objawach wstępnych następuje zazwyczaj stopniowe zażółcenie skóry - żółtaczka. Najłatwiej jest ją zauważyć obserwując białkówki oka - tam zażółcenie występuje najwcześniej. Często oddawany mocz jest znacznie ciemniej zabarwiony niż zwykle. Obserwuje się stopniowe powiększanie się wątroby, co może objawiać się bólem zlokalizowanym w okolicy prawego podżebrza i dyskomfortem w jamie brzusznej. W przypadkach przebiegających w sposób bardzo gwałtowny funkcje wątroby zostają znacznie upośledzone, czego wynikiem mogą być wybroczyny skórne, krwawienia z nosa i dziąseł. Dzieje się tak wskutek upośledzenia wytwarzania przez wątrobę białek niezbędnych do prawidłowego krzepnięcia krwi.
Leczenie wirusowego zapalenia wątroby polega przede wszystkim na odpoczynku fizycznym i psychicznym. Dla wątroby najlepiej jest, jeśli chory leży w łóżku prze kilkanaście godzin na dobę, ponieważ zwiększa się wówczas ukrwienie wątroby. Dieta chorego na ostre wzw powinna zawierać 70% węglowodanów, 10-20% tłuszczów i 10 % białka. Chory może jeść: zupy mleczne (jeśli je dobrze toleruje), białe czerstwe pieczywo, świeże masło, dżem, miód, twaróg, potrawy mączne, ryż, kasze, białe gotowane mięso, jarzyny (bez grochu, fasoli, kapusty), kompotów (bez zawierających owoce drobnopestkowe), kisieli i galaretek. Podaje się także preparaty witamin C, B i K wspomagające procesy regeneracyjne wątroby. W miarę poprawy stanu zdrowia dietę można stopniowo rozszerzać.
Osobom, które przechorowały wzw nie zaleca się obecnie specjalnej diety wątrobowej. Wystarczy jeśli odżywiają się racjonalnie i zgodnie z zaleceniami zdrowego żywienia. Obowiązuje natomiast bezwzględny zakaz picia alkoholu przez co najmniej rok.
Wirusowe zapalenie wątroby typu C - zakażenie tym typem wirusa występuje najczęściej po przetoczeniach krwi. Rzadko zakażenie następuje przez skórę, drogą pokarmową lub w trakcie zabiegów medycznych. Okres inkubacji choroby może sięgać nawet 6 miesięcy. Objawy choroby i odchylenia w badaniach laboratoryjnych są podobne jak w przypadku zapalenia typu B. U niektórych pacjentów zapalenie typu C współistnieje z zapaleniem typu B. Bardzo często ten typ zapalenia wątroby przechodzi w postać przewlekłą i prowadzi do marskości wątroby. Leczenie tego typu zapalenia jest podobne jak w typie B. Obecnie nie ma jeszcze szczepionki przeciw tej chorobie, lecz są doniesienia o zaawansowanych badaniach nad nią.
Obecnie zalecana jest dieta urozmaicona, ale lekkostrawna i niskotłuszczowa, ze znacznym ograniczeniem potraw smażonych. Niewskazane jest również jadanie produktów z konserwantami, sztucznie barwionych, a także picie napojów energetyzujących i palenie tytoniu. Zabroniony jest alkohol pod każdą postacią. Poza tym każdego dnia powinno znaleźć się czas na odpoczynek. Wskazany jest umiarkowany wysiłek fizyczny (pływanie, jazda na rowerze, spacery). W zasadzie żyje się niemal tak, jak ludzie zdrowi.
Przewlekłe wzw prowadzi do rozwoju różnorodnych powikłań, z których najważniejsze to:
1. marskość wątroby pozapalna typu B lub C rozwija się po kilku lub kilkunastu latach trwania przewlekłego wzw. Dotyczy około 30 %chorych. Często pierwszymi objawami są objawy niewydolności wątroby takie, jak: żółtaczka, wodobrzusze, skaza krwotoczna, zaburzenia świadomości.
2. Pierwotny rak wątroby, który co roku rozwija się u kilku procent chorych z marskości wątroby pozapalną typu B lub C. Ryzyko rozwoju raka zwiększa się znacznie, jeśli chory nie dba o siebie i codziennie pije alkohol.
3. Choroby krwi związane z zaburzeniami czynności szpiku kostnego np. trombocytopenia, leukopenia, aplazja szpiku.
4. Choroby skóry
5. Choroby reumatoidalne np. zapalenie stawów,
6. Inne choroby np. guzkowe zapalenie tętnic.
Zapalenia wątroby typu D, E, G - wirusowe zapalenie wątroby typu D nigdy nie występuje jako odrębna jednostka chorobowa lecz zawsze współistnieje z zapaleniem typu B. Droga zakażenia nie jest dokładnie poznana lecz zaobserwowano, że znacznie częściej spotyka się je u narkomanów. Wirus typu E występuje głównie w rozwijających się krajach afrykańskich, szerzy się drogą pokarmową, a przebieg i charakter choroby jest podobny do zapalenia wątroby typu A. Jeśli chodzi o zakażenie typem G wirusa to należy ono do najmniej poznanych, ponieważ wirusa wykryto dopiero w 1995 roku. Wykazano, że występuje on u prawie 50% narkomanów i u 20% chorych na hemofilię.
Zalecenia żywieniowe:
- w wirusowym zapaleniu wątroby stosuje się dietę łatwo strawną.
- dieta powinna zapewnić zapotrzebowanie energetyczne dla danego wieku chorego, zgodnie z normami.
- białka zaleca się 1.2-1.5 g/kg nmc.
- tłuszcze dostarczają 25-30% energii - źródłem tł. są : masło, śmietanka, oliwa z oliwek, oleje.
- węglowodany uzupełniają wartość energetyczną diety.
- nadmiar tłuszczu w diecie obciąża wątrobę i powoduje nudności