1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku
Jak już zaznaczyliśmy, narząd wzroku może ulec uszkodzeniu na skutek różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. W wyniku takiego uszkodzenia może nastąpić częściowe lub całkowite zniesienie czynności wzrokowych, czyli ślepota lub słabowzroczność. U dzieci uszkodzenie wzroku może wystąpić na skutek :
- Czynników genetycznych, gdy ślepota lub słabowzroczność jest przekazana dziecku dziedzicznie przez rodziców w drodze przekazu uszkodzonych genów. Ma to miejsce w przypadku dziedzicznej zaćmy (katarakty), dziedzicznego zaniku nerwu wzrokowego, dziedzicznej wysokiej krótkowzroczności.
- Czynników wrodzonych, gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie płodowym i spowodowane jest głównie chorobami matki w okresie ciąży. Bardzo niebezpieczne dla płodu są takie choroby przyszłej matki, jak np. kiła, odra, różyczka czy toksoplazmoza (zakażenie pasożytnicze). Ponadto różnego rodzaju zatrucia w okresie ciąży mogą także zakończyć się uszkodzeniem wzroku nienarodzonego dziecka. Do szkodliwych dla płodu czynników należy także spożywanie alkoholu przez kobietę ciężarną. W tym miejscu trzeba także wspomnieć o wcześniactwie dziecka. W wyniku przebywania w inkubatorze przez dłuższy czas wzrok dziecka może ulec także uszkodzeniu.
- Chorób oczu, które mogą wystąpić po urodzeniu się dziecka i w późniejszym okresie życia, jak: jaskra, zaćma, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki itp.
- Chorób ogólnych, powodujących uszkodzenie narządu wzroku, jak: cukrzyca, gruźlica, choroby weneryczne, zapalenie opon mózgowych i mózgu, guz mózgu, albinizm (bielactwo) itp.
- Niewłaściwej diety, czyli pożywienia pozbawionego witaminy A.
- Urazów, będących wynikiem zabaw niebezpiecznymi dla oczu przedmiotami, wypadków w domu czy w szkole lub wypadków drogowych itp.
Na tym tle wyłania się zagadnienie profilaktyki okulistycznej, czyli zapobiegania uszkodzeniu wzroku. Działania zmierzające do zapobiegania uszkodzeniu wzroku powinny być prowadzone w ramach profilaktyki ogólnej. Powinny one polegać na zapoznawaniu dzieci ze schorzeniami i urazami, konsekwencją których może być słabowzroczność lub nawet całkowita ślepota oraz z podstawowymi zasadami higieny wzroku. Każde dziecko musi mieć pełną świadomość czynników zagrażających jego wzrokowi, aby mogło ich unikać.
2. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem
2.1. Funkcjonowanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem
Z medycznego punktu widzenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem dzielimy na:
- dzieci całkowicie niewidome,
- niewidome z resztkami wzroku (szczątkowo widzące),
- dzieci słabo widzące.
Ponadto dzieci te można podzielić na:
- dzieci z uszkodzonym wzrokiem od urodzenia lub od wczesnego dzieciństwa,
- dzieci całkowicie lub częściowo ociemniałe, czyli dzieci, które w późniejszym okresie życia stały się niewidomymi lub słabo widzącymi.
Znaczna część dzieci niewidomych i słabo widzących posiada dodatkowe niepełnosprawności, a więc mogą one być głuchoniewidome, umysłowo upośledzone (z niepełnosprawnością intelektualną) lub posiadać określone schorzenia wewnętrzne (np. cukrzycę). Pedagog musi niewątpliwie znać diagnozę medyczną - aktualny stan wzroku oraz prognozę medyczną - przyszły stan, gdyż jest to konieczne do oceny możliwości wzrokowych ucznia i zapobieżenia trudności w nauce.
Najważniejszą jednak sprawą jest dla nauczyciela znajomość funkcjonowania ucznia w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych, a w szczególności w czasie zajęć klasowych. Przez funkcjonowanie należy rozumieć całokształt aktywności dziecka, a zwłaszcza takie jej formy, jak: poznawanie przedmiotów, ludzi i zjawisk, wykonywanie czynności życia codziennego i poruszanie się w otoczeniu, przyswajanie wiedzy, udział w życiu społecznym, kulturalnymi i sportowym. Pedagoga zapewne najbardziej interesuje funkcjonowanie ucznia w trakcie pobierania nauki szkolnej, a więc w czasie nauki pisania i czytania, opanowywania objętych programem szkolnym przedmiotów, takich jak geografia, matematyka, fizyka czy chemia. Osoby pełnosprawne wypracowały sobie sposoby funkcjonowania głównie na bazie wzroku. Zmysł ten bowiem odgrywa w życiu człowieka widzącego dominującą rolę. Ponad 80% informacji jest odbieranych właśnie za pośrednictwem wzroku. Podobnie przy wszelkiego rodzaju działaniach praktycznych wzrok pełni podstawową rolę dzięki tzw. koordynacji wzrokowo-ruchowej - współdziałaniu zmysłu ruchu i zmysłu wzroku. Pozostałe zmysły pełnią natomiast drugorzędną rolę, np. słuch, jako drugi w hierarchii ważności zmysłów w życiu człowieka, ma tylko 11% swego udziału w zdobywaniu informacji, a inne zmysły w granicach 1% do 3,5%. Główną więc metodą funkcjonowania człowieka w obecnym świecie są sposoby (techniki) wzrokowe, w których dominująca rola przypada zmysłowi wzroku, a pozostałym zmysłom, jak: słuchu, dotyku, ruchu (kinestetycznemu), węchu przypada tylko rola pomocnicza.
Nie są to jednak jedyne możliwe sposoby funkcjonowania człowieka. Doświadczenie wykazuje, że w naszym świecie można także funkcjonować w inny sposób, osiągając ten sam cel, co za pomocą technik wzrokowych. Są to tzw. techniki alternatywne lub bezwzrokowe, w których dominującą rolę odgrywają inne niż wzrok zmysły, a mianowicie słuch i dotyk. W dalszych rozważaniach będziemy posługiwać się terminem “technika”, rozumiejąc przez nią celowy i racjonalny sposób wykonywania określonych działań przez człowieka. Zatem wśród technik funkcjonowania człowieka można wyróżnić:
1. Techniki wzrokowe z dominującym udziałem wzroku i pomocniczym udziałem pozostałych zmysłów. Takie techniki stosują osoby o pełnosprawnym wzroku.
2. Techniki wzrokowo-słuchowo-dotykowe, stosowane w przypadku, gdy normalne relacje między wzrokiem a pozostałymi zmysłami ulegają zmianie, a więc gdy dominacja wzroku zostaje zmniejszona na korzyść pozostałych zmysłów. Ma to miejsce wówczas, gdy sprawność wzroku zostaje w pewnym stopniu ograniczona, np. w przypadku słabowzroczności. W technikach tych wzrok spełnia nadal swoją dominującą rolę, lecz udział słuchu i dotyku wzrasta.
3. Techniki dotykowo-słuchowo-wzrokowe, które stosuje się w przypadku znacznego obniżenia sprawności funkcjonowania wzroku. Wówczas dominującymi zmysłami są dotyk i słuch, a rola szczątkowego wzroku pełni rolę pomocniczą. Jest to odwrotna sytuacja niż w przypadku technik wzrokowo-słuchowo-dotykowych - właściwych osobom pełnosprawnym i słabo widzącym.
4. Techniki dotykowo-słuchowe lub techniki bezwzrokowe, stosowane bez jakiegokolwiek udziału wzroku.
Jest rzeczą oczywistą, że dzieci całkowicie niewidome stosują we wszystkich sytuacjach techniki bezwzrokowe. Pozostałe natomiast grupy dzieci z uszkodzonym wzrokiem mogą i często muszą stosować w zależności od sytuacji różne techniki.
Dzieci niewidome z resztkami wzroku w niektórych sytuacjach mogą stosować techniki dotykowo-słuchowo-wzrokowe, a w innych techniki bezwzrokowe. Na przykład dla ogólnej orientacji w przestrzeni mogą one wykorzystywać zachowane resztki wzroku, lecz dla bardziej dokładnego poznawania przedmiotów, ludzi i zjawisk muszą stosować techniki oparte głównie na pozostałych zmysłach.
Dzieci słabo widzące w zależności od sytuacji i aktualnych warunków stosują zarówno techniki właściwe osobom w pełni widzącym, jak i typowe dla niewidomych. Wybór przez dane dziecko najbardziej odpowiedniej techniki zależy od stopnia uszkodzenia wzroku i warunków zewnętrznych. Ważne jest, aby pedagog zdawał sobie sprawę z tego, że dziecko z uszkodzonym wzrokiem posługuje się odmiennymi technikami w różnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych. Sposób funkcjonowania dziecka wyznacza bowiem jego potrzeby i określa warunki, jakie należy mu stworzyć, aby mogło skutecznie realizować program nauczania.
2.2. Dzieci całkowicie niewidome
Dzieci całkowicie niewidome to dzieci, które nie reagują na żadne bodźce wzrokowe. Wyjątek w tej grupie stanowią dzieci, które zachowały tzw. poczucie światła. Potrafią one jedynie rozróżniać dzień i noc lub zapalone światło wieczorem w pomieszczeniu. Struktura poznania u dzieci niewidomych ma więc głównie charakter dotykowo-słuchowy. W przypadku dzieci niewidomych od urodzenia pozbawiona jest ona całkowicie wyobrażeń wzrokowych. Ponieważ w poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk dzieci całkowicie niewidome opierają się głównie na zmyśle dotyku i słuchu, ich spostrzeżenia odzwierciedlają tylko takie cechy rzeczywistości, które odbierane są przez te zmysły. Obrazy przedmiotów, ludzi i zjawisk pozbawione są więc elementów, które rejestruje zmysł wzroku, a więc światła i barwy.
Również przy wykonywaniu różnych czynności praktycznych dzieci całkowicie niewidome wykorzystują dotyk i słuch, a tylko niekiedy pozostałe zmysły. Dotyczy to na przykład orientacji przestrzennej i poruszania się. Do samodzielnego chodzenia używają białej laski. Naukę w tym zakresie trzeba rozpocząć jak najwcześniej. Niektórzy autorzy podkreślają, że powinna ona być zapoczątkowana już w okresie przedszkolnym.
U dzieci całkowicie niewidomych, z powodu braku koordynacji wzrokowo-ruchowej, mogą pojawić się zaburzenia w rozwoju motorycznym. Wiele z tych dzieci ma nieprawidłowo rozwinięty aparat motoryczny, charakteryzujący się licznymi wadami postawy (kręgosłupa), znacznymi opóźnieniami w rozwoju manipulacji i lokomocji oraz mniejszą ogólną aktywnością motoryczną. Bardzo często można spotkać u nich tzw. blindyzmy, przejawiające się w częstym wykonywaniu pewnych stereotypowych, bezcelowych ruchów i czynności, jak np. kręcenie się w kółko, kiwanie się, podskakiwanie, uciskanie gałek ocznych, chodzenie na sztywnych nogach, mrużenie powiek itp.
2.3. Dzieci niewidome z resztkami wzroku
Dzieci niewidome z resztkami wzroku, nazywane też dziećmi szczątkowo widzącymi, zachowały wprawdzie pewne możliwości wzrokowe, lecz możliwości te nie przedstawiają w praktyce większej wartości i w konkretnym przypadku posiadane przez dane dziecko resztki wzroku trzeba oceniać indywidualnie. Z reguły resztki te pozwalają jedynie na spostrzeganie ogólnej sylwetki dużych przedmiotów i ich kształtów. Ma to miejsce zazwyczaj tylko wówczas, gdy oglądany przedmiot znajduje się w pobliżu dziecka szczątkowo widzącego i to przy odpowiednim oświetleniu. Oczywiście taki obraz jest ogólny, niewyraźny, fragmentaryczny, z nieokreśloną barwą, nie ujmujący szczegółów ani jego przestrzennego stosunku do innych przedmiotów. W rzeczywistości dzieci niewidome z resztkami wzroku nie opierają poznania przedmiotów wyłącznie na wzroku. Wręcz przeciwnie, w celu dokładnego poznania posługują się dotykiem i słuchem, a więc technikami bezwzrokowymi. Poznawanie za pomocą resztek wzroku daje im tylko pewne ogólne ramy lub pełni tylko rolę uzupełniającą i wspomagającą oglądanie za pośrednictwem innych zmysłów. Struktura poznania zmysłowego u tej grupy dzieci ma więc charakter dotykowo-słuchowo-wzrokowy, czyli dominują w niej wyobrażenia dotykowe i słuchowe. Dzieci zaliczone do tej grupy posiadają jednak elementarne wyobrażenia wzrokowe, jak wyobrażenia światła, elementarne wzrokowe pojęcia przestrzenne (wielkość, kształt), a także wrażenia barwy. U niektórych z tych dzieci można uzyskać poprawę wzrokowych czynności percepcyjnych - spostrzegania wzrokowego - przez wprowadzenie odpowiednich ćwiczeń oraz zastosowanie pomocy optycznych.
Jeśli jednak chodzi o orientację w przestrzeni, która odgrywa ważną rolę w poruszaniu się i wykonywaniu różnych czynności, to zachowane resztki wzroku będą zawsze dominować nad pozostałymi zmysłami i dostarczać dziecku pewnych informacji, dotyczących miejsca, w którym się znajduje lub porusza. Nie można jednak zbytnio przeceniać resztek wzroku u tej grupy dzieci. Obraz przedmiotów i zjawisk występujących w danej przestrzeni, jaki rejestruje szczątkowy wzrok, jest dalece niewystarczający. Zazwyczaj sygnalizuje on tylko dziecku przeszkody na drodze i to wyłącznie z bardzo bliskiej odległości. Stąd dzieci te mają duże trudności w samodzielnym poruszaniu się i dlatego powinny nauczyć się posługiwania białą laską tak samo jak dzieci całkowicie niewidome. Umiejętność ta może okazać się im szczególnie potrzebna w trudniejszym terenie i w niesprzyjających warunkach świetlnych, np. o zmroku, w słabo oświetlonej przestrzeni itp.
Dzieci niewidome z resztkami wzroku mają także wiele trudności przy wykonywaniu różnych czynności praktycznych, wymagających nie tylko wzrokowej orientacji, lecz także wizualnego kierowania i kontrolowania ich przebiegiem. Zwykle resztki wzroku są niewystarczające do spełniania tych dwóch ostatnich funkcji. Stąd omawiana grupa dzieci musi nauczyć się wykonywania wielu zadań, zwłaszcza czynności dnia codziennego, techniką bezwzrokową lub dotykowo-słuchowo-wzrokową.
U dzieci szczątkowo widzących obserwuje się często tendencję do zbytniej koncentracji uwagi na bodźcach wzrokowych, chociaż nie zawsze przedstawiają one dla nich większą wartość. Jest to tendencja niekorzystna, gdyż w ten sposób eliminują one z pola uwagi inne ważne bodźce (akustyczne, węchowe), które mogą przynieść im konkretne informacje, potrzebne w danej chwili.
W nauce szkolnej dzieci z resztkami wzroku muszą również posługiwać się brajlem, podobnie jak dzieci całkowicie niewidome. Ich stan wzroku jest bowiem niewystarczający dla spostrzegania liter i innych znaków graficznych, nawet przy zastosowaniu odpowiednich pomocy optycznych (szkieł powiększających). Oczywiście w wielu zajęciach szkolnych resztki wzroku mogą być bardzo pożyteczne, choćby dla ogólnej orientacji w klasie, lokalizacji przedmiotów na ławce szkolnej itp.
Ogólnie zatem biorąc, dzieci z resztkami wzroku muszą korzystać z tych samych specjalnych pomocy dydaktycznych, jakimi posługują się dzieci całkowicie niewidome.
2.4. Dzieci słabo widzące
Dzieci słabo widzące, to dzieci, które ze względu na stopień uszkodzenia wzroku, stanowią grupę pośrednią między dziećmi normalnie widzącymi a dziećmi niewidomymi. Pomimo znacznego uszkodzenia wzroku dzieci te zachowały normalną strukturę poznania zmysłowego. Oznacza to, że zmysł wzroku utrzymał u nich w dalszym ciągu dominującą rolę w orientowaniu się w przestrzeni, poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk oraz w działaniu praktycznym, chociaż w porównaniu z dziećmi normalnie widzącymi rola ta jest znacznie ograniczona i mniej skuteczna. Wzrosło natomiast u nich znaczenie pozostałych zmysłów, zwłaszcza słuchu i dotyku, które powinny być maksymalnie wykorzystywane dla wyrównywania i uzupełniania informacji uzyskanych za pomocą nie w pełni funkcjonującego wzroku. Struktura poznania zmysłowego ma więc u nich charakter wzrokowo-słuchowo-dotykowy. Również większość ich wyobrażeń ma charakter wzrokowy, tak samo jak u dzieci normalnie widzących.
Spostrzeganie wzrokowe u dzieci słabo widzących przebiega wolniej, niż w przypadku dzieci z pełnosprawnym wzrokiem. Dlatego potrzebują one więcej czasu, aby dany przedmiot lub zjawisko rozpoznać, odróżnić od innych i zakwalifikować do odpowiedniej kategorii [8]. Niektórzy autorzy uważają, że sposób spostrzegania wzrokowego u dzieci słabo widzących ma charakter bardziej analityczny i sukcesywny, niż syntetyczny i symultaniczny (jednoczesny). Dotyczy to zwłaszcza dzieci ze słabowzrocznością głębszego stopnia. W takim przypadku ich spostrzeganie wzrokowe miałoby mechanizm zbliżony do spostrzegania dotykowego, występującego u dzieci niewidomych.
Jeśli chodzi o naukę szkolną, to dzieci słabo widzące odbierają większość informacji głównie drogą wzrokową. Mogą one czytać teksty czarnodrukowe (pismo zwykłe), choć czasami muszą korzystać ze specjalnych pomocy optycznych (szkieł powiększających) lub tekstu napisanego powiększoną czcionką (powiększony druk). Mogą one także korzystać z metod wizualnych w procesie nauczania, a więc z demonstracji czy obserwacji tak, jak dzieci normalnie widzące. Może jednak niekiedy okazać się konieczne dokonanie pewnych modyfikacji lub adaptacji pomocy dydaktycznych. Wiele dzieci słabo widzących wykonuje znacznie wolniej takie zadania szkolne, które bazują na spostrzeganiu wzrokowym, jak: czytanie, pisanie, przepisywanie z książki lub z tablicy itp.
Dzieci słabo widzące nie stanowią jednolitej grupy. Ich możliwości widzenia znacznie się różnią w zależności od zakresu uszkodzenia czynności wzrokowych. Wśród nich można wyróżnić:
Dzieci z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli z obniżoną ostrością wzroku. Obniżenie ostrości wzroku ma przede wszystkim wpływ na spostrzeganie przedmiotów. Prawidłowe spostrzeganie przedmiotu polega na ujęciu wszystkich jego cech, a więc jego wielkości, kształtu, trójwymiarowości, konturów (odróżnienie figury od tła), jasności, barwy, lokalizacji w przestrzeni, relacji do innych przedmiotów oraz elementów ruchu lub zmiany dokonującej się w nim. Dzieci słabo widzące z obniżoną ostrością wzroku mają z reguły trudności w spostrzeganiu małych przedmiotów oraz szczegółów większych przedmiotów. Podobne trudności występują także przy spostrzeganiu małych liter, cyfr i innych znaków graficznych. Może to stwarzać problemy w rozpoznawaniu i odróżnianiu przedmiotów mających podobny kształt, a różniących się tylko pewnymi szczegółami, np. kogut i kura, ołówek i długopis. Dzieci takie mogą mieć też trudności w spostrzeganiu przedmiotów znajdujących się w większej odległości. Trudności te mianowicie polegają na tym, że nie spostrzegają one tych przedmiotów w ogóle lub ich obraz jest niewyraźny lub zamazany. Zwykle dzieci te lepiej spostrzegają kształty regularne, podobne do podstawowych figur geometrycznych, a mają trudności w spostrzeganiu kształtów nieregularnych i nietypowych, np. zaokrągleń, zakrzywień, wgłębień, uwypukleń itp. To samo dotyczy spostrzegania przez dzieci słabo widzące przedmiotów i ich cech w przypadku małego kontrastu barwnego, czyli niewielkiej różnicy pomiędzy kolorem tła a kolorem danego przedmiotu, lub pomiędzy poszczególnymi jego elementami. Może to prowadzić do trudności w ujmowaniu przedmiotu, składającego się z różnych bardzo istotnych części, jako pewnej całości. W niektórych rodzajach schorzeń Obniżeniu ostrości wzroku może towarzyszyć zaburzenie widzenia barw. Dzieci słabo widzące mogą więc mieć trudności w rozpoznawaniu i odróżnianiu przedmiotów o słabym kontraście barwnym.
Drugą grupę dzieci słabo widzących stanowią dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego, czyli z różnymi ubytkami pola widzenia. Dzieci z ograniczonym polem widzenia mają przede wszystkim trudności w spostrzeganiu przestrzeni. Spostrzeganie to przez osobę w pełni widzącą polega na ujęciu przestrzeni jako trójwymiarowej całości wraz z wszystkimi przedmiotami i występującymi w niej zjawiskami. Jak wiemy, każda przestrzeń spostrzegana jest w określonej perspektywie i w odniesieniu do horyzontu. Dzieci z Zaburzeniami widzenia obwodowego spostrzegają tylko część przestrzeni, jaka jest dostępna wzrokowi dzieci normalnie widzących. Ogólnie mówiąc - nie spostrzegają one tych wszystkich przedmiotów i zjawisk, jakie są obserwowane przez osoby ze sprawnym wzrokiem. Ograniczenie to powoduje trudności w orientowaniu się w otoczeniu, co negatywnie wpływa przede wszystkim na samodzielne poruszanie się oraz wykonywanie różnych czynności praktycznych. Dzieci ze wspomnianym uszkodzeniem mają także trudności w spostrzeganiu dużych przedmiotów, np. góry, zamku, kościoła itp., które może ograniczać się tylko do ich fragmentarycznego i ogólnego ujęcia. To samo zmniejszenie zdolności spostrzegania dotyczy zjawisk podlegających stałym zmianom oraz przedmiotów znajdujących się w ruchu.
Dzieci słabo widzące z ograniczonym polem widzenia mogą nie tylko nie spostrzegać pewnych przedmiotów i zjawisk występujących w danej przestrzeni, lecz mają przeważnie trudności w ujmowaniu relacji między nimi, a więc w ocenie różnic w wielkości poszczególnych przedmiotów, ich lokalizacji (które obiekty znajdują się bliżej, a które dalej) oraz określeniu odległości między nimi (jak daleko znajduje się jeden przedmiot od drugiego). W zależności od stopnia zwężenia pola widzenia dzieci te mogą także mieć poważne trudności w widzeniu o zmroku i w słabych warunkach oświetleniowych. Mogą one bowiem równocześnie cierpieć na tzw. zmierzchową lub kurzą ślepotę. W takich warunkach muszą stosować techniki bezwzrokowe.
Trzecią grupę dzieci słabo widzących stanowią osoby z zaburzeniem widzenia stereoskopowego czyli obuocznego. Dzieci takie mają przede wszystkim trudności w spostrzeganiu przedmiotów jako brył oraz określaniu ich wielkości i kształtu. Niemałym dla nich problemem jest też spostrzeganie przestrzeni jako głębi, ocena odległości pomiędzy przedmiotami oraz dobra orientacja odnośnie kierunków.
U poszczególnych dzieci możemy spotkać się z bardzo zróżnicowanymi przypadkami uszkodzenia wzroku. U jednego dziecka może wystąpić obniżenie ostrości wzroku w połączeniu z zaburzeniem widzenia barwnego i widzenia obuocznego, a u innego może to być połączenie zaburzeń widzenia obwodowego i zmierzchowego itp. Stąd uszkodzenie wzroku u każdego dziecka słabo widzącego musi być indywidualnie oceniane.
Wśród dzieci słabo widzących spotykamy ponadto:
1. Dzieci z ustabilizowanym wzrokiem, u których aktualny stan ma charakter trwały i prognoza okulistyczna nie przewiduje dalszego jego pogorszenia, chyba że wystąpiłyby inne nieprzewidziane przyczyny.
2. Dzieci z nieustabilizowanym wzrokiem, u których proces chorobowy nadal trwa i może zakończyć się całkowitą utratą wzroku. Istnieją choroby, których skutkiem jest stopniowa utrata wzroku. Słabowzroczność jest więc u tych dzieci etapem przejściowym prowadzącym do całkowitej ślepoty.
Większość dzieci słabo widzących musi nosić okulary, czyli szkła korygujące wadę wzroku taką jak krótkowzroczność, dalekowzroczność lub astygmatyzm. Niektóre muszą dodatkowo korzystać z różnych pomocy optycznych, powiększających oglądany obraz lub pole widzenia. Często dzieci niechętnie noszą okulary lub posługują się tymi pomocami, co dla pedagogów i rodziców stanowi dodatkowy problem do rozwiązania. Korzystanie z wszystkich przepisanych pomocy optycznych nie tylko ułatwia im widzenie, lecz przyczynia się przede wszystkim do rozwoju spostrzegania wzrokowego i gromadzenia doświadczenia w tym zakresie. Wiele dzieci, na skutek zaniedbań i opóźnień rozwojowych, wymaga systematycznych ćwiczeń dla usprawnienia widzenia i wzrokowych czynności percepcyjnych.
Ograniczenie spostrzegania wzrokowego może mieć u wielu dzieci słabo widzących negatywny wpływ na ich rozwój motoryczny i na działanie praktyczne. Samodzielne wykonywanie różnych czynności, a zwłaszcza czynności codziennych, uwarunkowane jest koordynacją wzrokowo-ruchową. U wielu dzieci słabo widzących współdziałanie obu tych funkcji może być zakłócone. Konsekwencją tego jest niższa sprawność wykonywania różnych czynności praktycznych, a więc mniejsza precyzja w koordynacji obu rąk i wolniejsze tempo działania.
Ograniczenie spostrzegania wzrokowego u dzieci słabo widzących może także negatywnie wpływać na poruszanie się i na inne formy lokomocji, jak bieganie, skakanie, które są również uwarunkowane wzrokową orientacją w przestrzeni. Dzieci słabo widzące mogą więc mieć pewne trudności w spostrzeganiu i zauważeniu istotnych przeszkód na drodze, a więc w bezpiecznym ich omijaniu, w ustalaniu i utrzymaniu kierunku ruchu itp. Ta ostatnia uwaga dotyczy zwłaszcza dzieci z ograniczonym polem widzenia.
2.5. Dzieci ociemniałe
Większość dzieci z uszkodzonym wzrokiem, to dzieci, które urodziły się niewidome lub słabo widzące albo stały się nimi we wczesnych latach dzieciństwa. Są to więc dzieci, które od zarania swego życia wychowywane były jako dzieci niewidome lub słabo widzące.
Istnieje jednak także pewna grupa dzieci, które częściowo lub całkowicie tracą wzrok w wieku późniejszym. Następuje to nagle (na skutek nieszczęśliwego wypadku) lub w dłuższym okresie (w wyniku choroby).
Problemy wywołane przez całkowitą lub częściową utratę wzroku zależą w znacznym stopniu od wieku, w jakim dziecko zostało niepełnosprawne. Im jest ono starsze, tym liczniejsze i trudniejsze pojawiają się dylematy. Sytuacja dziecka 7-letniego jest zdecydowanie inna od położenia młodzieńca 14-letniego, jeśli nawet u obydwu z nich wystąpiło uszkodzenie wzroku identyczne co do charakteru i stopnia. Wprawdzie w obydwu tych przypadkach rodzi się problem zaakceptowania pogorszonego stanu zdrowia i przystosowania się do zupełnie odmiennych i nieoczekiwanych warunków życia, lecz łatwiej jest pokonać te trudności dziecku młodszemu. Uszkodzenie wzroku stanowi zawsze dla każdej osoby bardzo bolesne przeżycie, powiązane z silnymi reakcjami emocjonalnymi. U dziecka reakcje te mogą mieć wpływ na jego zachowanie się, a tym bardziej na stosunek do nauki szkolnej i jej wyniki. Dzieci gwałtownie tracące wzrok wymagają szybkiej i mądrej pomocy ze strony psychologa, pedagogów oraz rodziców. Wszyscy z nich powinni okazać dziecku troskliwe zrozumienie i wspólnym działaniem ułatwić mu przejście przez ten dramatyczny okres. Działanie to powinno pomóc dziecku w jego przystosowywaniu się do życia w nowej sytuacji.
2.6. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi niepełnosprawnościami
Wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem możemy spotkać również dzieci z dodatkowymi niepełnosprawnościami. Są to tzw. dzieci ze złożoną niepełnosprawnością. Należą do nich dzieci niewidome lub słabo widzące z dodatkowym uszkodzeniem słuchu, umysłowym upośledzeniem, uszkodzeniem narządu ruchu, schorzeniami wewnętrznymi itp.
Wszystkie te dodatkowe ograniczenia i niepełnosprawności bardzo komplikują proces nauczania i wychowania. Dzieci niewidome z dodatkową niepełnosprawnością mają specyficzne i indywidualne potrzeby edukacyjne. Dlatego przebywają one na ogół w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, gdzie zapewnia im się możliwie najlepsze warunki dla rozwoju i przygotowania do samodzielnego życia.
1