TYFLOPEDAGOGIKA -Tyflopedagogika (z gr. typhlos - niewidomy) - dział pedagogiki specjalnej zajmujący się wychowaniem, edukacją, terapią i rehabilitacją osób niewidomych i niedowidzących w placówkach oświatowych (w tym integracyjnych) oraz poradniach specjalistycznych.
Osoby uszkodzonym wzrokiem dzieli się na dwie grupy:
niewidomych i niedowidzących od urodzenia i wczesnego dzieciństwa (przyjmuje się wiek do pięciu lat);
ociemniałych - osoby które całkowicie lub w znacznym stopniu straciły wzrok w ciągu życia.
Próba zróżnicowania podstawowych grup osób z uszkodzonym wzrokiem (niewidomi, niedowidzący i ociemniali) ma znaczenie w realizacji celów i treści rewalidacji.
Klasyfikacja WHO (1980 r.) za wzrok normalny uważa ostrość wzroku powyżej 0.3, słabowzroczność od 0.3 do 0.05, a poniżej 0.05 ślepotę całkowitą, poczucie światła, oraz ślepotę umiarkowaną.
Z pedagogicznego punktu wiedzenia do dzieci niedowidzących lub słabo widzących zalicza się te, które posiadają zdolność wiedzenia tekstów czarnodrukowych i nie muszą korzystać z pisma punktowego (Braille'a).
Tyfolopedagogika za swój przedmiot działania uznaje badania i wdrożenia dotyczące rozwoju kompetencji życiowych osób z uszkodzeniami wzroku. Rewalidacja osób z problemami widzenia zmierza do realizacji celów związanych z charakterem uszkodzenia.
Przyczyny analizy uszkodzeń analizatora wzroku
Można podzielić na pewne grupy:
Czynniki dziedziczne ( wśród niewidomych od urodzenia spotyka się ok. 20 % dzieci obarczonych kalectwem dziedzicznym)
Wady wrodzone analizatora wzrokowego i uszkodzenia okołoporodowe
Choroba analizatora wzrokowego
Choroby zakaźne przebiegające z wysoką temperaturą
Zatrucia
Urazy mechaniczne, termiczne, chemiczne
Awitaminoza (Awitaminoza - schorzenie polegające na całkowitym braku w organizmie witaminy lub ich zestawu. Powoduje różnorodne zakłócenia przemiany materii z objawami charakterystycznymi dla poszczególnych witamin.
Awitaminoza witaminy A prowadzi do:
kurzej ślepoty;
rozmiękania rogówki (keratomalacja);
zespołu suchego oka (xerophtalmia);
Zmiany starcze
Przykłady wrodzonej ślepoty lub znacznego uszkodzenia wzroku to ( Rostkowski, 1985)
zapalenie głębokie rogówki spowodowane kiłą wrodzoną
ubytek wrodzony tęczówki , naczyniówki , soczewki, nerwu wzrokowego
zaćma wrodzona , powstają w życiu płodowym wskutek zaburzeń rozwojowych soczewki lub jej otoczenia
zapalenie rzeżączkowe
stany degeneracyjne różnych części np. siatkówki , soczewki , rogówki
zwyrodnienie barwnikowe siatkówki
wady refleksyjne
do chorób analizatora wzrokowego powodują uszkodzenie wzroku to: nowotwory oczu lub mózgu , jaskra, jaglica
do chorób ogólnych stanowiących zagrożenie dla wzroku : OSPA , ZAPALENIE OPON MÓZGOWYCH, SZKARLATYNA, niekiedy GOŚCIEC, CUKRZYCA i choroby tropikalne
także zatrucia alkoholem , jadłem kiełbasianym i grzybami w niektórych przypadkach prowadzą do ślepoty.
Promienie Roentgena
Dzieci i młodzież tracą wzrok wskutek urazów głównie mechanicznych
Wypadki losowe ( wskutek zabawy kijami, strzelania wapnia z butelki, strzałami z łuku , kamieniami z procy
Kompensacja
Kompensacja zmysłów polegają na odbiorze wrażeń przez wszystkie pozostałe analizatory zmysłowe oraz procesy korowe wyższej analizy i syntezy
Przystosowania kompensacyjne mają na celu zastąpienie elementów optycznych przez inne , będące z pierwszymi w korelacji
Formą kompensacji wzroku i słuchu jest kompensacja w obrębie tego samego analizatora , którego jakaś czynność została uszkodzona.
Kompensacja jest odbudową czynności analizatora poprzez własne ośrodki zapasowe ustroju w przypadkach , gdy to zjawisko może mieć miejsce
Więc za pomocą innego analizatora , chodzi o zastępcze przejęcie funkcji jednego analizatora, który uległ całkowitemu uszkodzeniu przez inny.
Różnice strukturalne i funkcjonalne zachodzące między zmysłami , uniemożliwiają wymianę atrybucji między nimi , zastępstwo może być tylko częściowe i ograniczone ze względu na swoistość każdego z nich , sformułowaną w prawie energii specyficznej zmysłów
W procesie kompensacyjnym człowiek nie jest możliwe wyodrębnienie czynności tylko jednego analizatora , lecz dopiero kompensacja przez współdziałanie pozostałych analizatora daje obraz tzw. zastępstwa zmysłów
Główną rolę kompensacji wśród analizatorów przypisuje się dotykowi - wrażenia odbierane za pomocą tego zmysłu mają najbardziej realny charakter, a zakres jego czynności jest bardzo szeroki dzięki śladom znajomości , które posiadał on przed wytworzeniem się narządu specyficznego.
Dotyk jest w ogóle zmysłem bliskonośnym , wzrok jest zmysłem dalekonośnym przede wszystkim ze słuchem.
KOMPENSACYJNA ROLA DOTYKU
Niewidomi podobnie jak widzący , spostrzegają wieloma analizatorami :
Dotykowym ( termicznym mięśniowo- ruchowym, wibracyjnym)
Słuchowym
Smakowym
Węchowym
Dotyk odgrywa główną rolę .
Niewidomy poznając figurę odczytuje jak gdyby jej treść i przez nią dociera do znaczenia . W procesie percepcji bezpośredniej niewidomi ujmują przedmiot wszechstronnie . po czym za pomocą kolejnych ruchów poznają jego poszczególne cechy.
Percepcja dotykowa wymaga zawsze skupienia uwagi i to świadomej przebiega wolniej i jest znacznie bardziej męcząca aniżeli wzrokowa.
U ludzi niewidomych percepcja dotykowa nabiera ogromnego znaczenia za pomoca dotyku zdobywają oni te doświadczenia , których wzrok dostarcza widzącym.
Za pomocą dotyku przez kształt figury doszukują się jej znaczenia
Różnica między niewidomymi a widzącymi polega głównie na ich nastawieniu.
Postrzeganie rozwija się dzięki doświadczeniu. Powtórzenia doświadczenia jako o czynniku prowadzącym postać do większego stopnia doskonałości
Pod wpływem ćwiczenia niewidomi wyrabiają w sobie dyspozycje, których brak widzącym.
Niewidomy „ odczytuje” formy przestrzenne w ujęciu haptycznym , podobnie jak odczytuje pismo Braille'a i poza znakami doszukuje się ich treści , dąży do ich zrozumienia.
Wprawa prowadzi do lepszego ujmowania postaci za pomocą dotyku
KOMPENSACYJNA ROLA SŁUCHU
Niewidomi są bardziej wrażliwi na dźwięki i im zawdzięczają większość swoich spostrzeżeń o otaczającym świecie fizycznym.
Niewidomi poznają po głosie ludzi i ich nastrój , orientują się w otoczeniu.
Grazzie stwierdził , że nie mają niewidomi specjalnie wrażliwego słuchu, lecz umieją posługiwać się nim z większą korzyścią niż widzący.
Dla niewidomego najcenniejsze są dźwięki o umiarkowanym natężeniu , pozwalające na dostrzeganie ich wielkości i powodujące koncentrację uwagi. ( dźwięki o bardzo silnym natężeniu zagłuszają wszystko i wywołują dezorganizację, utrudniają poruszanie się
Orientacja w przestrzeni zmysłu przeszkód
Zmysł przeszkód- mechanizm strukturalny , którego podstawę stanowi instynkt obronny , a główne bodźce są natury słuchowej a uczucie muśnięcia na twarzy pojawiające się po otrzymaniu ostrzegawczych sygnałów dźwiękowych, jest wynikiem odruchowego procesu psychofizjologicznego
Struktura zmysłu przeszkód składa się z 4 głównych członów
Członu zmysłowego- powstającego na tle specyficznych wrażeń dotykowo- słuchowych wywołanych obecnością przeszkody , wrażeń ściśle ze sobą zespolonych w czasie; w przypadkach prostszych człon zmysłowy może redukować tylko do dotyku
Członu intelektualnego - polegającego na zrozumieniu grożącego niebezpieczeństwa
Człony emocjonalnego - w postaci obawy lub niepokoju wobec grożącego niebezpieczeństwa
Reakcji ruchowej osobnika - mającej na celu uniknięcie niepożądanego zetknięcia jak : zmiana kierunku , zatrzymanie się . zwolnienie chodu w przypadku gdy niewidomy zbliża się do przeszkody.
drugi układ sygnałowy
Drugi układ sygnałowy rozwija się u niewidomych bardzo dobrze , ale wykazuje tendencje do pomijania pierwszego układu i często bardzo go przerasta.
Drugi układ sygnałowy odgrywa główną rolę w kompensacji zarówno jako mechanizm wyższej analizy i syntezy jak i środek komunikowania się z myślą ludzką. Słowo informuje niewidomych o niedostępnych dla nich zjawiskach , stosunkach , sytuacjach i zmianach zachodzących w przestrzeni i w czasie.
U niewidomych drugi układ sygnałowy rozwija się wybitnie dzięki dynamizmowi kompensacyjnemu i przystosowawczemu tych ludzi.
DZIAŁANIE ZARÓWNO CZŁOWIEKA NIEWIDOMEGO JAK I WIDZĄEGO MOŻLIWE JEST DZIĘKI WSPÓŁPRACY PIERWSZEGO I DRUGIEGO SYSTEMU SYGNAŁOWEGO.
Dynamiczne układy strukturalne
Proces kompensacji psychofizjologicznej nazywamy tworzeniem się dynamicznych układów strukturalnych lub funkcjonalnych w skład których wchodzą:
wrażenia odbierane przez wszystkie pozostałe zmysły niewidomego tj. słuch, dotyk, smak, zmysł kinestezyjny
procesy wyższej analizy i syntezy korowej tj. myślenie
O możliwościach kompensacyjnych człowieka decyduje nie tylko wrażliwość zmysłowa, ale też sprawność procesów intelektualnych (analiza, synteza, abstrakcja, analogia, wnioskowanie, przewidywanie).
Wyobrażenia surogatowe ( zastępcze)
Część wyrazów używanych przez niewidomego ma pełne pokrycie w treści jego wyobrażeń. To zmusza do wypełniania powstałej luki wyobrażeniami zastępczymi surogatowymi.
Dziecko niewidome pod względem intelektualnym jest normalne i myśli prawidłowo.
Główną rolę w procesie kompensacji odgrywa II układ sygnałowy.
Błędem byłoby stwierdzenie , że wyobrażenia u niewidomych podlegają innym prawom aniżeli u ludzi widzących.
Wyobrażenia te Grzegorzewska określa jako substytuty psychiczne tych treści poglądowych , które ludziom niewidzącym w zupełności lub częściowo są niedostępne , a odgrywają ważną rolę w kształtowaniu ich świata wyobrażeń i pojęć
J. Hitschman nazwał wyobrażenia surogatowe prawie wszystkie treści świadomości odpowiadającej przedmiotom , których elementy poglądowe nie mogą być spostrzeżone lub bywają spostrzegane niekompletnie (niedokładnie)
T. Heller podzielił wyobrażenia surogatowe na dwie klasy w zależności od bodźca , który je wywołał. 1) WYOBRAŻENIA SUROGATOWE występują na tle bodźców odpowiednich np. wyobrażenia wzrokowe u ociemniałych; są one wprawdzie niedokładne, niepełne, ale tej samej natury co bodziec, który je wywołuje 2) wyobrażenia surogatowe powstają na tle bodźców nieodpowiednich ; są to wyobrażenia innej natury niż działający bodziec
Pod względem treści Heller wyróżnia dwa rodzaje wyobrażeń zastępczych: 1) stosunki przestrzenne - których niewidomy nie może w sposób adekwatny ująć albo ujmuje z wielkim trudem 2) światła i barwy - których niewidomy nie może poznać w sposób adekwatny w rzeczywistości.
Bodźcem wywołującym wyobrażenia zastępcze u niewidomych jest mowa otoczenia.
Wyobrażenia zastępcze niewidomych dotyczą przedmiotów bliskich , znajdujących się obok , z którymi mogą się oni zetknąć za pomocą innych receptorów
Wyobrażenia zastępcze niewidomych dotyczą przedmiotów bliskich , znajdujących się obok , z którymi mogą się oni zetknąć za pomocą innych receptorów.
Wyobrażenia surogatywne - są to treści, które ludziom niewidomym są niedostępne, ale są tworzone w psychice niewidomego. Wyróżnia się dwie grupy odnoszące się do:
stosunki przestrzenne - wyobrażenia przedmiotów niedostępnych dla percepcji:
bodźce właściwe tj. dotykowe
bodźce niewłaściwe głównie słuchowe np. wyobrażenia samochodów na podstawie głosu silnika
światła i barw - powstają tylko na podstawie bodźców niewłaściwych np. porównywanie barwy z instrumentem
Wyobrażenia surogatywne - to psychiczne substytuty pojęć niedostępnych osobom niewidomym. Na ich doskonałość wpływa:
doświadczenia
funkcjonowanie intelektualne (im wyższe, tym lepiej opanuje)
WYOBRAŻENIA SŁUCHOWE
Spełniają funkcję zarówno w procesach kompensacyjnych jak i w całym życiu niewidomego. Rola rozpatrywana w trzech płaszczyznach :1) w dziedzinie poznania- połączone z wyobrażeniami dotykowymi, kinestetycznymi i innymi, informują niewidomego o naturze , odległości i położeniu przedmiotów, ułatwiających w ten sposób orientację w przestrzeni 2) w dziedzinie mowy - pozwalają na wyuczenie się mowy i posługiwanie się nią co ułatwia kontakt z innymi ludźmi i umożliwia zdobycie wykształcenia 3) w dziedzinie doznań estetycznych - pozwalają na przeżywanie piękna opisów literackich
Wyobrażenia słuchowe są także najbogatszym źródłem życia uczuciowego
WYOBRAŻENIA DOTYKOWE I KINESTETYCZNE -
Rola jaką spełnia dotyk u niewidomych różni się dość znacznie od funkcji dotyku u widzących
Pełni on funkcję kompensacyjną
Z wyobrażeniami dotykowymi łączą się kinestetyczne , które ułatwiają niewidomemu orientację przestrzenną. Czas trwania ruchu mierzony liczbą kroków umożliwia mu wytworzenie wyobrażenia przebytej drogi
WYOBRAŻENIA PRZEDMIOTÓW I PRZESTRZENI U NIEWIDOMYCH
Charakterystyczna dla niewidomych jest umiejętność stereognostycznego ujmowania przedmiotów. Polega ona na odtwarzaniu przedmiotów jako całości na podstawie jego wrażenia.
Przy zaznajamianiu się z dużym skomplikowanym przedmiotem niewidomy wcale nie wyobraża sobie poszczególnych jego części , ale już w samym procesie obserwacji powstaje u niego jego całościowy obraz.
Wyobrażenia są tym wierniejsze im większa jest ilość i wyrazistość danych zmysłowych
Z wyobrażeniami przedmiotów wiążą się wyobrażenia przestrzeni każdy bowiem przedmiot wyobrażamy sobie w ściśle określonej przestrzeni.
Dynamiczne układy strukturalne
Podstawowe pojęcia
Dotyk- wg. Swietłow to skomplikowany zespół czynności w których skład wchodzi szereg wrażeń: dotknięcia , ucisku lub oporu, zmiany miejsca ( przesunięcia się ) , ciepła, niekiedy bólu oraz w różnym stopniu wrażenia odbierane przez głębokie warstwy skóry, mięśni , ścięgien, stawów, a prawdopodobnie narządów i tkanek.
Powszechnie rozróżnia się dotyk bierny i czynny. - wg. Grzegorzewskiej .
Wg. Hellera wyróżnia dotyk analityczny i syntetyczny .
Bierny dotyk - w pewnym sensie jest analityczny . w skład biernego wchodzą : Wrażenia dotknięcia , ucisku, ciepła i zimna ( przy biernym dotyku następuje szybka adaptacja i znieczulenie dotykającej powierzchni ciała)
Czyny dotyk - jest w pewnym sensie syntetyczny. Jeżeli do wrażeń dotyku biernego dołączą się wrażenia związane ze zmianą miejsca jako następstwem poruszania się narządu dotykającego, dotyk staje się czynny.
Dzieci niewidome przychodzą do szkoły ze znacznie mniejszym zasobem doświadczeń bezpośrednich aniżeli ich widzący rówieśnicy. ICH KONTAKT Z RZECZYWISTOŚCIĄ OGRANICZONY JEST PRZEZ ANALIZATOR WZROKOWY.
Posiadają orientację w otoczeniu oraz uświadamiają sobie zjawiska zachodzące w otaczającej je rzeczywistości i umieją wnioskować prawidłowo z sygnałów otrzymywanych za pośrednictwem pozostałych im analizatorów zmysłowych.
Niewidomi - w całej pełni posługują się mową i rozumieją treści mowy.
Proces uczenia się niewidomych opiera się w dużej mierze na specyficznych procesach kompensacyjnych , które w niniejszym rozdziale zostaną omówione.
Literatura :
Synkowski „ Wprowadzenie do ped. Specjalnej”
Sowa : „ Pedagogika specjalna”
Sękowska „ Tyflopedagogika”