S t a r o ż y t n o ś ć

Epika-świat przedstawiony przez autora poprzez opowiadanie i opis (epopeja, nowela, opowiadanie, powieść)

Liryka-świat osobistych doznań „ja” lirycznego (monolog)(elegia, tren, oda, pieśń, hymn, erotyk, sonet)

Dramat-bohaterowie prezentują się sami poprzez swoje działanie (dialog i monolog)(tragedia, komedia, dramat właściwy)

Klasycyzm-prąd kulturowy powstał w starożytności, którego wzorce obowiązywały w kulturze europejskiej do końca XVIII

Klasyka-dzieła literackie utrwalone jako wzorcowe przez tradycję, początki literatury greckiej Homer „Iliada” i „Odyseja”

Ateny głównym ośrodkiem literatury helleńskiej, podział literatury greckiej na okresy: *wiek epiki - VIII pne, *wiek liryki - VIII-VII pne, *wiek dramatu - V pne, *wiek epigramatu - III pne

Przedstawiciele rzymskiej kultury antycznej: Horacy, Owidiusz, Wergiliusz, Seneka, Marek Aureliusz

Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej, pełni funkcje poznawcze i światopoglądowe. Mity podejmowały próby wyjaśniania zagadnień powstania świata i człowieka, ingerencji bogów w losy ludzkie oraz niepokojących trudnych do wytłumaczenia zjawisk przyrody. Mity powstały poza historią i poza realnymi doświadczeniami. Dzielimy je na:

1. teogoniczne - poświęcone bogom i bóstwom

2. kosmogeniczne - mówiące o powstaniu świata i zjawiskach występujących w przyrodzie

3. antropogeniczne - przedstawiające historię głośnych rodów, które odegrały znaczącą rolę w starożytnym świecie

Opowieść mityczna nie jest wyrażona wprost, ważną rolę odgrywa tu metafora, alegoria i symbol. Świat wierzeń greckich cechował politeizm (wielobóstwo) i antropocentyzm (podobieństwo bogów do ludzi)

Pojęcie prometeizmu. Należy je rozumieć jako poświęcenie dla idei, jako postępowanie jednostki mające na celu dobro całej zbiorowości lub dobro ludzkości, a także jako wyraz buntu przeciwko potęgom wyższym i normom krępującym wolność ducha.

Uranos (niebo) Gaja (ziemia) Prometeusz - stworzył człowieka (tytan), Epimeteusz - jego brat Syzyf - założyciel i król Koryntu. Herakles (nadludzka siła) Hades, Ares, Hermes, Zeus, Hera, Afrodyta, Minos - król Krety, Posejdon

Wergiliusz - Eneida - patriotyzm, heroizm, męstwo

Horacy - mądre refleksje (satyry i listy poetyckie)

Epopeja - epos powstała w starożytności, greckim twórcą był Homer, a rzymskim Wergiliusz. Trwała do 17 wieku, a potem zastąpiła ją powieść.

• rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający dzieje mityczne, legendarne lub historyczne bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej

• plan pierwszy stanowi fabuła

• narrator ujawnia się w inwokacji

• epicki dystans

• styl epopei jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji

• o wyniku końcowym akcji decydowało przeznaczenie (Mojra) któremu podlegali zarówno ludzie jak i bogowie

Iliada - (Homer) powstała na przełomie IX i VIII w. pne. Podzielona na 24 księgi opowiada historię 40 dni dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków

Syn króla Troi - Parys - Król Troi - Priam - Menelaus - Sparta - Helena - żona Menelausa - Odyseusz = koń trojański, zwycięstwo Greków

Odyseja - I połowa VIII pne Jej bohaterem jest Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troję, jeden z najdzielniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez boga Posejdona błąkał się 10 lat po morzu, doznał wielu przygód, stracił wszystkich towarzyszy, dzięki opiece bogini Pallas Atenę powrócił do rodzinnej Itaki, gdzie oczekiwała go żona Penelopa i syn Telemach

Antygona - Sofokles - Kreon - król Teb, stryj Antygony, Polinejkesa, Ismeny, Eteoklesa, Jego żona Eurydyka, syn Hajmon

Tragedia klasyczna

1. Klasyczne trzy jedności - miejsca, czasu ,akcji

2. Klasyczna budowa akcji - prolog , zawężanie akcji, akcja właściwa a) perypetie b) punkt kulminacyjny - rozwiązanie akcji

3. Akcja typu konfliktowego - akcja opiera się na konflikcie nie rozwiązanym prowadzącym do tragicznego zakończenia

4. Występowanie chóru w roli informatora, w roli komentatora wydarzeń

5. Kreacja bohatera - wysoki status społeczny

Tyrteusz - liryka patriotyczna Safona - poetka miłość

Anakreont - piewca wina Symonides - pieśni chóralne

Gatunki poezji lirycznej

• hymn - pieśń pochwalna

• prozoelion - procesyjna

• pean - okrzyk na cześć Apollina

• dytyramb - okrzyk na cześć Dionizosa

• epinikon - pochwalna na cześć igrzysk sportowych

• skalion - pieśń biesiadna

• eratikon - miłosna

• epithalamon - weselna

• tren - żałobna

Filozofia - Nauka wyjaśniająca pogląd na świat

Filozofia starożytna zajmowała się określeniem istoty piękna w literaturze oraz zasad i konwencji w niej panujących. Arystoteles twórca petyki klasycznej czyli zbioru reguł i zasad teoretyczno-literackich. Za literaturę piękną uważał lirykę, tragedię, epopeję. Stworzył zasady i normy których przestrzegać mieli pisarze aż do XIX w. Jego poetykę nazywa się normatywną

Stoicyzm - zapoczątkowany przez Zenona z Kition (dobro to cnota), ideał - mędrzec ( Seneka, Marek Aureliusz)

Epikureizm - Epikur - dążenie do szczęścia

Hedonizm - użycie życia

Biblia

Każda religia starała się wyjaśnić swoim wiernym nie zrozumiałe dla niego sprawy, wychowywać swych wyznawców. Biblia jest jedną z tych ksiąg, daje nam obraz dawnych kultur, jest skarbnicą myśli ludzkiej, na jej podstawie poznajemy dążenia ludzi do poznania prawdy, doskonalenia moralnego i tworzenie coraz doskonalszych form życia społecznego. Biblia z greckiego znaczy Księgi. Biblia powstała w ciągu XIII w. pne, najstarszym utworem jest Stary Testament. Nowy Testament - najnowsza część Biblii powstał x I w ne (od 51 do 86 r). Biblia jest utworem trójjęzycznym. Stary Testament pisany był po hebrajsku, niektóre po aramejsku, grecku. Teksty Nowego Testamentu w języku greckim z wyjątkiem Ewangelii Św. Mateusza napisanej prawdopodobnie po aramejsku. Biblia jest napisana przez wielu autorów, najpierw były to tylko komentarze, potem każdy z nich dopowiadał dzieje i w ten sposób powstała Biblia pisana ręką wielu ludzi. Teksty prawne pisał Mojżesz, mądrościowe - Salomon, hymny i psalmy - Dawid. W Nowym Testamencie są Ewangelie, które są dziełem czterech apostołów: Mateusza, Marka, Łukasza, Jana. Biblia zawiera też dzieje apostolskie i Apokalipsę Św. Jana. Najdawniejszym tłumaczeniem Starego Testamentu jest Septhaginta (tłumaczenie 75). Przekładu całej Biblii na język łaciński dokonał w IV w. pne Św. Hieronim. Przekład ten został uznany i nazwany Wulgatą. Najważniejsze przekłady Biblii to katolickie: Biblia Królowej Zofii (XV w.), Biblia Leopolity (1561), Biblia Jakuba Wujka (1593). Innowiercze: Biblia brzeska (1563), Biblia nieśmicka (1572), Biblia gdańska (luteranie 1632). Siódmy przekład Biblii ukazał się dopiero po 333 latach w postaci Biblii Tysiąclecia (1965) tłumaczonej z języka oryginalnego. W Polsce pierwsze tłumaczenie dotyczyło przekładu Psałterza i nosiło ono nazwę Psałterza Floriańskiego. Drugie tłumaczenie to Psałterz Puławski. Następny przekład nosi nazwę Biblii Królowej Zofii zwanej inaczej Szaroszpatacką. W okresie Renesansu do rozpowszechnienia Biblii przyczyniła się reformacja. Protestanci wprowadzili Liturgię Słowa czyli czytanie Ewangelii, śpiewanie psalmów po których następowało kazanie Pastora. Wprowadzili oni również interpretację poszczególnych Ewangelii. Po wynalezieniu druku najpierw wydano Psałterze, pierwszy przekład ukazał się w 1532r w drukarni Hieronima Wietona. Pierwszy przekład Ewangelii - 1551r. , Nowy Testament- 1556r. w drukarni Szarffenbergera. Przekłady całości Biblii dokonał Jakub Wujek (katolicki przekład w 1599 r.)

Stary Testament

W jego skład wchodzą: pięcioksiąg mojżeszowy: Księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa

-Księgi Historyczne

-Księgi Mądrościowe

-Księgi Prorockie

Księga rodzaju daje obraz stworzenia świata i człowieka. Oto jej zasadnicze zręby myślowe:

1. monoteizm - biblijny przekaz ukazuje jedynego Boga stwarzającego świat i człowieka. W tekście nie ma śladu dualizmu ani politeizmu

2. stworzenie z niczego - Bóg stworzył świat z nicości, a wszystko co istnieje zawdzięcza jemu swój byt

3. pierwotna dobroć stworzeń - każde stworzenie jest dobre, z czego wysuwa się wniosek, że zło fizyczne i moralne istniejące we współczesnym świecie nie pochodzi od Boga

4. godność człowieka- człowiek jest najdoskonalszym stworzeniem Bożym, ukształtowanym na Jego obraz i podobieństwo

5. cel życia człowieka - panować nad przyrodą rozmnażając się, być posłusznym Bogu

Pouczenia Księgi Hioba

1. Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem

2. Cierpienie ma walory wychowawcze

3. Człowiek winien raczej czcić tajemnicze plany Opatrzności niż je badać

4. Bóg ostatecznie otoczy opieką każdego sprawiedliwego

Psalmy

Na tekst Biblii składają się psalmy. Cały ich zbiór wynosi 150 utworów. W psalmie z przekładu Psałterza Puławskiego pochodzącego z XV w. oraz przekładu Czesława Miłosza opisane są liczne wskazówki i przykazania według których powinien żyć każdy człowiek aby po śmierci dostać się do Królestwa Niebieskiego. Psalm 8 jest utworem pochwalnym. Czci on bowiem Boga Ojca, który swoim dziełem dał życie i piękno. Ponadto Bóg wysławiony jest za to, że stworzył człowieka na kształt własny i podobieństwo, który z Jego rozkazu miał panować nad zwierzętami oraz wszelkim życiem istniejącym na Ziemi. W psalmie 45 przekładu Leopolda Staffa przedstawione są narodziny i życie Jezusa Chrystusa, który jest zbawicielem, królem narodu. To on walczy ze złem oraz nawraca i nakłania do wyznania wiary w Boga, swego ojca. Psalm 129 ukazuje prośby i wołania ludzi zanoszone do Boga. Nadzieja na poprawę życia pokładana jest w Bogu, który widząc ich cierpliwość i bojaźń prośby wkrótce spełni. Psalmy są zwierciadłem pobożności ludu Bożego. Obejmują one całokształt zbawczego planu Bożego do stworzenia świata przez wzloty i upadki człowieka w jego dążeniu ku Bogu, aż do czasów pełni Chrystusowej i wielkiej przemiany. Ta ostatnia cecha stanowi bezpośrednio przejście między społecznością dawną a nową zmierzającą ku pełnej realizacji planów Bożych.

Przypowieść

Przypowieść pochodzi od greckiego słowa parabola co znaczy zestawienie obok siebie. Parabola jako gatunek znana była w starożytności greckiej i rzymskiej, a uprawiał ją Arystoteles i Sokrates. Istotą przypowieści biblijnej jest porównanie dwóch składników - pierwszy z nich jest obrazem wziętym z życia codziennego, drugi ma charakter abstrakcyjnego pojęcia. Przypowieść ma więc charakter alegoryczny i symboliczny. Przypowieść ewangelijna to opowiadanie zmyślone oparte na podobieństwie lecz w zasadniczych rysach prawdopodobne, które ma na celu wyświetlenie w stopniu dostępnym dla człowieka tajemnic królestwa Bożego, jego istoty, wymagań stawianych człowiekowi. Cechy charakterystyczne przypowieści ewangelijnej:

• jest ona opowiadaniem prawdopodobnym ale nie jest bajką

• przypowieść nie jest mitem

• przypowieść opiera się na porównaniu.

Współczesny podział przypowieści jako gatunku literackiego:

• rozwinięte porównanie

• rozwinięte symbole alegoria

• przykłady przypowieściowe

Wpływ Biblii na literaturę

Wpływ Biblii na piśmiennictwo polskie wynikał z jego ścisłych związków z chrześcijańską kulturą europejską. Pismo Święte w różnorodny sposób oddziaływało na literaturę. Przede wszystkim było ono źródłem tematów występujących w piśmie parafraz (wolnego przykładu), przekształcenia lub aktualizacji. Biblia była skarbnicą fabuł literackich. Jest źródłem postaci i sytuacji. Bardzo wiele gatunków literackich wyrosło z Biblii np.:

• treny, psalmy, pieśni, przypowieści, proroctwa, apokalipsa (wizja ostatecznego sądu i końca świata).

W Średniowieczu Biblia oddziaływała na kazania i pieśni. Z Biblii też czerpano tematy do dramatów średniowiecznych zwanych misteriami. Pieśni Maryjne poświęcone Matce Boskiej mają też swój rodowód biblijny. Wpływ Biblii widać w utworze pt: ”Żywot pana Jezu Krysta” oraz w „Żołtarz Jezusów”. Autorem pierwszego jest Baltazar Opeć, a drugiego utworu Ładysław z Gżelniowa. W okresie Renesansu najpełniejszy wpływ Biblii widać w „Psałterzu Dawidów” Jana Kochanowskiego oraz w „Misteriach” takich jak „Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”. Autorem utworu jest Mikołaj z Wilkowiecka. W okresie Baroku wybitni poeci parafrazują psalmy. Są to: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Maciej-Kazimierz Sargiewski, Wacław Potocki, a najwybitniejszym osiągnięciem w tej dziedzinie jest ”Psalmodia Polska” Wespazjana Kochowskiego. Oświecenie spojrzało na Biblię bardziej rozumowo w wyniku propagowanego deizmu i ateizmu. Rzadziej sięgano po Biblię: Deizm: Bóg stworzył świat i na tym skończyła się jego rola. Ateizm - materialistyczny pogląd na świat tzn. nie było Boga, świat powstał z materii. Dopiero w okresie sentymentalizmu oraz po utracie niepodległości przez Polskę bardzo częstym motywem staną się opłakiwania ojczyzny na wzór proroków np.: psalm „Nad rzekami Babilonu”. W okresie Romantyzmu zwłaszcza po upadku powstania listopadowego wzrasta zainteresowanie Biblią. W literaturze patriotycznej widoczny jest wpływ mesjanizmu. W okresie Romantyzmu wytworzy się pogląd przypisujący Polsce rolę Mesjasza, wybawiciela uciemiężonych narodów Europy. Wraca się do motywów biblijnych, proroków: Jeremiasza i Daniela oraz biblijnych wodzów: Mojżesza, Dawida. Wpływy te są widoczne w „Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego” Adama Mickiewicza „Dziady cz. III”, „Anhelli” J. Słowackiego, „Nieboska komedia” Zygmunta Krasińskiego. Również twórczość Norwida rozwija się pod wpływem Biblii (obfitość cytatów, aluzji biblijnych). Pozytywizm oddala się od Biblii, choć jej wpływy widać np.: w twórczości Marii Konopnickiej. W modernizmie sięganie do Biblii staje się przejawem religijności twórcy bądź też artystycznej mody. Szczególnym zainteresowaniem w modernizmie cieszą się postacie Ewy, Salomei, Magdaleny, Kaina, Judasza. Przekonanie o zmierzchu cywilizowanego świat tworzą moderniści poematy utrzymane w duchu katastroficznym np.: hymny Jana Kasprowicza ujęte w dwa cykle tematyczne pt: „Ginącemu światu”, „Salwe Regina”. W literaturze współczesnej widoczne są dwa nurty. Pierwszy nawiązuje do poezji prorockiej i wzywa do heroicznego życia opartego na wierze. Poeci z tego kręgu aktualizują motywy starotestamentowe - Słonimski, Brandstaetter. Nurt drugi stanowi biblijna proza o tematyce starotestamentowej.

1. Omów postawę stoicką i epikurejską.

W języku potocznym istnieje zwrot "stoicki spokój" - tak określamy postawę równowagi zachowywaną nawet wobec przeciwności losu. To określenie wywodzi się z systemu filozofii stoickiej. Filozofia stoicka została zapoczątkowana w III w. p.n.e. w Atenach przez Zenona z Kition. Stoicy byli materialistami i racjonalistami: uznawali tylko jeden byt - materię, i poznanie rozumowe. Najbardziej jednak rozwinęli myśl etyczną, przejmując od Sokratesa przekonanie o łączności szczęścia, cnoty i rozumu. Najwyższym dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Aby je osiągnąć, trzeba uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, zapanować nad sobą, wyrzec się dóbr przemijających. Żyć cnotliwie znaczy żyć zgodnie z naturą. Natura jest rozumna, harmonijna, boska. Naturę człowieka stanowią nie namiętności (te są źródłem zła), lecz rozum. Życie cnotliwe jest zatem zgodne z naturą, z życiem wolnym. Ideałem stoików był mędrzec - człowiek rozumny, szczęśliwy, wolny, bogaty, bo mający rzeczy najcenniejsze. Mędrzec ceni tylko cnotę, potępia zło i jest obojętny wobec dóbr nietrwałych: bogactwa, siły, urody, zaszczytów. Dzięki temu jest niezależny i wolny. Filozofię stoicką cechowała surowa powaga, trzeźwość, rygoryzm. Była to jednak filozofia optymistyczna: głosiła wiarę w człowieka, w możliwość osiągnięcia cnoty, a więc szczęścia. Pojęcie wolności wewnętrznej człowieka jest kluczowym pojęciem etyki stoików. Seneka i Marek Aureliusz należą do młodszej szkoły stoickiej. Odbiegli oni od pierwotnego materializmu, ograniczyli filozofię stoicką do etyki i mądrości życiowej. Wywarli duży wpływ na rozwój myśli chrześcijańskiej. Ich pisma trafiały do szerokich rzesz odbiorców, filozofia stawała się w ich ujęciu podporą w życiu. Filozofia epikurejska głosiła, że najwyższym dobrem jest szczęście, którego źródłem są zwłaszcza przyjemności natury duchowej; przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyż- szego celu), a jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień (ataraksja); człowiek sam jest odpowiedzialny za swoje szczęście, a żyjemy po to, by ciągle dążyć do szczęścia; ponadto epikureizm zakładał istnienie tylko materialnego świata i dóbr doczesnych Epikur (341-70 r. p.n.e.) - filozof grecki; przedstawiciel starożytnego materializmu, kontynuator atomistyki Demokryta

2. Przedstaw dokładnie budowę tragedii antycznej.

Dramat starogreckiodbiega od dzisiejszego. Górowało w nim słowo poetyckie recytowane i śpiewane na tle muzyki instrumentalnej i tańca, szczególnie partie chórowe miały ten charakter "operowy" czy "oratoryjny". Nie znano wtedy podziału na akty i sceny, natomiast stosowano inne podziały, tworzące swoistą konstrukcję. Rozpoczynał przedstawienie aktor wygłaszający zapowiedź - prologos, ale właściwy początek dawał chór, wkraczający rytmicznie i ze śpiewem na orchestrę - parodos. Także chór kończył przedstawienie, opuszczając orchestrę podobnym sposobem - exodos. Między tymi granicznymi członami przedstawienia rozgrywano akcję sceniczną podzieloną na pojedyncze epizody - epeisodia. Między epizodami występował chór stojący na orchestrze, wygłaszający tekst-komentarz akcji - stasimon - pod nieobecność aktorów na scenie. Punktem szczytowym tragedii była perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej i kończąca się katastrofą, czyli klęską bohatera. Ostatnią częścią tragedii był epilog, który zwykle wyjaśniał sprawę do końca i dokonywał podsumowania. Istotą tragedii był konflikt tragiczny, który wynikał z istnienia przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru, gdyż każda decyzja przynosi klęskę bohatera, ta niemożność dokonania właściwego wyboru, która skończy się katastrofą, nosi nazwę tragizmu. Orchestra to okrągły placyk na przedzie proscenium, na którym występował chór. Z pieśni obrzędowej ku czci Dionizosa, dytyrambu, powstała tragedia, której budowa opiera się na dialogu, prowadzonym przez koryfeusza (przodownika) z chórem. Ta partia chóralna stała się głównym składnikiem tragedii starogreckiej. Koryfeusz dał nadto początek późniejszemu aktorowi, którego wprowadził Tespis, pierwszy znany autor dramatyczny z VI w. p.n.e. Ten pierwszy i jedyny na razie aktor występował kolejno w kilku rolach, tworząc w ten sposób zarodek akcji dramatycznej. Z kolei Ajschylos dodał drugiego aktora, Sofokles trzeciego i na tej trójce wyczerpał się zespół aktorski pierwszego teatru. Nawet jeśli w przedstawieniu brało udział więcej postaci, równocześnie występowało na scenie najwyżej trzech aktorów. To ograniczenie sprawiło, że akcja dramatyczna uległa skupieniu i ograniczeniu wątków pobocznych, że niektóre z nich rozgrywały się za sceną i komunikowane były widzom przez opowiadanie. Tym samym powiększał się również udział chóru w dopełnianiu akcji. Ogniskiem kultury starogreckiej stają się w V w. p.n.e. Ateny. Następuje tam rozkwit dramatu, który tworzą trzej wielcy tragicy: Ajschylos - (526 - 456 p.n.e.), u którego przeważają partie chórowe z koryfeuszem; akcję wiedzie dwu solistów w uroczystych dwuśpiewach. Tragedia ma charakter bardziej liryczny niż dramatyczny. Ajschylos napisał około dziwięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się siedem. Najznaczniejsze to: Oresteja (trylogia), tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami. Ajschylos broni godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych. Sofokles - (496 - 406 p.n.e). Jego zasługą jest wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich. Wprowadza postacie kobiece. Zachowało się kilka tragedii Sofoklesa, znaczniejsze są o Edypie i Antygonie. Eurypides - (480 - 406 p.n.e.) pogłębia psychologię postaci i realizm akcji, a ogranicza udział chóru. Zachowało się siedem jego dzieł, m. in. o Elektrze, Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei - jak widać, bohaterami są kobiety. Na Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję od pierwotnego półreligijnego oratorium do wykształconej tragedii świeckiej. Oratorium to widowisko religijne lub alegoryczne z muzyką. Tragedię grecką cechowały trzy jedności: - jedność czasu - akcja rozegrać się musiała w ciągu jedej doby, a najczęściej między wschodem, a zachodem słońca; - jedność miejsca - akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu; - jedność akcji - jednowątkowość akcji. Podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest katharsis (wewnętrzne oczyszczenie), gdyż dzieło antyczne miało oddziaływać na przeżycia odbiorców. Drugą funkcją dramatu jest mimesis oznaczające naśladowanie (nie kopiowanie) rzeczywistości przez sztukę dramatyczną. Cechy dramatu: - występowanie chóru (pełnił rolę wprowadzającego kolejnego aktora na scenę, komentował i oceniał wydarzenia); - bohaterowie pochodzili z wyższych sfer; - tytuł to często imię głównego bohatera.

3. Omów cechy epopei.

Epos, inaczej epopeja (terminy te występują zamiennie), to główny gatunek epicki wykształcony w starożytności, który później zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator - wszechwiedzący i obiektywny - ujawnia się w inwokacji (początkowe wersy utworu skierowane do bogów, muz itp.), całość zaś przedstawia z epickim dystansem. Styl epopei jest podniosły, dostoswany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne, drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji. Technika poetycka Homera wywodzi się z tradycji ustnej. Eposy Homera zawierają świadectwa że przed nimi istniały ustne opowieści czy pieśni. Iliada nie przedstawia całego oblężenia Ilionu (Troi), jak można by wnosić z tytułu. Bardziej przystawałby do treści poematu tytuł "Achilleida". Homer bowiem ukazuje jeden z epizodów ostatniego roku dziesięcioletniej wojny o Troję: gniew Achillesa, którego obraził wódz Greków Agamemnon, zabierając mu brankę wojenną Bryzeidę. Wycofanie się Achillesa z udziału w walkach powoduje przewagę Trojan i śmierć jego przyjaciela Patroklosa. Dopiero po tym zdarzeniu główny bohater wraca na pole bitwy i w pojedynku z Hektorem, synem króla Troi, dokonuje zemsty. Księgi Iliady wypełnia więc tematyka bohaterska i batalistyczna. Odyseja. Świat przedstawiony kształtują baśniowe przygody Odyseusza, wracającego spod Troi na rodzinną wyspę Itakę. Jego dziesięcioletnią tułaczkę po morzu spowodowali nieprzychylni mu bogowie, mszcząc się za zagładę ulubionego miasta (przebiegły Odyseusz zbudował ogromnego drewnianego konia i wprowadził go do Troi z ukrytymi wewnątrz wojownikami greckimi). Ludzie i bogowie. Różny jest także ogólny ton i klimat obydwu epopei. W Iliadzie jest on podniosły, heroiczny; najwyższą wartością jest męstwo, waleczność. Epopeja ta jest tragiczna, od początku znane są przyszłe wypadki: wiadomo, że zginą Hektor i Achilles, że Troja padnie. Bohaterowie spod Troi są wyidealizowani, wyolbrzymieni - są herosami właśnie, półbogami (Achilles jest synem bogini). Obok "powiększonych" ludzi występują jakby "pomniejszeni" bogowie: rządzą oni światem, decydują o ludzkich losach, ale biorą udział w bitwie jak ludzie i odnoszą w niej rany. Nad bogami panuje Mojra - Przeznaczenie - która działa za ich pośrednictwem i jest wyrazem niezmiennego porządku świata. Nie ma w Iliadzie wyraźnej granicy między ludźmi a bogami, nie są oni jeszcze siłami moralnymi, nie przewyższają ludzi pod względem etycznym. W późniejszej Odyseji heroiczny ton Iliady uległ obniżeniu. Przygody Odyseusza nie są tragiczne, od początkowej narady bogów wiemy, że jego tułaczka zakończy się szczęśliwie. Bohater jest inaczej krewoany niż w Iliadzie. Inni są też bogowie. Ich udział w kierowaniu losem bohaterów jest znacznie mniejszy niż w Iliadzie (z wyjątkiem szczególnej opieki Ateny), Mojra nie występuje tu jako samodzielna siła, a bogowie odgrywają rolę stróżów moralności: opieka bogów jest karą dla występnych, nagrodą dla cnotliwych (z wyjątkiem Posejdona, który mści się na Feakach). Nie uległy jednak zmianie same pojęcia moralne: w Odyseji, jak w Iliadzie, pełno jest prymitywnego okrucieństwa (rzeź zalotników). Epicka rozlewność. Narracja płynie bardzo wolno. Poeta unaocznia dokładnie wszystkie zdarzenia i zjawiska, ukazuje związki przestrzenne i czasowe, wyjaśnia przeżycia i myśli bohaterów; bohaterowie ukazani są bez niedomówień, jako pełni ludzie. Narrator nie przedstawia czynności równoczesnych, lecz każdą opisuje kolejno, stąd płynie dokładność plastycznego opisu: możemy zobaczyć każdy ruch, gest, szczegół. Narrator przedstawia zdarzenia z epickim dystansem: nie komentuje ich i nie ocenia, możemy jednak odczytać jego stosunek do bohaterów i zdarzeń ze sposobu mówienia. Charakterystyczne dla Homera są rozbudowane porównania, tworzące swoiste obrazy poetyckie; one to właśnie zwalniają tempo akcji, zatrzymują uwagę czytelnika na przedstawionym zdarzeniu czy opisie, wywołując nastrój podniosły. Z upodobaniem stosowało je później wielu późniejszych epików (Mickiewicz w Panu Tadeuszu), a nazwano je porównaniami homeryckimi.

4. Wyjaśnij pochodzenie i znaczenie wyrażeń: "nić Ariadny", "stajnia Augiasza", "koszula Dejaniry", "róg Dalmatei", "hiobowe wieści", "wdowi grosz", "trąby jerychońskie", "salomonowa mądrość", "kainowa zbrodnia".

nić Ariadny - córka króla kreteńskiego Minosa, która pomogła ateńskiemu herosowi Tezeuszowi wydostać się z labiryntu przy pomocy kłębka nici; obecnie powiedzenie to znaczy tyle co: trafić bezbłędnie do celu; nieoczekiwana pomoc;

róg Amaltei - (kozy), inaczej róg obfitości stajnia Augiasza - jedna z prac Herkulesa, którego zadaniem było oczyszczenie pełnej nieczystości stajni; pracę wykonał dzięki swojej pomysłowości puszczając przez środek stajni strumień; obecnie: wielki nieporządek; koszula Dejaniry - Heraklesowi dano Dejanirę za żonę; chciał mu pomóc centuron (człowiek mający tułów konia) Neros proponując podwiezienie Dejaniry; porwał ją; Herakles dowiadując się o tym złapał centurona i zranił go; centuron powiedział kobiecie, że jeżeli Herakles będzie ją zdradzał, to powinna mu założyć koszulę przesiąkniętą krwią centurona; tak też zrobiła widząc jego zaloty do innych kobiet; koszula wpiła się w ciało paląc Heraklesa żywym ogniem; hiobowe wieści - Hiob był bogatym człowiekiem. Ponadto był sprawiedliwy, pobożny, miał dużo dzieci, wielkie stada owiec i wielbłądów. Bóg doświadczył Hioba i zabrał mu stada, dzieci. On jednak nie zwątpił i powiedział do żony "Jeśli przyjęliśmy dobre z ręki Bożej, czemu nie mielibyśmy przyjąć i złego?"; po okresie biedy i głodu Hiob powrócił do zdrowia, majątku, takiej samej gromady dzieci i obdarzył Hioba życiem o długości 140 lat; obecnie: złe wieści; wdowi grosz - Jezus siedząc naprzeciw skarbony, widział jak bogaci rzucali hojnie, ujrzeł też ubogą wdowę, która wrzuciła grosz jeden. Rzekł więc: "Zaprawdę powiadam wam, że ta uboga wdowa dała więcej niż wszyscy. Wszyscy bowiem wrzucali, co im zbywało, ta zaś wszystko, co miała, całe utrzymanie swoje". (oryginalna przypowieść); trąby jerychońskie - mury Jerycha zostały zburzone pod wpływem głosu trąb atakujących Izraelitów salomonowa mądrość - wg. Starego Testamentu król Salomon otrzymał od Boga pytanie co chciałby otrzymać; on poprosił o mądrość; świadectwem tej mądrości było rozsądzenie kłótni dwóch kobiet kłócących się o to czyje jest dziecko; król rozkazał przedzielić dziecko na dwie części, lecz jedna z kobiet wzbraniała się przed takim rozwiązaniem sporu - była prawdziwą matką; obecnie wielka mądrość; kainowa zbrodnia - bratobójstwo;

5. Jakie gatunki literackie pochodzą ze starożytności?

epopeja - "Iliada" i "Odyseja" Homera (epopeje greckie), "Eneida" Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa; anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.); epigramat - zwięzły, utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu; hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozijająca się wg. schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste; pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna patosu; dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w Antygonie Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa; Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym; np. przemienność pór roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów; Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp). Podziału literatury dokonał Arystoteles dzieląc ją na: - epikę - epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem; - dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie; - liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean (Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia);

Motywy biblijne w literaturze polskiej różnych epok.

Biblia stanowiła i stanowi nie tylko ważne dzieło literackie, które jest punktem odwołań i nawiązań twórców kultury w późniejszych epokach. Jest przede wszystkim świętą księgą społeczeństw chrześcijańskich. Biblia jest źródłem kultury moralnej, prezentuje wzorce postępowania, pewien kodeks tego co dobre lub złe. Jest także zbiorem fabuł, anegdot, motywów i stylistyki, do których wciąż powraca literatura. Jest natchnieniem dla wielu pisarzy, poetów, inspiruje myślicieli.

Wspaniałym nawiązaniem do stworzenia świata opisanym w biblijnej Księdze Genesis jest dzieło Jana Kochanowskiego - „Czego chcesz od nas, Panie...” Jest to hymn skierowany do Boga. Podmiot liryczny to człowiek głęboko wierzący. Wychwala, wielbi Ojca i ma świadomość, że wszystko co Bóg stworzył, stworzył dla niego. Zwraca się bezpośrednio do Stwórcy w apostrofie na początku utworu: „Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?” Podmiot wyobraża sobie Boga jako niezmiernie dobrego Stwórcę, który istnieje wszędzie i nikt nie jest w stanie Go pojąć. Człowiek nie może Mu się odwdzięczyć żadnym materialnym przedmiotem, ponieważ wszystko, co istnieje na ziemi, należy do Boga. Możemy Mu się odwdzięczyć jedynie miłością do Niego samego, do siebie i do bliźniego.

Podmiot liryczny uważa Stwórcę za Wielkiego Pana całego wszechświata, a nawet za artystę, który „ ...niebo zbudował i złotymi gwiazdami ślicznie uhaftował.” Podmiot jest wdzięczny Bogu za łaski, dobro, stworzenie całego świata oraz prosi Go o dalszą opiekę.]

Następnie możemy zwrócić uwagę na wiersz Kazimiery Iłłakiewiczównej - „Job”. Utwór ten nawiązuje oczywiście do biblijnej Księgi Hioba.

Podmiot liryczny nie wie nic o Jobie oprócz tego, że przeszedł on ciężką próbę i wyszedł z niej zwycięsko. Powróciło jego dawne życie i szczęście. Bohater liryczny najmilej z czasów swego nieszczęścia wspomina psa, który teraz jest jego ulubieńcem. Kiedyś burek lizał mu ropne rany, teraz zaś obgryza tłuste kości. Job posiadł pewną tajemnicę, tajemnicę mówiącą o tym, że prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie. Kiedy jego życie było zrujnowane, nie znalazł się ani jeden człowiek, który zechciałby mu pomóc. Był tylko pies, który wspierał go bezinteresownie. Często naszym przyjacielem okazuje się ktoś, o kim nigdy nie pomyślelibyśmy, że nam pomoże.

Utworem nawiązującym do Biblii jest również „List do ludożerców” Tadeusza Różewicza. Podmiot liryczny ma chęć ulepszenia świata. Pragnie nakłonić ludzkość, która jest określana metaforą „ludożerców”, do miłości bliźniego. Według niego ludzie powinni dostrzec potrzeby drugiego człowieka i okazać mu miłość.

Utwór ten nawiązuje do najważniejszego przykazania Bożego - „Miłuj bliźniego swego, jak siebie samego”

Z innych utworów nawiązujących do biblii, możemy wyróżnić „Pamiętniki Adama i Ewy” Marka Twaina. Jest również wiele wyrażeń, zwrotów i związków frazeologicznych, które funkcjonują we współczesnej polszczyźnie, takich jak: kainowe znamię, nieść krzyż, salomonowa mądrość, Sodoma i Gomora, droga krzyżowa, egipskie ciemności.

Motywy mitologiczne w literaturze polskiej różnych epok.

Mitologia jest obok Biblii drugim, ogromnie ważnym źródłem późniejszej twórczości artystów całej Europy. Nawiązywano do kultury antycznej w różny sposób, między innymi czerpiąc z zasobu motywów, wątków i symboli zawartych w mitach.

Powszechnie znany i często wyzyskiwany jest motyw szczęśliwej i urodzajnej krainy Arkadii (geograficznie - położonej w starożytnej Grecji, środkowa część Peloponezu). Motyw ten pojawia się już w pieśniach Horacego, a następnie u M. Reja w „Żywocie człowieka poczciwego”, w wierszach J. Kochanowskiego, zwłaszcza w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”, w sielankach, np. „Laura i Filon” Franciszka Karpińskiego. Arkadyjska jest rzeczywistość Soplicowa w powieści „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza oraz zaścianek Bohatyrowiczów w „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej. Arkadia jest rodzajem azylu, odskoczni od szarej codzienności. Jest to zazwyczaj obraz pięknej, zdrowej przyrody w pogodne dni, wśród której bohaterowie miło spędzają czas. Kraina dostatku, urodzaju dopełnia uczucie szczęścia osobistego bohaterów.

Narcyz to symbol próżności, miłości do samego siebie, kapryśności, samouwielbienia. W literaturze objawia się jako typ postaci, często ośmieszany, wykpiony. Jego odwzorowaniem są oświeceniowi modnisie, np. „Żona modna” I. Krasickiego. Podobnie zachowuje się Marta w balladzie „Rękawiczka” F. Schillera, Hrabia z „Pana Tadeusza”, córki tytułowego bohatera powieści H. Balzaka „Ojciec Goriot”, Izabela Łęcka w „Lalce” B. Prusa, Neron z powieści „Quo vadis”. Nawiązywanie do osoby greckiego bożka ewoluuje od ukazywania postawy samouwielbienia do skrajnego estetyzmu, odejścia od naturalnych odruchów i uczuć.

Jest jeszcze wiele motywów pojawiających się w późniejszej literaturze, np. Prometeusz wraz ze swą „prometejską postawą” porównaną do postawy Konrada w III cz. „Dziadów”. Wielu pisarzy nawiązuje do mitu ikaryjskiego, np. Stanisław Grochowiak w wierszu pt. „Ikar”, Jarosław Iwaszkiewicz w opowiadaniu - „Ikar”.

W języku potocznym funkcjonuje wiele symboli i związków frazeologicznych wywiedzionych z mitów, np. stajnia Augiasza, róg obfitości, paniczny strach, pięta Achillesa, nić Ariadny. Mitologia jest prawdziwą skarbnicą wszelkich postaw, motywów i symboli, chętnie wykorzystywanych przez twórców literatury różnych epok.

Stworzenie świata w Biblii i Mitologii - podobieństwa i różnice.

Wizja początku świata wg Księgi Genesis i wg mitu pt. „Narodziny świata jest różna lecz jest podobna. Zasadnicza różnica wynika z tego, że religia Greków była politeistyczna, a religia Biblii jest monoteistyczna.

Księga Genesis ukazuje Boga stwarzającego świat. Szczególnie ważnym jego działaniem jest nadawanie imion. To jakby powołanie do życia. W ten sposób Bóg przekazuje człowiekowi władzę na ziemi. Adam będzie odtąd nazywał zwierzęta i ptactwo. Księga opisuje kolejne działania Stwórcy, jakich ten dokonuje przez 7 dni tygodnia:

Dzieło oddzielania

1. Oddziela światło od ciemności, tworzy dzień i noc.

2. Oddziela wody górne od dolnych.

3. Oddziela morze od ziemi i okrywa ją roślinnością.

Dzieło przyozdabiania

4. Kształtuje słońce, księżyc i gwiazdy oraz nadaje im funkcje.

5. Wypełnia wodę rybami, a niebo ptactwem.

6. Zapełnia ziemię zwierzętami i tworzy człowieka.

7. Odpoczywa.

Powtarzające się fragmenty: „A Bóg wiedział, że były dobre”, „Tak upłynął wieczór i poranek...” - świadczą o tym, że ta część Biblii to biblijny hymn o stworzeniu świata.

Kosmogonia mitologiczna mówi o powstaniu ziemi z Chaosu, a potem przedstawia bogów- Uranosa i Gaję, którzy dali początek dalszym bogom. Byli to tytani z Okeanosem, cyklopi oraz Hekatonejrowie. Historia powstania świata ukazana jest jako drzewo genealogiczne straszliwych pierwszych bogów. W końcu ci najważniejsi, którzy zostali i podzielili między sobą władzę to: Zeus, Hades i Posejdon.

Obie kosmogonie wykazują podobieństwa. W obu występuje płaska ziemia, a nad nią niebo - sklepienie, zawieszone nad ziemią. Podobny jest punkt wyjścia przed stworzeniem świata - chaos, a w ujęciu biblijnym pustka, próżnia i ciemność, z niej powstają niebo, ziemia, a póżniej rośliny i zwierzęta.

Ponadczasowa wymowa wybranych przypowieści biblijnych.

Przypowieść to gatunek o charakterze moralizatorsko-dydaktycznym. Jest to utwór narracyjny, w którym przedstawione zdarzenia i postacie nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako uniwersalne przykłady prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. Właściwie interpretując przypowieść, przechodzimy od jej znaczenia literalnego do ukrytego znaczenia alegorycznego.

Jedną z ważnych przypowieści biblijnych jest „Przypowieść o synu marnotrawnym”. Opowiada ona o tym, jak ciekawy świata, lekkomyślny syn, bierze część swojego majątku i odchodzi z domu od kochającego go ojca. Następnie, bawiąc się w mieście z przyjaciółmi, kobietami, śmiejąc się, roztrwania wszystkie swe pieniądze i doświadcza okrutnej biedy. Nachodzą go refleksje. Przypomina sobie dom, kochanego ojca oraz dostatek w jakim żył. Postanawia wrócić i błagać ojca o wybaczenie i możliwość pracy w gospodarstwie. Lecz ojciec przyjmuje go z otwartymi ramionami i karze wyprawić ucztę na jego cześć.

Przechodząc do płaszczyzny alegorycznej, widzimy ojca jako miłosiernego Boga. Lekkomyślny syn to po prostu grzeszny człowiek, a jego odejście to grzech. Potem następuje rachunek sumienia, nawrócenie i wynagrodzenie w niebie.

Biblia pokazuje nam, że najczęściej nie uświadamiamy sobie jak wiele Bóg nam daje na co dzień i nie doceniamy tego. Każdy ma szansę na powrót do Boga, nawet w przypadku największego grzechu. Przypowieść ta ma charakter ponadczasowy i będzie aktualna zawsze.

Następnie, mamy „Przypowieść o siewcy”. Siewca, czyli Bóg, sypie na ziemię ziarno - Słowo Boże. Proces siania to głoszenie Słowa Bożego. Pierwsze ziarno spada na drogę i zostaje wydziobane przez ptaki. Symbolizuje to Słowo Boże nie wzięte przez człowieka do serca. Kolejne ziarno jest wypalone przez słońce z płytkiej ziemi. Człowiek postanawia żyć według nakazów Boga, lecz póżniej o nich zapomina. Trzecie ziarno, zagłuszone przez ciernie, nie daje owocu. Słowo Boże w sercu człowieka jest przyćmione przez rożne przyziemne sprawy. Wreszcie, ostatnie ziarenko spada na żyzną ziemię i daje owoce. To dobry człowiek żyje wg Boga i przekazuje jego Słowo innym.

Przypowieść ta zwraca nam uwagę na to jak ważne Słowo Boże powinno być dla nas. Jeśli będziemy żyć wg niego, będziemy szczęśliwi.

Motyw cierpienia w Biblii i w Mitologii.

Zarówno w Biblii, jak i w Mitologii Parandowskiego motyw cierpienia przewija się często. W Biblii cierpienie ma charakter religijny. Wiąże się z biblijna historią zbawienia. Jest czasem próby i udoskonalania duchowego. Jest to cierpienie najczęściej niezawinione.

W słynnej Księdze Hioba, ukazany jest obraz człowieka cierpiącego. Nie zrobił on nic złego, ale Bóg zesłał na niego cierpienie, aby poddać próbie jego wiarę. Hiob nie poddaje się i nie uznaje tego jako kary za swoje postępowanie. Szuka wytłumaczenia. Do końca, w najgorszym upodleniu i bólu, nie przeklina Boga. Traktuje Go jako stwórcę, od którego dostał całe dobro i ma On prawo mu je odebrać. Wiara Hioba zostaje wynagrodzona. Wytrzymał on czas próby i Bóg pomnaża jego majątek.

Opowieść o jego losach jest próbą odpowiedzi na pytanie od lat gnębiące ludzkość. Dlaczego cierpimy niewinnie? Z tej opowieści wiemy, że cierpienie nie jest karą za grzechy. Nie można uniknąć cierpienia prowadząc cnotliwe życie, lecz przez zawierzenie Bogu, można uzyskać spokój w cierpieniu.

Inny charakter ma cierpienie Jezusa w Nowym Testamencie. Chrystus został zesłany przez Ojca na ziemię, aby nauczać ludzi i wybrać apostołów, którzy będą kontynuować jego nauki. Jezus poświęca swoje życie za ludzi i umiera na krzyżu, aby poprzez swoją krew obmyć z grzechu grzeszników. Cierpienie Chrystusa jest niezawinione. Jest poświęceniem się dla bliżnich z miłości. Miłość bliżniego była najwyższą wartością dla chrześcijan i poprzez śmierć na krzyżu, Chrystus ją udowodnił. Cierpienie Zbawcy zostało wynagrodzone i ukoronowane. Chrystus zmartwychwstał i wstąpił do nieba, zasiadając po prawicy swego Ojca.

Rozprawiając o zwykłym, ludzkim cierpieniu możemy mówić o Chrystusie, bo choć to Syn Boży, to także człowiek, który cierpiał ludzkim cierpieniem.

Wraz z Jezusem, cierpiała Jego matka, Maria. Ona została wybrana przez Boga do poczęcia Zbawiciela. Ona przez całe życie towarzyszyła mu. Również w trakcie ostatniej drogi Jezusa, drogi krzyżowej, nie opuszczała Go i cierpiała razem z Nim. Jej jedyny Syn został niesprawiedliwie oskarżony, okrutnie skatowany i ukrzyżowany. Matka była z Nim cały czas i towarzyszyła Mu w cierpieniu, stojąc pod krzyżem. Jej poświęcenie zostało wynagrodzone. Bóg wziął Ją do nieba w chwale i miłości.

Cierpienie Matki Boskiej na widok męki Syna jest nie tylko święte, lecz jest też uniwersalnym obrazem matki cierpiącej nad tragedią swojego dziecka.

Ojciec rozpaczający nad stratą dziecka to także biblijny Abracham, który niesie Izaaka na ofiarę całopalną. Nie odmawia Bogu największej ofiary, lecz cierpi jak najbardziej ludzkim uczuciem.

W Mitologii cierpienie jest spowodowane gniewem bogów lub Przeznaczeniem. Jest karą za sprzeciwianie się bogom lub jest niezależne od bohaterów antycznych i nie można przed nim uciec.

Jeden z mitów obrazuje nam cierpienie matki, Demeter, której córka Kora, została porwana Hadesa do królestwa zmarłych. Demeter szuka wszędzie córki, pładząc i cierpiąc. Dopiero Helios powiedział jej prawdę. Zagniewana bogini opuściła Olimp, a ziemia się jałowa i bezpłodna. Zeus wraz z Hadesem postanowili, że Persefona będzie spędzać 2/3 roku na ziemi, a resztę w Hadesie. Demeter to symbol matki cierpiącej po stracie swojej córki.

Cierpienie obrazuje również mit prometejski. Prometeusz, stworzywszy człowieka zapragnął dać mu siłę. Aby tego dokonać ukradł z Olimpu ogień, który poprawiłby ich byt i nigdy by nie gasł. Został ukarany przez Zeusa. Przykuty do skał, cierpiał okrutne męki. Codziennie sęp wygryzał mu wątrobę, która zawsze odrastała. Prometeusz jest symbolem człowieka cierpiącego za ludzkość, a także buntu potęgom wyższym i normom krępującym wolność.

Cierpienie możemy również zauważyć w legendach korynckich, gdzie Syzyf, ulubieniec bogów, został przez nich ukarany za liczne podstępy. Za swoje nieposłuszeństwo musiał wtaczać na wysoką górę wielki głaz, a gdy był blisko szczytu, kamień staczał się w dół. Odtąd Syzyf stale ponawia swą pracę. Jego postać to symbol wysiłku bez efektu.

Czym jest Antyk

Antyk (inaczej starożytność) to epoka, która obejmuje piśmiennictwo od czasów najdawniejszych (początki piśmiennictwa ok. XIII w. p.n.e.) do V w. n.e. Umowna data końca epoki starożytnej to 476 r. - data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Piśmiennictwo:

Pismo (alfabetyczne) istnieje od ok. XIII w. p.n.e. Od tego czasu powstawała Biblia, najstarszy zabytek piśmienniczy tak wielkich rozmiarów. W starożytnej Grecji podstawę tematyczną literatury stanowi mitologia, podobnie jak Biblia istniejąca w przekazach ustnych od czasów niepiśmiennych. Na mitologii opierają się dzieła Homera: "Iliada" i "Odyseja" z VIII - VII w p.n.e.

Rozkwit literatury antycznej przypada na okres świetności starożytnej Grecji i Rzymu (tzn. VIII w. p.n.e. - II w. n.e.). Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Klasycyzm narodził się w Grecji, zaś Rzym przejął i odpowiednio przekształcił ten wzorzec.

Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym czasie:

• epika (VIII wiek p.n.e.)

• liryka (VII-VI wiek p.n.e.)

• dramat (V wiek p.n.e.)

• epigramat (III wiek p.n.e.)

Podziału literatury dokonał Arystoteles wyróżniając w niej:

• Epikę

• Dramat

• Lirykę

Religia:

W świecie starożytnym panował przeważnie politeizm (wielobóstwo), z wyjątkiem monoteistycznej (wyznającej jednego Boga) religii judaistycznej. Podstawą wierzeń starożytnych Greków i Rzymian była mitologia, zaś Żydów - Biblia.

Filozofia:

Największymi filozofami starożytności byli Grecy: Platon i Arystoteles, którzy żyli w V w. p.n.e. w Atenach. Stworzone przez nich systemy filozoficzne - platonizm i arystotelizm - po przekształceniach funkcjonowały w ciągu kolejnych epok. Również epikureizm i stoicyzm odgrywały później znaczącą rolę, zwłaszcza w renesansie.

Bogowie greccy

Uranos był personifikacją nieba. Syn i małżonek Gai. Ojciec bardzo licznego potomstwa (tytani, cyklopi i sturęcy), które strącił do Tartaru. Na prośbę Gai okaleczony i pozbawiony władzy przez syna, Kronosa. Z krwi Uranosa, spadłej na powierzchni morza, miała powstać Afrodyta, zwana stąd Uranią.

Gaja (Matka-Ziemia) wyłoniła się z Chaosu. Jest uosobieniem płodności i macierzyństwa. Z Gaji wyłonili się bogowie: Uranos (Niebo) i Pontos (Morze). Wraz z Pontosem Gaja spłodziła bóstwa morskie, z Uranosem - plemię tytanów, cyklopów i gigantów. Pomogła swojemu synowi Kronosowi zawładnąć światem, a Rei, swojej córce i małżonce Kronosa doradziła, jak uratować Zeusa przed ojcem, który pożerał swoje dzieci.

Zeus jest naczelnym bóstwem greckiego panteonu. Bóg wszelkich zjawisk atmosferycznych (piorun, deszcz, burza). Pierwotnie patron i opiekun rodziny, stojący na straży ogniska domowego i domu. Gwarant praw gości i szukających azylu. Czczony przy ołtarzu domowym. Jako opiekun rodziny Zeus stał się patronem królów, a z czasem państwa. Gwarantował (u Hezjoda) wolność polityczną i sprawiedliwość (poręczenie wszelakich umów tak między ludźmi, jak i narodami). Syn Kronosa i Rei, brat Posejdona, Hadesa, Hestii, Demeter i Hery, mąż Hery. Urodzony na Krecie. Wychowany w tajemnicy przed ojcem, który połykał swoje potomstwo, na górze Ida (lub Dikte) pod opieką kozy Amaltei i kuretów. Gdy dorósł, pokonał ojca i tytanów, a następnie nasłanych przez Gaję gigantów i Tyfona. Podzielił się z braćmi władzą nad światem (sam zachowując zwierzchnictwo nad nimi). Siedzibą Zeusa była góra Olimp. Wstępował w rozliczne związki z boginiami, nimfami, ziemiankami i posiadał liczne potomstwo (Atena, Apollo, Artemida, Hory, Mojry, Charyty, Muzy, Ares, Hebe, Dionizos, Herakles, Persefona, Afrodyta i Hefajstos). Każde miasto greckie chlubiło się herosem, wywodzącym się od Zeusa (Herakles, Kastor i Polluks, Perseusz, Eak, Tantal, Amfion i Zetos, Minos, Radamantys, Sarpedon).

Hera była córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa (ich święte gody czczono uroczyście na wiosnę) razem z mężem sprawowała władzę nad ludźmi i niebem. Czczona jako opiekunka małżeństwa i patronka położnic. Ze związku z Zeusem pochodzą dzieci: Ares, Hefajstos, Ejlejtyja i Hebe.

Afrodyta to bogini miłości i piękności, początkowo również płodności. Zrodzona z fal morskich, zroszonych krwią okaleczonego Uranosa. Żona Hefajstosa. Ze związku z Aresem matka Erosa, z Hermesem Hermafroditosa, z Anchizesem - Eneasza. Do jej atrybutów należy mirt i gołąb.

Dionizos to bóg wina i płodnych sił natury, zwany również Bachusem. Syn Zeusa i Semele. Ku jego czci odbywane były burzliwe procesje, na których występowały maski obrazujące bóstwa ziemi i płodności. Z procesji tych zrodziła się: komedia, tragedia i dramat satyrowy. Dionizos nosił przydomek Dzagreus.

Asklepios, bóg sztuki lekarskiej, syn Apollina, uczeń centaura Chirona. Jego atrybuty to wąż (atrybut odradzających się sił) oplatający laskę podróżną oraz czara z lekarstwem (symbol do dziś stosowany dla oznaczania aptek).

Nike, bogini zwycięstwa. Symbol zwycięstwa zesłanego przez Zeusa lub Atenę. Wyobrażano ją jako zrywającą się do lotu lub spływającą na skrzydłach kobietę. Towarzyszyła Zeusowi lub Atenie. Postać Nike zdobiła pomniki zwycięskich bitew. Była też boginią zwycięstwa w sporcie. W Atenach jej imię było epitetem Ateny.

Ares, bóg wojny. Syn Zeusa i Hery. Brutalny, wrogi ludziom i bogom. Jego symbolem w Grecji był miecz, a w Rzymie włócznia. Ze zwierząt poświęcono mu psa, sępa i wilka.

Hestia, bogini ogniska domowego, czczona pierwotnie jako bóstwo bezpostaciowe. Pierworodna córka Kronosa i Rei. Wspólne dla całej Grecji ognisko Hestii płonęło w Delfach.

Hefajstos, bóg ognia i kowali. Małżonek Afrodyty. Urodził się tak brzydki, że Zeus strącił go z Olimpu na wyspę Lemnos. Upadek z takiej wysokości spowodował, że Hefajstos kulał. Hefajstosa wychowywały Tetyda i Eurynome. Nauczył się sztuki kowalskiej i złotnictwa, które to umiejętności przekazywał ludziom. Z powodu swojego kunsztu został ponownie zaproszony na Olimp. W swojej kuźni pracował wraz z Cyklopami i sporządzał pioruny dla Zeusa. Hefajstosa przedstawiano w sztuce jako brodatego mężczyznę w tunice rzemieślników z młotem lub obcęgami w dłoniach.

Eros, bóg miłości. Jedno z najstarszych bóstw, które - wraz z Ziemią (Gają) - stanowiło siłę ożywiającą pierwotne formy istnienia. Powstanie Gai i Erosu traktuje Hezjod jako równoczesne i równorzędne z istnieniem Chaosu. Później przedstawiano go jako syna Aresa i Afrodyty. Wyobrażano go jako pięknego, młodego chłopca (niemal dziecko) o złotych skrzydłach, z łukiem i strzałami

Artemida, córka Zeusa i Latony, siostra Apollina. Bogini łowów oraz strażniczka przyrody i zwierząt. Czczono ją także jako boginię księżyca i patronkę szczęśliwych porodów, młodzieży i żeglugi. Jej atrybutem był łuk i strzały.

Apollo (Apollon), bóg światła słonecznego, nagłej śmierci i wróżb, syn Zeusa i Latony, brat bliźniak Artemidy. Opiekun poezji, muzyki i nauki. Jego atrybutami były: łuk i lira. Poświęcono mu łabędzia i laur. Dla artystów stanowił ideał męskiej urody.

Atena (Pallas Atena, Pallada), bogini mądrości, sztuki, rękodzieła, nauki i wojny o słuszną sprawę. Córka Zeusa, z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi. Zwyciężając w walce z Posejdonem o władzę nad Atenami (których była patronką), dała drzewo oliwne Ateńczykom (jego gałązka jest symbolem pokoju). Uważano, że wynalazła pług, wóz wojenny, tkactwo. Patronka sztuki i nauki. Jej atrybutami są: sowa (stąd przydomek sowiooka), wrzeciono, kogut, tarcza, dzida, hełm. Przez artystów była przedstawiana w pełnej zbroi, w hełmie z tarczą i dzidą.

Mitologia

Mity powstały ponieważ tłumaczą to co niewytłumaczalne (powstanie świata, pór roku, ludzi). Zostały spisane aby można je było przekazywać dalszym pokoleniom. Mit jest to wypowiedź, zazwyczaj narracyjna oparta na wierzeniach ludzi antycznych. Posiada fabułę. Przekazuje uniwersalne prawdy. Mity to dawne baśnie i opowieści o bóstwach oraz pół-legendarnych bohaterach (herosach), a także o życiu i wierzeniach starożytnych Greków i Rzymian. Mity były efektem literackiego ujęcia podstawowych przeświadczeń i odczuć ludzkich.

Rodzaje mitów:

1. teogeniczne (gr.theos "bóg", giganomai "staje się, powstaje) mówiły o powstaniu i naturze bogów.

2. kosmogeniczne (gr.kosmos "świat") powstanie świata i jego początek.

3. antropogeniczne (gr.anthropos "człowiek") powstanie człowieka.

4. genealogiczne (gr.genealogia "historia rodu, rodowód") mówiły o powstaniu zbiorowości ludzkich czy instytucji społecznych (np. norm społecznych czy obyczajów).

Funkcje mitów:

1. poznawcze - wyjaśniały niezrozumiałe zjawiska przyrody.

2. światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych.

3. sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów.

4. miały nadać sens ludzkiemu działaniu.

Pojęcia:

• archetyp - pradawne, niezmienne wyobrażenia, idee, reakcje i wzorce zachowań, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności np: Demeter - czułość matki, Ikar - marzyciel.

• topos - stały motyw, wątek, stereotyp wyobrażeniowy powtarzający się w dziejach literackich np: Amor przeszywający serce strzałą lub Arkadia kraina szczęścia.

motywy wędrowne - różne wątki mityczne np: motyw jabłka, olbrzyma o niezwykłej sile, przebiegłego bohatera umiejącego oszukać siły wyższe; z mitów i baśni przenikały one do arcydzieł literatury.

Wybrane mity:

Powstanie świata

Świat powstał z Chaosu. Z niego wyłoniły się dwa bóstwa (Uranos i Gaja) oraz ziemia, którą pokryły lasy, jeziora, rzeki i pojawiły się na niej zwierzęta i ptactwo. Ze związku Uranosa i Gai zrodziły się trzy rody: tytanów, cyklopów i sturękich. Uranos, bojąc się swych synów, kazał ich strącić do Tartaru (bezdennych czeluści). Wówczas Kronos, najmłodszy tytan, wolny jeszcze, za namową Gai, okaleczył ojca i sam objął władzę nad światem. Zapamiętawszy klątwę ojca, który mu kiedyś przepowiedział, że i jemu syn odbierze berło, połykał kolejno swoje dzieci, które rodziła mu żona Reja. Po urodzeniu 6 dziecka Reja oszukała męża. Podała mu zawinięty w pieluchach kamień i Kronos połknął go, sądząc, że połyka syna. Ona natomiast zeszła na ziemie i ukryła dziecię, któremu dała na imię Dzeus, w grocie na wyspie Krecie pod opieką nimf górskich. Chłopiec chował się zdrowo, karmiony mlekiem kozy Almatei. Gdy dorósł poradził matce, aby podała Kronosowi środek wymiotny, co też uczyniła i spowodowała, że wypluł połknięte dzieci: Hades, Posejdona, Herę, Hestiję i Demeter. Dzeus stoczył z Kronosem walkę, która trwała dziesięć lat, ale nie przyniosła rozstrzygnięcia. Wówczas Dzeus uwolnił z Tartaru cyklopów i sturękich, przy ich pomocy pokonał Kronosa i strącił go do czeluści. Następnie bogowie podzielili władze między siebie. Dzeusowi dostało się niebo i ziemia wraz z Olimpem, Hadesowi - królestwo umarłych w podziemiu, a Posejdon został bogiem mórz.

Narodziny człowieka

Według jednego z podań twórcą rodu ludzkiego jest Prometeusz. Ulepił on człowieka z gliny pomieszanej ze łzami, a duszę dał mu z ognia niebiańskiego, którego parę iskier ukradł z rydwanu słońca. Stworzony w ten sposób człowiek był słaby i bezbronny wobec potęgi przyrody, której nie rozumiał. Prometeusz, widząc to, ponownie zakradł się po ogień do niebiańskiego spichlerza, przyniósł go na ziemię i nauczył ludzi, jak się nim posługiwać.

Mit o Prometeuszu

Prometeusz był jednym z tytanów. Jego bracia zbuntowali się przeciw Zeusowi i ponieśli klęskę. Prometeusz nie przyłączył się jednak do nich. Atena nauczyła go różnych przydatnych umiejętności, m.in. architektury, astronomii, matematyki, nawigacji, medycyny, metalurgii. Premeteusz zaś przekazał tę wiedzę ludziom. Ubłagał też Zeusa, by ten nie zniszczył ludzkości. Zeusowi nie podobało się, że ludzie jest coraz więcej i zdobywają kolejne umiejętności. Pewnego razu bogowie poprosili Prometeusza, żeby rozstrzygnął, którą część ofiarnego byka należy przeznaczyć dla nich, a którą zachować dla ludzi. Prometeusz zastosował podstęp. Uszył ze skóry dwa worki. W jednym pod nieatrakcyjnym żołądkiem byka schował dobre mięso, zaś w drugim pod tłuszczem - kości. Zeus wybrał worek, w którym na wierzchu znajdował się tłuszcz. Gdy zorientował się, że padł ofiarą podstępu, postanowił nie dawać ludziom ognia, żeby jedli tylko surowe mięso. Prometeusz wykradł jednak ogień z Olimpu i podarował ludziom. Zeus za karę przykuł Prometeusza do słupa w górach Kaukazu. Codziennie przylatywał sęp, który wyżerał mu wątrobę, która odrastała w nocy.

Potop

Ludzie po uwięzieniu Prometeusza nękani cierpieniami, pełni żądz stawali się źli i występni, obrażali bogów. Gdy król Lykaos obraził Zeusa częstując go mięsem ludzkim postanowiono spuścić potop, spadły deszcze wszystko zostało zalane oprócz Parnasu w Beocji dobiło do niego dwóch staruszków Deukalion i Pyrra, gdy woda opadła poszli do groty delfickiej, aby się dowiedzieć co należy czynić: mieli zasłonić twarze i rozrzucać kości swojej matki. Deukalion wyjaśnił: wspólną macierzą wszystkiego co żyje jest ziemia, a kośćmi ziemi są kamienie, poszli wtedy na pole, gdzie rzucali kamienie, które stawały się ludźmi, z ręki Deukaliona powstali mężczyźni a Pyrry kobiety. Gdy odpoczęli zobaczyli, że świat zaczął się zmieniać i odradzać. Nowe pokolenie wyrosłe z kamieni było silniejsze i bardziej odporne. Deukalion nauczał wszystkich, a Zeus widział, że ludzie niepamiętni kary nie stają się lepsi, lecz nie zsyłał na nich więcej potopu.

Mit rodu Lambdakidów

Po Amfionie i Dzetosie władzę nad Tebem posiadł Lajos, od którego wyszło pokolenie najnieszczęśliwszych władców. Przepowiednia bowiem mówiła, że zginie z ręki własnego syna, a ten ożeni się z jego żoną, a swoją matką, Jokastą. Kiedy więc Lajosowi urodził się syn, przekłuli mu pięty, związali i porzucili w górach. Tam znaleźli go pasterze i oddali na wychowanie królowej, która nie miała własnego potomstwa. Został on nazwany Edyp, czyli człowiek o spuchniętych nogach. Edyp, czując się nieszczęśliwy, pojechał do Delf do wyroczni, gdzie dostał upomnienie od boga, aby nie wracał do ojczyzny, gdyż zabije ojca i ożeni się z matką. Edyp, sądząc, że miejsce w którym dotychczas mieszkał jest jego ojczyzną, postanowił pojechać gdzieś indziej. Po drodze, w ciasnym wąwozie, napotkał wóz, którym jechał jakiś pan ze swoimi dworzanami. Służba kazała Edypowi usunąć się z drogi, ale on jako bardzo uparty młodzieniec, nie posłuchał tego rozkazu. Z tego powodu wywiązała się bójka, w której zginęli wszyscy pasażerowie powozu. Edyp poszedł dalej i nie przyszło mu do głowy, że ten pan na wozie to jego własny ojciec. W Tebach, gdy dowiedziano się o śmierci władcy, na jego następce powołano jego szwagra, Kreona. Po kilku dniach panowania nowego władcy w okolicach miasta pojawił się dziwny potwór, który porywał ludzi i rzucał w przepaść. Nazywał się Sfinks. Miał twarz i piersi kobiety, a resztę ciała lwa, ze skrzydłami. Oznajmił on, że dopiero wtedy da spokój miastu, kiedy znajdzie się ktoś, kto rozwikła następującą zagadkę: co to za zwierzę, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech? Mimo wielu narad nikt nie zdołał wymyślić rozwiązania. Wówczas Kreon ogłosił, że kto tego dokona, dostanie królestwo Tebańskie i ożeni się z Jokastą. Wtedy właśnie przybył Edyp do stolicy. Wieczorem miał sen, który mu podał rozwiązanie. Rankiem poszedł do Sfinksa i powiedział: „Człowiek chodzi rano tzn. w dzieciństwie na czworakach; gdy dorośnie staje się zwierzęciem dwunożnym; a w starości, która jest życia wieczorem, podpiera się laską jakby mu trzecia noga przybyła". Gdy Sfinks to usłyszał, rzucił się w przepaść. Następnie Edyp ożenił się z Jokastą i objął panowanie. Jokasta urodziła dwóch synów: Polinejkesa i Eteoklesa, oraz dwie córki: Antygonę i Ismenę. Jednak państwo zaczęły nękać nadzwyczajne klęski, gdyż wisiała nad nim klątwa bogów. Wezwano więc wieszcza, Tejrezjasza, który odkrył prawdę: król Teb jest winien zbrodni ojcobójstwa i kazirodztwa. Na wieść o tym Jokasta powiesiła się, a Edyp wykłuł oczy i odziany w łachmany żebracze o kiju wywlekł się z miasta. Zaszedł do miejscowości Kolonos i tam umarł. W Tebach zostali dwaj synowie. Umówili się, że co rok inny będzie panował. Pierwszy berło wziął Eteokles. Po roku jednak nie chciał ustąpić tronu i wygnał brata z kraju. Ten schronił się w Argos, gdzie ożenił się z córka królewską i namówił teścia do wyprawy przeciw Tebom. Nie przyniosła ona jednak rezultatu. Na polu walki zmarł również Eteokles. Rządy objął ponownie Kreon. Ciało Polinejkesa rzucił na pożarciw krukom i zabronił je pogrzebać. Antygona jednak nie posłuchała rozkazu i pochowała je, za co zamurowano ją żywcem w sklepionej piwnicy. W dziesięć lat później synowie wodzów pokonoanych pod Tebami przygotowali nową wyprawę. Miasto nie mogąc się obronić, zostało opuszczone przez ludność. Wrogie wojska zburzyły je doszczętni, a pozostałe skarby posłały w ofierze świątyni delfickiej.

Mit o Syzyfie

Syzyf był królem Koryntu i ojcem Odyseusza. Zasłynął z przebiegłości. Jego sąsiad, który posiadał magiczne zdolności, podkradał mu bydło i zmieniał jego płeć oraz ubarwienie. Syzyf nie mógł się więc zorientować, gdzie przepadają jego zwierzęta. Kazał wreszcie wypalić na ich kopytach swoje inicjały. Wtedy dowiedział się, kto jest złodziejem. W tym czasie Zeus porwał córkę boga rzecznego Asoposa. Syzyf wiedział o tym i zdradził Asoposowi, gdzie jest jego córka. W zamian bóg sprawił, że w Koryncie wybiło źródło wody. Zeus o mało co nie padł ofiarą zemsty Asoposa. Postanowił więc ukarać Syzyfa. Wysłał do niego Hadesa, boga umarłych, by zabrał go do zaświatów w Tartarze i ukarał. Syzyf zakuł jednak podstępem Hadesa w kajdany i przetrzymywał w niewoli. W tym czasie ludzie na ziemi nie umierali. W końcu Hades została uwolniony przez Aresa, a Syzyf wtrącony do Tartaru. Przed śmiercią rozkazał jednak swojej żonie, by nie chowała jego zwłok. W zaświatach Syzyf poskarżył się królowej Persefonie na żonę, która rzekomo nie spełniła obowiązków wobec zmarłego męża. Królowa pozwoliła udać się Syzyfowi na ziemię, by mógł zemścić się za "zlekceważenie" i dopilnować pogrzebu. Syzyf nie miał jednak zamiaru wracać do Tartaru. Sprowadził go dopiero Hermes. Sędziowie umarłych wybrali dla niego za karę wielki głaz i kazali wtaczać na górę. Blisko szczytu głaz wymykał się Syzyfowi i musiał on od nowa zaczynać pracę.

Mit o Dedalu i Ikarze

Dedal był bardzo utalentowanym wynalazcą. Razem z synem Ikarem przebywał na wyspie Krecie. Chciał wrócić do swojej ojczyzny Grecji, na co nie zezwalał jednak władca Krety. Wtedy Dedal skonstruował skrzydła, by mogli uciec drogą powietrzną. Nakazał swojemu synowi, by nie leciał zbyt nisko nad wodą, bo wtedy pióra namokną i zrobią się ciężkie. Przestrzegł go również, by nie wzlatywał za wysoko, bo wtedy słońce roztopi wosk, którym pióra są połączone. Ikar nie posłuchał jednak rad ojca. Wzbił się zbyt wysoko i słońce roztopiło skrzydła. Ikar spadł do morza i utonął.

Mit o Demeter i Korze

Demeter była boginią łanów zbożowych. Z Zeusem miała córkę Korę. W Korze zakochał się Hades - bóg umarłych. Poprosił Zeusa o zgodę na ślub. Zeus nie chciał odmawiać bratu, ale wiedział, że Demeter nie zgodzi się na ten związek. Dał więc Hadesowi wolną rękę. Hades uprowadził wtedy Korę do Tartaru, gdzie pod imieniem Persefona została królową. Demeter bezskutecznie poszukiwała zaginionej córki. Dowiedziała się tylko, że ktoś ją porwał. Dopiero po jakimś czasie usłyszała, że był to Hades. Z zemsty zakazała drzewom rodzić owoce, a ziołom rosnąć. Przysięgła również, że ziemia pozostanie jałowa, póki Demeter nie odzyska córki. Zeus bał się, że ludzie zginą z głodu. Obiecał więc, że Kora wróci do matki, jeśli w Tartarze nie zjadła żadnej strawy. Okazało się jednak, że Kora spróbowała owocu granatu. Demeter zgodziła się więc, żeby Kora przez trzy miesiące panowała w Tartarze jako królowa, a przez dziewięć miesięcy przebywała z matką.

Obraz świata zmarłych

W przedsionku piekielnego państwa są postacie: Smutek, Trwoga, Nędza, Wojna, Niezgoda, Sny i Marzenia, pod drzewem leży Briareus, sturęki olbrzym, potem zaczynają się błota i grzęzawiska Archeontu, której wody łączą się ze Styksem z niej bierze początek Lete rzeka zapomnienia, dusze aby dostać się do świata zmarłych muszą przepłynąć te wszystkie rzeki, korzystają z pomocy Charona przewoźnika, który za opłatą przeprowadza na drugą stronę, na drugim brzegu jest Cerber - potworne psisko o trzech paszczach (dla wchodzących jest uprzejmy). Królestwo cieni to nieobeszła równina, chłodna i martwa, po której szamocą się ostre wiatry, pędzące tam i z powrotem mdłe dusze. Chodzą po niej umarli, a każdy ma tam wyznaczone miejsce. wszyscy czekają na sąd składający się z trzech królów: Minos, Ajakos i Radamantys, oceniają oni uczynki duszy i wyznaczają jej przyszłe miejsce. Nad światem umarłych góruje ogromny pałac władcy tego świata Hadesa, pod nim znajduje się miejsce najsroższych każni dla zbrodniarzy. Jednak nie wszyscy tam trafiają, ten kto żył sprawiedliwie całe życie odjedzie na Wyspę Błogosławionych - krainy wiecznej szczęśliwości, gdzie wszystko jest jasne, kolorowe a budunki zbudowane są ze szlachetnych kamieni. Panuje tam wieczna wiosna.

Liryka grecka

Nazwa pochodzi od liry - instrumentu strunowego, popularnego w Grecji. Ten rodzaj literacki, dopuszczający do głosu przemawiającą o swoich wewnętrznych przeżyciach jednostkę, obejmuje wiele różnych gatunków. Liryka uznawana jest za pierwotną formę twórczości literackiej w ogóle. Wywodzi się z obrzędów religijnych. Na początku do liryki należały teksty pieśni wykonywanych z akompaniamentem muzycznym w ramach uroczystości religijnych, patriotycznych lub związanych z życiem rodzinnym. W starożytnej Grecji podział liryki na różne gatunki zależał między innymi od tego, jaki instrument muzyczny towarzyszył wykonaniu utworu i w jakiej sytuacji społecznej się to odbywało. Momentem przełomowym w rozwoju liryki było oderwanie się jej od muzyki. Trwałe okazały się wówczas gatunki literackie ukształtowane w okresie jej ścisłego związku z muzyką: oda, hymn, tren, elegia. Były to główne gatunki liryczne wykorzystywane aż do schyłku klasycyzmu, czyli przełomu XVIII i XIX wieku. Lirykę zaczęto rozumieć ogólnie jako wyraz uczuć i przeżyć wewnętrznych. Odtąd zwykło się mówić o różnych odmianach liryki w zależności od typu wyrażanych przez nią doznań. Mówi się wiec o liryce miłosnej, refleksyjno - filozoficznej, religijnej, patriotycznej. Dziś lirykę najczęściej utożsamia się z poezją.

Do największych twórców liryki w Starożytnej Grecji i Rzymie zalicza się:

Tyrtajos (Tyrteusz) - (VII w. p.n.e.) - reprezentant poezji lirycznej tworzonej w Grecji. Według legendy Spartanom objawiono z Delf wyrocznię, że zwyciężą tylko wtedy, gdy wodzem ich będzie Ateńczyk. Wówczas niechętni im Ateńczycy wyznaczyli na przywódcę wrogiego sobie państwa kulawego Tyrtajosa. Jednak ten wynagrodził braki fizyczne ogromnym talentem lirycznym. W ten właśnie sposób miały powstać jego elegie patriotyczne, zagrzewające Spartan do walki. Tyrtajos przedstawia w nich sławę, jaką zdobywa mężny wojownik za życia i po bohaterskiej śmierci i przeciwstawia jej upokarzający los zwyciężonych. Wszystko, co pisze, zmierza do jednego: do zachęty, by stać nieugięcie w pierwszym szeregu i choćby za cenę życia walczyć o zwycięstwo. Inaczej jednak niż Homer, ceni najwyżej nie sławę jednostki, lecz ofiarę złożoną dla wspólnej sprawy. W Polsce w okresie porozbiorowym stał się symbolem poety wżywającego naród do walki wyzwoleńczej. Napisał:

• „Rzecz to piękna..." - autor zachęca do walki za ojczyznę i uważa, że hańbą jest, jak ktoś ucieknie z pola walki, taki człowiek będzie biedny, bo straci swój dobytek, ale nie będzie budził współczucia, zniweczy przyszłość swojej rodziny, dzieci i nigdy nie zazna spokojnego życia. Ale jeśli ktoś umrze za ojczyznę będzie szanowany, umrze z honorem.

Safona (VII/VI w. p.n.e.) - przedstawicielka liryki eolskiej, autorka pieśni weselnych, modlitw (z najsłynniejszą „do Afrodyty”), hymnów miłosnych. Zwracała uwagę na stronę emocjonalną. Jako pierwsza znalazła środki do wyrażenia najbardziej subtelnych przeżyć i uczuć. Chętnie i umiejętnie wykorzystywała motywy liryki ludowej. Od jej imienia ukuto nazwę strofy safickiej, zbudowanej z czterech wersów, z których trzy zawierały po 11 zgłosek a ostatnia 5 zgłosek. Napisała:

• „Pogarda dla nie znającej poezji" - autorka uważa, że jak ktoś nie pisał poezji to nie wpisał się w karty historii i nikt go nie będzie wspominać, ani o nim pamiętać. Autorka uważa się za lepszą, bo po niej coś zostanie, bo ona pisała poezje.

• „Zazdrość" - mężczyzna siada na przeciw dziewczyny, a druga dziewczyna z zazdrością im się przygląda. Jest ona zazdrosna za kobietę. Boi się, że ją straci. Ta zazdrość jest przesadna, chorobliwa, obsesyjna. Jest ona przedstawiona za pomocą reakcji, zachowań. Ta druga kobieta aż drży i cierpi z zazdrości. Utwór napisany jest strofą soficka.

Anakreont - liryk grecki. Pisał pieśni miłosne, biesiadne, elegie, epigramy, jamby. Od nazwiska Anakretona nazwano anakreontykiem utwór krótki, lekki, sławiący uroki życia. Napisał:

• „Słodki to bój” - jest to utwór o tematyce miłosnej, świadczy o tym występowanie Erosa - greckiego boga miłości. Występuje tutaj topos miłości - walka z Erosem na pięści.

• „Piosenka” - utwór o tematyce miłosnej. Poeta pisze tak, jakby śpiewał swej ukochanej piosenkę, grając lekko na lirze.

Symonides (556-468) - jeden z najwybitniejszych twórców liryki chóralnej, propagował filozofię Epikura "carpe diem" (chwytaj dzień), zwraca uwagę na trwanie, przemijanie, akcentuje niepewność losu. Uprawiał różne gatunki, napisał między innymi: „Hymny na cześć zwycięstw”, „Peany ku czci Apollina”, sławny epigramat poświęcony Spartanom: “Gościu, oznajmij Lacedemończykom, że w boju poległszy - Tu spoczywamy po wiek, wiernie słuchając ich praw”.

Dramat

Dramat jest to gatunek dramatu, obejmujący utwory, których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami wyższymi: losem, prawami historii, normą moralną, wolą bogów itp. Konflikt ów nieubłaganie prowadzi do klęski. Bohater jest z góry skazany na przegraną, każde posunięcie prowadzi do katastrofy. Apogeum rozwoju kultury starożytnej Grecji przypadło na V w. p.n.e., kiedy to Ateny stały się szkolą Hellady. Ten wiek był również stuleciem teatru. Początkowym stadium powstania teatru były święta ku czci Dionizosa - boga narodzin, urodzaju i wina. Z biegiem lat uroczystości tych świąt przekształciły się w utwory sceniczne o charakterze zabawowym. Wystawiano je w święta dionizyjskie - tzw. Wielkie Dionizje - miejskie (pora wiosennego zrównania dnia z nocą) i Dionizje Małe - wiejskie (pora jesienna, okres winobrania). Uroczystości te trwały przez kilka dni i łączyły się z zawodami trzech dramaturgów (zwanymi agonami), wystawiających kolejno przez jeden dzień swą tetralogię, czyli trzy tragedie i dramat satyrowy (komedię). Teatr, tzw. widownię, budowano na stoku wzgórzu pod gołym niebem, wykuwając w skale amfiteatralnie ułożone siedzenia dla widzów. W dole znajdowała się kolista orchestra (tanecznica) dla chóru wykonującego tu swe pląsy i pieśni. Powyżej na tle budynku, z którego wychodzili aktorzy, umieszczone były proskenion i skene (właściwa scena). Aktorami byli wyłącznie mężczyźni. Występowali oni w maskach symbolizujących płeć, zawód, klasę społeczną i charakter osób dramatu.

W starożytnej Grecji wytworzyły się trzy typy dramatu:

1. tragedia - (tragos - z gr. kozioł + ode - pieśń), wyrosła z dytyrambu, czyli z chóralnej pieśni kultowej na cześć Dionizosa, śpiewanej przez pasterzy przebranych w koźle skóry. Była ona dramatem poważnym, problemowym i konfliktowym, kończącym się katastrofą (fatum).

2. komedia - (komos - wesoły orszak), wyrosła z satyrowych pieśni śpiewanych w czasie procesji i pochodów ku czci Dionizosa oraz z żartów i zabawnych scenek. Cechowały ją: lekkość, pogoda, wesołe i pomyślne zakończenie.

3. dramat satyrowy - komiczny, nazwa od chóru, który występował w kostiumach satyrów (towarzysze Dionizosa, postacie ludzkie z koźlimi uszami i ogonem). Był on wystawiany po trzech tragediach jako ostatni człon tetralogii. Miał charakter pogodny, wesoły, komiczny.

W dramacie starogreckim dominowało słowo poetyckie, recytowane i śpiewane na podkładzie muzyki instrumentalnej i tańca chóru. Jego konstrukcję tworzyły:

1. prologos - zapowiedź wydarzeń, wprowadzenie.

2. parodos - pieśń wejściowa chóru, charakter hymnu.

3. epejsodia - pojedyncze epizody rozgrywającej się akcji, akty.

4. stasimony - pieśni chóru o charakterze komentującym, refleksyjnym po każdym epejsodionie.

5. epilog - część ostatnia dramatu.

6. exodos - pieśń kończąca przedstawienie.

Dramat zbudowany był na zasadzie trzech jedności:

• jedności czasu- akcja rozgrywa się w przeciągu jednej doby, zaczyna się o świcie, a kończy wieczorem.

• jedności miejsca - wydarzenia mają swój przebieg w określonym miejscu, np. przed pałacem władcy.

• jedności akcji - jeden wątek, wszystkie osoby dramatu są związane z głównym konfliktem, wydarzenia drugorzędne są tylko po to, by podkreślić wagę istotnych problemów. Występuje dwóch lub trzech bohaterów. Ważną rolę odgrywa wszechobecny chór, zapowiada on pojawienie się bohaterów, komentuje wydarzenia, snuje refleksje.

Najwybitniejszymi dramaturgami starogreckimi byli:

Ajschylos - (525 - 456 p.n.e.) - debiutował w 25 roku życia, pierwsze zwycięstwo sceniczne odniósł w 484 r. Jego zasługą jest wyodrębnienie przewodnika chóru, indywidualizacja dialogu, wprowadzenie drugiego aktora. Napisał około 90 tragedii, z których zachowało się tylko siedem, np. Oresteja, Prometeusz w okowach.

Sofokles - (496 - 406 p.n.e.) - był tancerzem, muzykiem, dramatopisarzem, wielokrotnym zwycięzcą w zawodach z Ajschylosem i Eurypidesem. Napisał około 120 dramatów, z których zachowało się siedem: Antygona, Elektra, Król Edyp, Edyp w Kolonie, Filoktet, Trachinki i Ajaks. Tworzył do 91 roku życia, słynął z pogody ducha, tradycjonalizmu i religijności. Jego zasługi to: wzmocnienie dramaturgii akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich, wprowadzenie postaci kobiecych oraz dekoracji scenicznych.

Eurypides - (480 - 406 p.n.e.) - w swoich dramatach ( "Medea", "Ifigenia"), zwrócił uwagę na psychologię postaci, ograniczył rolę chóru, wprowadził trzeciego aktora, monolog odsłaniający przeżycia wewnętrzne bohaterów i nieoczekiwane zakończenie dramatu.

Tragedia antyczna

Gatunek dramatyczny powstały w starożytnej Grecji, obejmuje utwory, których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężony konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi, czyli tragizm. Bohaterowie tragedii są uwikłani w konflikt tragiczny, a ich działania uzależnione są od siły wyższej -fatum.

Początek tragedii związany jest z kultem Dionizosa, boga winnej latorośli. Co roku odbywały się uroczystości w trakcie których wykonywano chóralną pieśń zwaną dytyrambem. Początkowo ją improwizowano, ale pomiędzy VII a VI w. p.n.e., odziani w skóry koźle pasterze śpiewali już utwory specjalnie na ten cel układane przez poetów. Wówczas to zapewne powstało określenie "tragedia" ("tragos" - kozioł i "oide" - pieśń) i z chóru wydzielił się przewodnik.

"Antygona" przykładem tragedii klasycznej:

• Źródłem fabuły - mitologia.

• Istotą utworu:

a) konflikt tragiczny: pomiędzy ustanowionym przez człowieka prawem państwowym, reprezentowanym przez Kreona, a prawem boskim, na które powołuje się Antygona.

b) fatum jako siła, która sprawia, że bohaterowie muszą się znaleźć w sytuacji tragicznej.

• Wina tragiczna:

a)Antygony - narusza królewski nakaz, ale pragnie uszanować prawa boskie.

b)Kreona - wydaje bezwzględny rozkaz, ale jest przekonany, że ma obowiązek ukarać zdrajcę ojczyzny i że zgodne jest to z wolą bogów.

• Ironia tragiczna - działania Kreona przynoszą skutki sprzeczne z jego zamiarami, im bardziej stara się wykonywać obowiązki władcy, tym szybciej zmierza ku nieuchronnej katastrofie.

• Bohaterowie:. pochodzą z najszlachetniejszych rodów, zajmują wysoka pozycję społeczną (Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon, Eurdyka to rodzina królewska).Są szlachetni: Kreon myśli przede wszystkim o interesie państwa, jest sprawiedliwy. Antygonę cechuje wielka odwaga i determinacja w obronie wyznawanych wartości, nieobce są im wady i słabości czyniące postacie dramatu bliskimi człowiekowi. Kreon w swym zaślepieniu nie bierze pod uwagę zdania najbliższych. Zaś Antygona jest okrutna wobec siostry, skazana na śmierć żałuje, że musi umrzeć.

• Chór: stale obecny na scenie. Pełni funkcje:

a) informując o wcześniejszych wydarzeniach (parados). -- wyjasnia sens tego, co dzieje się na scenie (stasimon I, eksodos).

b) ocenia postępowanie bohaterów (stasimon II).

c) bierze udział w akcji (epejzodion V).

• Ograniczona liczba aktorów na scenie (oprócz Chóru najwyżej trzech).

• Jedność nastroju (powaga i wzniosłość).

• Jedność stylu (brak indywidualizacji językowej - styl retoryczny).

• Budowa akcji: ciąg wydarzeń połączonych ścisłymi związkami przyczynowo-skutkowymi układających się w kolejne fazy:

a)wprowadzenei (prologus).

b)zawiązanie (epejzodion I).

c)rozwinięcie (epejzodion II, III, IV).

d)perypetia (epejzodion V wydaje się, że wszystko skończy się dobrze).

e)katastrofa i rozwiązanie (eksodos).

• Trzy jedności:

1- akcji (jeden wątek, brak scen epizodycznych).

2- miejsca (przed pałacem królewskim).

3- czasu (brak luk czasowych; akcja dramatu trwa tyle czasu, ile spektakl).

Streszczenie:

Prologos: akcja toczy się przed pałacem królewskim w Tebach. Antygona rozmawia z siostra, Ismeną na temat rozkazu wydanego przez króla, Kreona. Postanowił on mianowicie z honorami obejść się z ciałem Etoklesa (obrońcy miasta), ale zakazał pogrzebu drugiemu z braci - Polinejkesowi (najeźdźcy). Antygona postanawia pochować brata i prosi o pomoc siostrę. Ismena odmawia. Wchodzi chór.

Parados: na wezwanie Kreona zebrał się Chór Starców Tebańskich. Śpiewa on radosną pieśń ku czci niedawnego zwycięstwa.

Epejzodion I: Kreon ogłasza oficjalnie swą decyzję. Nagle wchodzi strażnik z wieścią, że ktoś pochował ciało Polinejkesa. Przodownik widzi w tym integrację bogów, ale Kreon uważa, że przestępstwo popełniono dla pieniędzy i kategorycznie żąda schwytania winnego.

Stasimon I: Chór śpiewa pieśń pochwalną sławiąc państwo jako najwyższy przejaw cywilizacji. W związku z tym złamanie prawa uznaje za objaw zdrady ojczyzny. Strażnik wprowadza schwytaną Antygonę.

Epejzodion II: Dziewczyna została schwytana w chwili, gdy próbowała dokończyć obrzędy pogrzebowe. Kreon i Antygona toczą dysputę, w trakcie której każde uzasadnia swe postępowanie. Kreon - władca, uważa, że dobro państwa wymaga, aby zdrajca ojczyzny został ukarany. Dlatego też zabronił pochówku Polinejkesowi. Antygona natomiast, broniąc praw boskich, uważa, że nikomu nie wolno łamać praw nakazujących grzebać zmarłego. Święte zasady są dla niej wyższe niż prawo wyznaczane przez człowieka. Kreon podtrzymuje swą decyzję ukarania siostrzenicy, podejrzewa również Ismenę o współudział w przestępstwie. Ismena gotowa jest wziąć na siebie współodpowiedzialność, ale Antygona z pogarda odrzuca jej pomoc.

Stasimon II: Chór wyraża współczucie dla Antygony. Uznaje jej winę, ale widzi ją w perspektywie cierpień i grzechów przeklętego rodu Labdakidów. Pojawia się Hamon, syn Kreona.

Epejzodion III: Hajmon kocha Antygonę i występuje w jej obronie. Zarzuca ojcu upór i tyranię, bowiem lud, na który się powołuje Kreon, stoi po stronie dziewczyny. Ojciec w rozżaleniu oskarża go o słabość i postanawia ukarać Antygonę przez zamurowanie żywcem.

Stasimon III: Chór śpiewa o potędze bogini miłości, Afrodyty, za której przyczyna powstają spory w rodzinach. Straż wprowadza Antygonę.

Epejzodion IV: Bohaterka żegna się z życiem. Żal jej wszystkiego, czego nie zdążyła zaznać: miłości, małżeństwa, macierzyństwa. Chór jej współczuje przypominając jednak o klątwie ciążącej nad rodem. Kreon przerywa lament rozkazując przyspieszyć wyrok.

Stasimon IV: Chór wspomina Danae, Likurga, synów Fineusa, którzy podobnie jak Antygona żywcem zostali zamknięci w grobowcu - w ten sposób podkreślając, że nikt nie umknie przeznaczeniu. Wchodzi niewidomy wróżbita, Tejrezjasz.

Epejzodion V: Tejrezjasz rozgłasza, iż ptaki i psy, które żywiły się porzuconym ciałem Polinejkesa skalały świątynie. Rozgniewani bogowie nie chcą słuchać modłów i przyjmować składanych ofiar. Radzi więc królowi, aby odwołał dwoje decyzje. Kreon odmawia, bowiem jest przekonany, że wróżbita został przekupiony przez wrogów. Rozgniewany Tejrezjasz zapowiada śmierć Hajmona. To dopiero przekonało króla i za radą Przodownika Chóru nakazuje uwolnić Antygonę i pochować Polinejkesa.

Stasimon V: Chór śpiewa hymn ku czci patrona Teb, Dionizosa prosząc boga o pomoc.

Eksodos: Posłaniec przynosi wieść o śmierci Hajmonda. Na prośbę królowej, Eurydyki, opowiada, że Kreon po pochowaniu Polinejkesa nakazał otwarcie grobowca Antygony a tam zastał syna tulącego ciało ukochanej, która powiesiła się. Na widok ojca młodzian rzucił się nań z mieczem, a gdy chybił, popełnił samobójstwo. Zrozpaczona Eurydyka wybiega. Kreon wnosi ciało syna, a Posłaniec powraca, by oznajmić mu, że żona również popełniła samobójstwo, pchnęła się nożem. Kreon rozpacza nad bezmiarem swoich win. Chór śpiewa o bogach, którzy zsyłają karę za pychę i przez cierpienie uczą rozumu i miary.

Epos - „Iliada”

Homer był najwybitniejszym epikiem helleńskim, żyjącym na przełomie IX i VIII wieku p.n.e. Pochodzenie i biografia Homera owiane są tajemnicą, pewne jest tylko imię. Najprawdopodobniej pochodził on z greckiej wyspy Chios. Imię Homer oznacza ślepiec, co dało podstawę do podań, iż twórca był niewidomy. Homer uznawany jest za twórcę dwóch eposów zwanych homeryckimi. Są to „Iliada” i „Odyseja”. Konstrukcja tych utworów stała się wzorem gatunku uprawianego przez późniejszych twórców. Ważną sprawą jest też tzw. kwestia homerycka. Jest to spór uczonych, toczony przez dwa stulecia, a dotyczący autorstwa „Iliady” i „Odysei”. W XVII wieku zakwestionowano istnienie Homera - francuscy badacze twierdzili, ze oba eposy wywodzą się z twórczości wędrownych śpiewaków. Późniejsza teza brzmi, że oba te eposy funkcjonowały jako twórczość ustna, a spisane zostały dopiero w VI wieku p.n.e. W wieku XIX jedno stronnictwo badaczy utrzymywało, że oba dzieła są zbiorami poematów różnych twórców, a przeciwni im badacze opowiadali się za autorstwem jednej osoby. Współcześnie twierdzi się, że autorem obu eposów jest jeden i ten sam twórca.

Treść „Iliady” jest następująca. Achilles, heros grecki, najdzielniejszy wojownik spośród Greków, szerzący postrach wśród Trojan, obraził się na Agamemnona, głównodowodzącego wojsk greckich, za odebranie mu branki wojennej, Bryzejdy. Urażony wycofał się z walki, a wówczas Trojanie zaczęli uzyskiwać przewagę i usiłowali zniszczyć greckie okręty, i tym samym zadać Grekom ostateczną klęskę. Nie pomogły prośby serdecznego przyjaciela Patroklesa. Achilles zgodził się jedynie pożyczyć mu swej zbroi, aby zmylić Trojan i przerazić ich. Niestety Patrokles zginął z ręki Hektora syna króla trojańskiego Priama. Wtedy Achilles, otrzymawszy od matki, bogini morskiej, nową zbroję, wykutą przez samego Hefajstosa, postanowił się zemścić na zabójcy ukochanego przyjaciela. I zemsty tej dokonał.

„Iliada” jest eposem. Epos (epopeja) to rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. W epopei na pierwszy plan wysuwa się fabuła, narrator wszechwiedzący i obiektywny ujawnia się już w inwokacji. Całość przedstawiona jest z epickim dystansem. Obowiązuje styl podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów. Utwór obfituje w realistyczne, drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji. Epopeję cechował przede wszystkim paralelizm akcji. Fabułę bowiem tworzyły dwa równoległe ciągi wydarzeń: równocześnie z ludźmi działali bogowie. Akcja zatem toczyła się na dwóch płaszczyznach. O jej przebiegu rozstrzygał los, przeznaczenie, nad czym czuwała Mojra (Fatum), bóstwo losu, któremu podlegali nie tylko ludzie, ale i bogowie. Kompozycja eposu ma charakter epizodyczny, gdyż jego części stanowią zamknięte całostki fabularne, które jako pojedyncze pieśni mogły być odrębnie recytowane przez rapsodów. Autor jako narrator starał się zachować epicki dystans i obiektywizm w stosunku do przedstawionych faktów i ludzi, chociaż dzięki używanym epitetom, przenośniom i porównaniom ujawniał mimo woli swój uczuciowy stosunek do osób i przedmiotów. Homer chętnie używał długich, szeroko i obrazowo rozbudowanych porównań, które otrzymywały nazwę porównań homeryckich. Styl narracji w epopei jest podniosły i uroczysty, pełen szczegółowych i wyrazistych opisów, które zwalniają tempo akcji, lecz umożliwiają za to ukazanie bogatego obrazu środowiska i tła. „Iliada” została stworzona na kanwie mitu o jabłku niezgody i dotyczy wydarzeń związanych z wojną trojańską. Eris, bogini niezgody rzuciła na stół jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Trzy boginie: Hera, Atena i Afrodyta poprosiły Parysa o rozstrzygnięcie sporu, której z nich należy to jabłko przyznać. Parys wybrał Afrodytę, gdyż bogini obiecała mu miłość najpiękniejszej na ziemi kobiety - Heleny. W konsekwencji Afrodyta pomogła Parysowi porwać Helenę do Troi (Parys był synem króla Troi Priama), a Achajowie pod wodzą Menelaosa, męża Heleny, zaatakowali Troję. Tak rozpoczęła się słynna wojna trojańska, która jest tematem „Iliady”.

Cechy „Iliady” jako eposu są następujące:

• Inwokacja - czyli apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W „Iliadzie” autor zwraca się do Muzy, bogini, która podaje pieśń śpiewakom.

• Równoległość dwóch płaszczyzn- świata bogów i świata ludzi. W „Iliadzie” fabuła przebiega w świecie bogów (bogowie walczą po obu stronach konfliktu, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hektorem), i w świecie ludzi i ludzkich uczuć (np. miłość Parysa do Heleny).

• Narrator-eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny, zdystansowany wobec wydarzeń.

• Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących ze sobą w pojedynku Achillesa i Hektora.

• Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółów). Przykładem w „Iliadzie” może być opis tarczy Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania wykonawcy Hefajstosa, lecz obrazy przedstawione w płaskorzeźbie. Są one opisane tak, że można je z łatwością odtworzyć.

• Opisy scen batalistycznych- sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy.

• Porównanie homeryckie-jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną, epizodyczną scenkę. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do walki orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 22 noszącej nazwę „Pojedynek”.

• Epizodyczność akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, potocznego, nie związanego z główną fabułą. Przykładem może być drobiazgowy opis tarczy Achillesa.

• Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr. Jest to wers, który składa się z sześciu (heks=6) stóp metrycznych: daktyli lub spondejów.

Quintus Horatius Flaccus- Horacy (65 -8 r. p.n.e.)

Najsławniejszy poeta liryczny starożytnego Rzymu w epoce augustowskiej, syn wyzwolonego niewolnika, uzyskał wykształcenie godne senatora w Rzymie i w Atenach, znał doskonale filozofię Epikura i stoików. Jego twórczość jest bogata i różnorodna, obejmuje:Epody (nazywane przez poetę jambami), dwie księgi Listów oraz Carmen Saeculare- tzw. Pieśń stulecia (napisana dla uczczenia urządzonych przez cesarza Augusta obrzędów wiekowych, symbolizujących ukończenie jednego wieku, a rozpoczęcie nowego). Poezja Horacego - podejmuje zawsze aktualne problemy ludzkiej kondycji w świecie, propaguje ideały moralne i polityczne. Jej trzon stanowią Carmina (Pieśni), w których poeta nawiązuje do liyki greckiej i hellenistycznej. W Pieśniach wyznaje i propaguje filozofię Epikura wzbogacając ją. Wprowadza pesymistyczne spojrzenie na życie - tragiczne odczucie ludzkiego losu. Obok afirmacji życia (carpe diem), nawoływań do zabawy, pojawia się myśl o śmierci, przemijaniu, nicości ludzkiego życia. W poezji Horacego również odbijają się założenia filozofii stoickiej, która najwyższe dobro upatrywała w cnocie. Stoicy byli czcicielami cnoty nieskażonymi. Głosili, że urzeczywistnia się ona najbardziej w służbie publicznej. Exegi monumentum aere perennius (Carmen 111,30) Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu - podmiot liryczny - wybraniec Melpomeny (poeta) mówi o sobie i o swojej poezji. Jego poezja i sława poetycka są pomnikiem trwalszym niż spiż, czas i śmierć. Żadne kataklizmy ich nie zniszczą, będą żyć po wsze czasy u potomnych. Poeta zdaje sobie sprawę z wartości swej poezji. Wierzy w jej moc po swojej śmierci. Poezja nobilituje twórcę (Rozsławię się. choć w niskiej chacie urodzony). Według Horacego twórczość poetycka jest najwyższą miarą ludzkich dokonań. Świadczy o tym choćby liryka eolska (Alkajosa i Safony - poetów starogreckich), z którą nierozerwalnie łączy się jego poezja. Quid dedicatum poscit Apollinem (Carmen I, 31) O co poeta prosi Apollina - podmiot liryczny (poeta) zastanawia się nad tym, o co może modlić się do Apolla podczas składania mu ofiary. Na pewno nie o majątek, urodzaj, pomyślność i powodzenie w życiu - to wszystko przeminie. Dla poety najcenniejsze jest życie na łonie natury oraz zdrowie. Pragnie także, by jego starość była łagodna, spokojna i pełna radość. W wierszu uwidacznia się wpływ filozofii Epikura - dla człowieka najwyższą miarą szczęścia jest życie, radość istnienia, spokój, pogoda ducha i jasność myślenia. Liryka horacjańska - to liryka patriotyczno-obywatelska, refleksyjna, biesiadna, hymniczna, autotematyczna, inwokacyjna.

Nawiązania do kultury antycznej w literaturze późniejszych epok

Sztuka antyczna na długie lata określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały- klasyczny. Terminem klasycyzm określa się twórczość antyczną, ale również wszystkie późniejsze prądy artystyczne oparte na jej wzorach. Mity powstały wtedy, kiedy człowiek zaczął szukać odpowiedzi na pytanie, skąd się wziął świat, ludzie, zwierzęta. Wszystkie narody mają własne mity i właściwy sobie sposób myślenia. Analiza myślenia mitycznego jest jednym z powracających tematów literatury. Z pojęciem "mitu" wiąże się pojęcie "archetyp"- prastary wzorzec, istniejący odwiecznie w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie, przeżycia religijne, zachowania i reakcje na określone sytuacje psychologiczne. Mity utrwaliły pewne wzory ludzkich postaw i zachowań. Bogatym źródłem, z którego pisarze czerpią do dziś motywy i tematy, jest mitologia grecka. Starożytni Grecy stworzyli wiele opartych na wierzeniach baśni i opowiadań o bogach i herosach. Ich czyny stały się tematem wielu mitów, które zyskały sobie dużą popularność i uznanie także u potomnych. Renesans, który nawiązywał do kultury antyku, pełen jest inspiracji mitologicznych. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego jest pierwszą polską tragedią i jedyną powstałą w okresie renesansu. Treść utworu odwołuje się do mitu trojańskiego, tym samym do "Iliady" Homera. W tragedii tej autor przedstawia debaty na dworze króla Troi, Priama, dotyczące tego, czy Helena ma być wydana Grekom, których posłowie czekają na decyzję. Antyczna szata utworu nie przesądza o tym, że Kochanowskiemu udało się stworzyć tragedię na miarę antyczną. W klasycznej tragedii akcja postępowała stopniowo aż do nieuchronnego, tragicznego końca. Tutaj wypowiedzi postaci nie służą potęgowaniu napięcia, bo już na wstępie dowiadujemy się, jaką odpowiedź otrzymali posłowie. W antyku o tragizmie postaci decydował fakt, że wybór, jakiego musiały dokonać, zawsze był tragiczny, bohaterowie tragedii uwikłani byli w sytuacje bez wyjścia. Choć Kochanowski zachowuje klasyczne reguły budowy tragedii, tylko proroctwo Kasandry, przewidującej zagładę Troi, ma w sobie elementy tragizmu. O losach starożytnych bohaterów decydowali bogowie albo wyznaczył je los. W utworze Kochanowskiego, światem przedstawionym kierują ludzie. Troja musi zginąć dlatego, że zgubę szykuje jej własne społeczeństwo. Literatura XX wieku także powraca do inspiracji mitologicznych. Wiersz Stanisława Grochowiaka "Ikar" jest odwołaniem się autora do mitu o Ikarze. Ikar jest symbolem człowieka, który za chwilę szczęścia i uniesienia płaci śmiercią. Symbolizuje on młodzieńczą nierozwagę, tragiczne zapomnienie się w zachwycie dla piękna. W wierszu tym Ikar zestawiony jest z ciężką pracą i trudem człowieka. Obraz przedstawia bowiem schyloną nad balią kobietę, chłopa orzącego pole. Żadna z tych postaci zajęta pracą, nie dostrzegła rozgrywającej się tragedii marzyciela:

"Oto Ikar wzlatuje. Kobieta nad balią zanurza ręce.

Oto Ikar upada. Kobieta nad balią napręża kark.

Oto Ikar wzlatuje. Kobieta czuje kręgosłup jak łunę.

Oto Ikar upada. W kobiecie jest ból i spoczynek".

Rytm wzlotów Ikara autor zestawia z rytmem ruchów kobiety przy pracy. On tam, w niebie, ona tu, na ziemi. Poeta zadaje sobie pytanie: kto z nich jest ważniejszy? Przyznaje pierwszeństwo starej i spracowanej kobiecie, bo piękno jest nie w "napowietrznych pokojach", ale wyraża go " stół do odpoczynku łokci- krzesło do straży przy chorym". Dla Grochowiaka ważniejsza jest ciężka codzienna praca od romantycznych wzlotów i uniesień. W wierszu pt." Prawa i obowiązki" Tadeusz Różewicz nawiązuje do obrazu Petera Brueghlea "Upadek Ikara", ukazując nam swoje stanowisko wobec tragedii bohatera. Mówi, iż kiedyś sądził, że należy dostrzec Ikara- syna marzenia. Uważał, że nie wolno odwracać oczu od dramatu, jaki się rozgrywa. Dopiero później autor dochodzi do wniosku, że najważniejszą wartością ludzkiego życia jest zwykła, codzienna praca. Uświadamia nam, że :

"Oracz winien orać ziemię

pasterz pilnować trzody.

Przygoda Ikara nie jest ich przygodą

Musi się tak skończyć".

Oni nie mają obowiązku rzucać swojej pracy dlatego, że tonie Ikar. Mają prawo marzyć , ale wzywa ich obowiązek. Muszą rzetelnie pracować, żyć zwykłą codziennością i nie myśleć o tragedii marzyciela, to jest najważniejsze. W wierszu pt." Nike, która się waha" Zbigniew Herbert odwołuje się do mitologii, przywołuje postać Nike bogini zwycięstwa. Nike, widząc młodego człowieka idącego na śmierć, pragnie uczynić jakiś gest współczucia, pocieszenia, lecz nie czyni tego. Obawia się, że spowoduje to zmianę postawy młodzieńca, który mógłby wycofać się z walki. Bogini posiada tu cechy ludzkie: wzrusza się i współczuje. W wierszu Leopolda Staffa "Odys" życie człowieka ukazane jest jako Odyseja. Każdy człowiek przeżywa chwile szczęście, ale także załamania, życiowe tragedie. Nie ma życia usłanego różami, ale zawsze w najcięższych nawet chwilach znajdziemy promyk słońca, szczęście. Wiersz ten jest apelem do nie poddawania się. Mamy iść śmiało przez życie i wierzyć, że odnajdziemy szczęście, tak jak zmęczony podróżnik odnajduje swój dom rodzinny:

" Bo każdy z nas jest Odysem , co wraca do swej Itaki".

Biblia

"Biblia" inaczej pismo "Starego i Nowego Testamentu", to zbiór ksiąg religijnych judaizmu i chrześcijaństwa. Jest to najbardziej znana księga na świecie. Tłumaczona na około 1200 języków i narzeczy funkcjonuje na Ziemi od ponad 3000 tysięcy lat. Doniosłość "Biblii" rozważamy w trzech płaszczyznach. Nie tylko w płaszczyźnie religijnej, ale również w moralnej i kulturalnej. Niezwykłość "Biblii" polega na tym, że przekazuje ona tylko jeden system filozoficzno-moralny ( dla wyznawców- jedno spójne i konsekwentne orędzie Boże) wypowiedziane w różnym czasie, przez różnych ludzi, w różnych formach. "Biblia" jest księgą nad księgami, gdyż nie jest jednolitą, pojedynczą księgą, lecz zbiorem pism, bardzo urozmaiconych pod względem gatunkowym. Nazwy tych gatunków nie są nam obce, znamy je z różnych przekazów literackich powstałych w różnych epokach np.

• opowiadania historyczne.

• listy.

• hymny.

• pieśni.

• modlitwy.

• kazania.

• aforyzmy.

• treny.

• sentencje.

• epos.

• poemat.

• kroniki.

• nowele.

• dialogi filozoficzne.

• saga rodu.

"Biblia" jest też arcydziełem literatury światowej, ale jest ono szczególne z wielu względów:

• - Biblia powstała w ciągu wielu wieków.

• - ma wielu autorów i tłumaczy przekładających Słowo Boże na swe języki ojczyste.

• - autorzy biblijni posługiwali się różnymi formami wypowiedzi i gatunkami literackimi.

• - niektóre fragmenty Biblii mają niezwykłe walory literackie, inne fragmenty tych walorów nie posiadają.

"Biblia" jest źródłem kultury europejskiej. Najpierw w sferze religijno-moralnej ( przykazania biblijnego dekalogu stanowią podstawę stosunków międzyludzkich nie zależnie od wyznania i światopoglądu), potem w sferze kulturowej ( "Pismo święte" jest natchnieniem pisarzy, myślicieli i artystów; inspiracją dla literatury, malarstwa, muzyki i rzeźby). "Biblia" stała się niewyczerpalnym skarbcem wzorców osobowych i postaw, a także fabuł i anegdot, wątków i motywów, symboliki i metaforyki, frazeologii i stylistyki. W naszej pamięci mamy zachowane liczne obrazy i wersety biblijne. Prowadzi to do tego, że stanowią one wspólny repertuar środków wyrazu, które po przez literaturę wchodzą w skład języka potocznego ( np. " Sodoma i Gomora", " trąby jerychońskie", " hiobowe wieści", " salomonowa mądrość", itp.). Szczególną rolę odegrało "Pismo święte" w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego. W tym samym czasie, bowiem Europa stanowiła jednolitą wspólnotę kulturową, w której "Biblia" była niepodważalnym autorytetem.

Inspiracje i nawiązania biblijne nie ograniczają się tylko do początków piśmiennictwa polskiego. Cała nasz literatura jest głęboko zakorzeniona w tradycjach chrześcijańskich- od "Bogurodzicy" do pisarzy i poetów nam współczesnych. "Pismo święte" to dobro powszechne. Jest to kulturowe dziedzictwo literatury ogólnoświatowej wszechczasów. Wystarczy w tym miejscu przypomnieć tylko niektóre tytuły arcydzieł jak np. "Pamiętniki Adama i Ewy"- Marka Twaina, "Józef i jego bracia"- Tomasza Manna, czy też "Zmartwychwstanie"- Lwa Tołstoja. Kolejnym fenomenem "Biblii" jest jej trójjęzyczność.

"Stary Testament" został napisany w języku hebrajskim, niektóre zaś fragmenty napisano w językach: aramejskim, greckim. Teksty Nowego Testamentu powstały w języku greckim, z wyjątkiem "Ewangelii wg. Św. Mateusza" napisanej prawdopodobnie po aramejsku. O "Biblii" mówi się nie kiedy zwyczajnie, jak o innych wielkich zdobyczach ludzkości, że jest arcydziełem literatury powszechnej. O głębi i urodzie tekstu biblijnego decyduje bogactwo treści i sposób przekazu- język i styl biblijny jest nasycony wieloznaczną symboliką, metaforą i alegorią, a jednocześnie cechuje go niezwykła prostota i jasność. To również sprawia, że Pismo święte bez wahania można nazwać "księgą nad księgami". "Biblie" możemy czytać też jako księgę spraw człowieczych, która po przeczytaniu skłania nas do zadawania sobie pytań o naszą godność i sens ludzkiej egzystencji. W kulturze jednak księga ta funkcjonuje jako zbiór ksiąg "Starego i Nowego Testamentu", które są pełne bożych tajemnic. W licznych nawiązaniach do "Biblii", pisarze wszystkich epok i o różnych światopoglądach nigdy nie wygasa pamięć o sakralnym charakterze tekstów biblijnych. Aby sobie to uświadomić, wystarczy porównać obecność w kulturze odniesień do literatury antycznej i do "księgi nad księgami". Jeżeli postacie mitologiczne takie jak: Zeus, Herkules, Syzyf, Ikar czy Prometeusz istnieją obecnie w literaturze jako znaki pewnych idei humanistycznych lub estetycznych, to postacie biblijne np. Jezusa, Abrahama, Dawida, Łazarza, Judasza, nigdy nie tracą łączności z Księgą: zawsze wskazują na Sacrum, wartości religijne lub etyczne nawet wtedy, jeżeli zostały użyte w trakcie polemiki lub w celu bluźnierczym.

Symbol religijny wskazuje zawsze na pewną hierarchię wartości (np. moralnych, duchowych, spośród których wartością podstawową i najważniejszą jest świętość). Dlatego w prezentacji "Biblii" jako tekstu, czynionej w obliczu edukacji literackiej, nie można ograniczać się tylko do wymiaru literackiego "Pisma świętego", gdyż symbolika biblijna pozbawiona religijnych znaczeń, nie jest odpowiednia wobec biblijnych odniesień w utworach literackich. Pismo święte tak przedstawiane i poznawane, nie spełniałoby swojej podstawowej funkcji, czyli kontekstu literatury i sztuki. Wyrażając zdanie " Biblia jest arcydziełem literatury powszechnej" .wyrażamy więc tylko nie pełną prawdę. Co, sprawia, że "Pismo święte" zajmuje tak niezwykłe miejsce w dziejach i kulturze ludzkości? W pierwszym rzędzie świętość "Pisma" uznawana przez judaizm i liczne wyznania literackie: wiara w objawione Słowo Boże; w wypadku postawy laickiej- uznanie głębi humanistycznej refleksji i uznanie wartości moralnych zawartych w księgach biblijnych. "Biblia" jest przede wszystkim "Księgą"- księgą ludzkiego losu, księgą mądrości, księgą sakralną, świętą. I w tym znaczeniu stosowany jest w literaturze i kulturze symbol księgi.

Istota przypowieści jako gatunku literackiego

Słowo "parabola" pochodzi z języka greckiego "parabole" i oznacza zestawienie obok siebie. Gatunek znany był już w starożytności greckiej i rzymskiej (Sokrates, Arystoteles, Kwintylian). Biblijna, a zwłaszcza ewangeliczna przypowieść różni się nieco od antycznej. Jej istotą jest porównanie dwóch składników. Pierwszy z nich wzięty jest z życia codziennego, drugi zaś leży w sferze pojęciowej. Przypowieść ewangeliczna jest opowiadaniem zmyślonym, opartym na podobieństwie lub w zasadniczych rysach prawdopodobne, które objaśnia w stopniu dostępnym dla człowieka tajemnice królestwa niebieskiego, jego istotę i wymagania stawiane człowiekowi.

Cechy charakterystyczne przypowieści ewangelicznych :

• jest opowiadaniem prawdopodobnym, ale nie jest bajką (w bajce zdarzenia są nieprawdopodobne np. rośliny, zwierzęta rozmawiają)

• w przypowieści występują często alegorie, rozwinięte porównania, symbole, opowiadania przypowieściowe.

Wybrane przypowieści ewangeliczne - interpretacja

Przypowieść o siewcy

Jest to opowieść o człowieku, który wyszedł w pole, aby zasiać na nim ziarno. Jedno ziarno padło na drogę i zostało wydziobane przez ptaki. Drugie padło na skałę i zostało wypalone przez słońce, trzecie zaś zagłuszyły wybujałe ciernie. Jednak te ziarna, które padły na żyzną glebę wydały plony. Siewcą jest Bóg, ziarno to słowo boże, a gleba to ludzie. Przypowieść ta mówi o tym, że tak jak te ziarna, które siał siewca tak Pan Jezus mówi do ludzi. Jednak nie zawsze jego słowa dotrą do właściwego człowieka i nie zawsze będą później spełniały jakąś rolę. Jednak na pewno - tak jak ziarna spadły na żyzną glebę i wydały plony - tak słowa Jezusa "wpadną" do właściwego serca i "wydadzą plon".

Przypowieść o synu marnotrawnym

Jest opowieścią o ojcu i dwóch synach. Jeden z nich, młodszy postanowił opuścić dom rodzinny, zabrał więc swoją część majątku i wyruszył w świat. Kiedy po pewnym czasie wrócił biedny i skruszony, ojciec wyprawił na jego cześć ucztę. Gdy starszy posłuszny syn dziwił się decyzji ojca, ten wytłumaczył mu, że cieszy się z powrotu syna, który był jak umarły, a teraz znowu ożył. Tak samo jak ten człowiek przyjął marnotrawnego syna, tak Bóg przyjmuje każdego nawróconego i cieszy się z jego powrotu.

Przypowieść o robotnikach

Chrystus utożsamia gospodarza z Bogiem, winnicę z jego królestwem, a robotników zatrudnionych do pracy o różnych porach dnia z grzesznymi ludźmi, którym Bóg hojnie daje swoje królestwo. Wszyscy, którzy przyjdą do Boga zostaną przyjęci do królestwa niebieskiego.

Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie

Z tej przypowieści dowiadujemy się o postawie Samarytanina, który zlitował się nad losem rannego człowieka, który został napadnięty przez zbójców. Pomocy nie udzielił mu ani kapłan, ani Lewita, którzy przechodzili obok niego, zrobił to wróg narodu żydowskiego, Samarytanin, który opatrzył rannego Żyda, zawiózł go do gospody i zapłacił gospodarzowi za opiekę nad chorym. Samarytanin okazał się godniejszy miana człowieka, bo to on, a nie kapłan - sługa boży - jakby się mogło wydawać wypełnił przykazanie boga. Przypowieść uczy, że bliźnim jest każdy człowiek niezależnie od wiary, rasy, pokrewieństwa i każdego trzeba wspomóc w potrzebie.

Przypowieść o godach królewskich

W tej przypowieści króla powinniśmy utożsamić z bogiem, a królestwo jakim włada z królestwem niebieskim. Na ucztę tę Bóg zaprasza wszystkich ludzi, potrzebna jest tylko godna odpowiedź człowieka na boże zaproszenie - przyjęcie szaty godowej. Cały sens przypowieści zamyka się w ostatnim zdaniu : "albowiem wielu jest wezwanych, ale mało wybranych".

Przypowieść o bogaczu i Łazarzu

Bogacz za życia miał wszystko czego tylko zapragnął, natomiast Łazarz musiał żywić się odpadkami. Po śmierci bogacz cierpiał w otchłani, a Łazarza aniołowie zanieśli na łono Abrahama. Bogacz to symbol człowieka nieczułego na ludzką krzywdę i potrzeby ludzi ubogich i cierpiących. Łazarz symbolizuje ludzi, którzy za życia nie doznają szczęścia, a mimo tego nie skarżą się na swój los.

Nawiązania do Biblii

Biblia jest obok dorobku antyku, jednym z dwu najważniejszych źródeł naszej kultury, z niej wyrasta światopogląd, system wartości i ocen, bogactwo literatury i sztuki. Biblia jest autorytetem religijnym, wyjaśnia stworzenie świata, opisuje też jego koniec w zgodzie z wiarą swoich wyznawców. Lecz oprócz tego jest Księgą Świętą dla części ludzkości, jest też wybitnym dziełem powstającym przez wieki. Nie może być obojętna dla wyznawców innej religii, ponieważ zawiera uniwersalny, ogólnoludzki kodeks moralny (Dziesięć Przykazań Bożych). Dekalog nie jest jedynym punktem Biblii, w którym odbiorca jest postawiony wobec zagadnień etyki, często są tam problemy dyskusyjne, sporne. Biblia jest magazynem, z którego czerpią pisarze, malarze, rzeźbiarze, poeci, muzycy - wszyscy artyści wszystkich gałęzi. Dlatego ten kto nie zna Biblii, nie zrozumie większości dzieł naszej cywilizacji. Może nie pojąć nawet zwykłej mowy, bo wiele frazeologizmów pochodzi właśnie z tego dzieła. I nade wszystko Biblia jest wielką opowieścią o człowieku, o jego pierwszych, archetypowych uczuciach, o złożoności natury ludzkiej, o jego namiętnościach. Pokazuje ludzki błąd i ludzką znakomitość. Najbardziej ludzkie lęki i postawy przedstawia i tłumaczy. Na najtrudniejsze pytania te o powstaniu świata, o Boga, o śmierć, o prawdę - daje odpowiedzi, często metaforycznie. Biblia dla znawcy literatury jest dziełem, które obfituje w partie o urodzie języka, choć są w niej fragmenty nieliterackie. Jest też zbiorem wielu gatunków literackich, udoskonalonych przez wieki. Jest także zapisem historii - obyczajów, zdarzeń oraz materiałem badań i przedmiotem dysput dla pokoleń teologów i filozofów. Na koniec jest też wyzwaniem dla reżyserów filmowych, chętnie powracających do biblijnych motywów po to, by odtworzyć je na ekranie lub wykreować własne interpretacje (słynne filmy jak „Mojżesz”, „Chrystus”, czy Kieślowskiego „Dekalog”).

Twórcy różnych epok chętnie sięgali do tradycji biblijnej wykorzystując w swych dziełach pradawne symbole i postacie. Najczęściej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecność tego motywu potęguje katastroficzną wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego świata i jego odrodzenie, upadek ludzkości i walkę dobra ze złem. Najbardziej znanym symbolem Apokalipsy są: siedem pieczęci, siedem trąb, bestia-Antychryst oraz cztery zwierzęta (lew, orzeł, wół i zwierzę o ludzkiej twarzy). Motyw Apokalipsy chciałabym przedstawić na przykładzie „Dies irae” Jana Kasprowicza oraz Czesława Miłosza „Walc”.

„Dies irae” czyli dzień gniewu, nawiązuje do Apokalipsy św. Jana. Tematem jest sąd ostateczny i koniec świata. Tytuł utworu zaczerpnął poeta ze średniowiecznego hymnu, który został napisany na przełomie XII/XIII wieku, najprawdopodobniej przez Tomasza Celano. Już pierwsza strofa utworu przynosi wizję dnia, w którym rozpęta się gniew boży: „Trąba dziwny dźwięk rozsieje, ogień skrzepnie, blask ściemnieje, w proch powrócą światów dzieje”. Grozę sytuacji podkreślają także inne symbole biblijne: „głowa owinięta cierniową koroną” - symbolizuje męczeństwo Chrystusa z miłości do ludzi, czy „jasnowłosa Ewa wygnana z raju na wieczysty czas” - ucieleśnia grzechy ludzkie. Obraz końca świata napawa grozą, jest przerażający: ziemia się rozpada, drzewa „padają strzaskane”, wypełzają węże, jaszczurki, żmije, rzeki i morza spływają krwią, z ziemi wyrastają miliardy krzyży „… i rosną i rosną w jakiś dziwny las”. Przemierzające świat pochody ludzi, z powodu swoich grzechów zostają odrzucone od bram niebios, skazane na zatracenie i zagładę. Odpowiedzialnością za zło tego świata, nędzę i ból człowieka poeta obarcza Boga. Jego zdaniem Stwórca jest obojętny na los świata i ludzi. Kasprowicz pyta: czy człowiek może być odpowiedzialny za zło, które go otacza? Przecież zło także stworzył Bóg. Pojawia się więc pytanie o winę człowieka, o odpowiedzialności za grzech, który jest nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji. Obrazy końca świata w hymnie są charakterystyczne dla katastrofizmu, zjawiska wynikającego z przekonania o kryzysie wszelkich wartości, o nadchodzącym zmierzchu cywilizacji.

W wierszu „Walc” Czesława Miłosza podane są dwie daty: „Warszawa, 1942” oraz „rok dziewięćset dziesiąty”. Miłosz urodził się w 1911, natomiast rok 1910 to rok jego poczęcia. Główną bohaterką wiersza jest kobieta, która nosi w swoim łonie poetę. Obraz z sceny balowej ukazany jest z perspektywy osoby tańczącej. Każdy obrót to ukazanie jednego obrazu rzeczywistości. Masa świeczników, dźwięk walca, kwiaty, panowie we frakach, panie w sukniach balowych, długie rękawiczki, szelest jedwabi, pióra, perły. Jest to bal sylwestrowy: „już biją zegary, lat cicho w klepsydrach przesącza się piach”. Od momentu pojawienia się daty następuje zmiana. Nastrój wiersza ulega zmianie. Pojawiają się elementy grozy związane z przyszłością. Od tego momentu wiersz staje się proroczy (profetyczny), jest pesymistycznym proroctwem dwóch wojen. Nadchodzi nowa apokalipsa, przyjdzie czas gniewu, czas agresji: „krzakiem ognistym śmierć stanie we drzwiach”, nastąpi czas dopełnienia, śmierci. Jednak to też czas narodzin poety. Szepcze on w ucho kobiety: „no patrz”. A ona nie wie czy to jej płacz czy walc tak śpiewa. Poeta każe jej stanąć przy oknie. Matka patrzy i widzi zupełnie inny świat: lodowe pole, dni polarne, Syberia, tłumy zesłańców, skazanych. Matka widzi to co nastąpi za 32 lata (zupełnie tak samo przedstawiona Syberia jak w Ustępie III części „Dziadów”), śnieg poplamiony krwią, zakrzepłe ciała, niewolniczy pochód, błysk bata. I nagle w pochodzie matka dostrzega swojego syna, idzie na katorgę (pojawia się tutaj motyw matki - Polki, która rodzi synów, aby szli walczyć i ginąć). Jednak ten motyw romantyczny się załamuje, ponieważ syn idzie małpio uśmiechnięty. Jest to zapowiedź obłąkania, Miłosz mówi, że jest taka granica cierpienia, za którą jest wszystko obojętne, prowadzi to do całkowitej zmiany psychicznej, zezwierzęcenia - jest to „olśnienie w bydlęcym spokoju”. Jednak narrator lituje się nad matką i próbuje ją uspokoić, mówi z ironią - zapomnij - niestety ta wizja zapadła w matce, a nawet jeśli zapomni to ta wizja się spełni, fatum wisi nad nią jej nienarodzonym synem. Podmiot liryczny próbuje wrócić do sytuacji sprzed . jednak nie udaje mu się to, sala wygląda inaczej, wizja wszystko zmieniła. Wizje apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nałkowska „Medaliony”, Tadeusz Borowski „Opowiadania”, Gustaw Herling-Grudziński „Inny świat” oraz Kazimierz Moczarski „Rozmowy z katem”.

Często podejmowanym motywem jest motyw gdzie człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że człowiek nie zaznaje szczęścia, gdyż bogactwo, mądrość i rozum przemija. Nieprzemijalna jest ziemia i słońce, a słaby o kruchy człowiek to marność. Motyw ten, oczywiście motyw z Księgi Koheleta „marność nad marnościami” często jest wykorzystywany do ukazania „chwilowości i kruchości” ludzkiej egzystencji. Motywy te podejmowali: Jan Kochanowski we fraszce „O żywocie ludzkim”, Daniel Naborowski w wierszu „Marność” oraz Juliusz Słowacki w „Hymnie o zachodzie słońca”. Jan Kochanowski przyrównuje ludzi do łątków, podkreśla iż są to istoty bezwolne, że nie one decydują o własnym życiu. Życie ludzkie jest tylko przedstawieniem, które służy do rozrywki (motyw theatrum mundi - świat jako teatr, jak w „Lalce”). Fraszka ma tu znaczenie błahostki. Fraszka to wszystko co myślimy i czynimy. Nie jest to nic ważnego, nie ma jakiegokolwiek znaczenia. Wszystko na świecie jest przelotne, przemijające. Uroda, moc, władz, pieniądze, wszystko to błahostki, ponieważ wszystko przemija. Nie ma pewnej rzeczy na świecie. Człowiek nie jest zdolny do kierowania własnym życiem. We fraszce Daniela Naborowskiego „Marność” widoczne są poglądy na życie Jana Kochanowskiego. Cały świat, życie człowieka jest marnością, człowiek nie próbuje się wyzwolić z tej marności. Człowiek, który jest w pełni świadomy swej marności, nie ma rezygnować ze szczęścia, które mu daje życie. Musi wieść życie pobożne. Również „Krótkość żywota” ukazuje nietrwałość ludzkiego życia. Przemijalność całych pokoleń potrafi poeta ująć w trafnej syntezie: „Był przodek, byłeś sam, potomek się rodzi”. Definicja „żywota ludzkiego” złożona jest z takich pojęć jak: dźwięk, dym, wiatr, punkt, głos - jak widać najbardziej ulotnych w naszej rzeczywistości. Życie jest „czwarta częścią mgnienia między śmiercią a rodzeniem”. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce jej sobie uświadomić - iż jest śmiertelny. Następnym motywem podejmowanym w literaturze jest motyw Męki Pańskiej - cierpienia Chrystusa, który poświęcił się dla zbawienia świata. I tutaj można przytoczyć wiersz „Lament Świętokrzyski” („Żale Matki Boskiej pod krzyżem), gdzie mamy do czynienia z głosem Bolejącej Matki, jej skargą, płaczem pod krzyżem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki płaczącej nad synem, kobiety rozpaczającej po stracie dziecka, kobiety, która zwraca się do innych matek, o zlitowanie się nad nią. Motyw Męki Pańskiej szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, gdzie charakterystycznym pojęciem ideologicznym był mesjanizm. Pojęcie to pochodzi od Chrystusa - Zbawiciela - Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela było istotne dla Polski, dla której zbawienie oznaczało wyzwolenie się spod niewoli. Mesjanizm przedstawiony jest w widzeniu ks. Piotra w III części „Dziadów”. Ksiądz Piotr leżąc krzyżem i modląc się ma widzenie. Na początku dostrzega liczne drogi wiodące na północ i wozy wypełnione młodzieżą wiezioną na wygnanie. Widzi jednego młodzieńca, określanego mianem „Czterdzieści i cztery”, który uciekł prześladowcą. Jednak ten „wskrzesiciel narodów” jeszcze nie nadszedł. Dalej następuje opis męki narodu przyrównany w sposób analogiczny do męki i śmierci Chrystusa. Francja pełni tu rolę Piłata, car rosyjski rolę Heroda, natomiast żołnierze pojący konający naród na krzyży żółcią i octem to Austriak i Moskal. Naród kona na krzyżu, ale niedługo potem zmartwychwstanie. Wizja kończy się ponownym wspomnieniem tajemniczego „wskrzesiciela narodów”. Niewola i cierpienie Polaków pod zaborami mają odkupić wolność innych narodów. Z motywem genezyjskim, czyli z motywem stworzenia świata wg Księgi Genesis mamy do czynienia w „Pieśni XXV” Jana Kochanowskiego oraz w „Odzie do młodości” Adama Mickiewicza.

W pieśni Jana Kochanowskiego ziemia i wszystkie na niej stworzenia są nazwane darami i dobrodziejstwami. Ziemia stworzona jest bezinteresownie. Opis stworzenia świata potraktowany jest całościowo. Ziemia jest darem od Boga. Jest bardzo różnorodna i obfita. Bóg obecny jest w dziele swojego stworzenia: „wszędy pełno ciebie”. Żaden kościół nie jest w stanie objąć całości Boga, który uświęcił cały świat. Bóg jest panem wszechświata. Człowiek prócz modlitwy i wiary nic nie może Bogu ofiarować. Bóg jest przedstawiony jako architekt świata, budowniczy świata - stworzył niebo, gwiazdy, rozdzielił wody, oddzielił dzień od nocy, pokrył ziemię roślinnością. Podmiot liryczny mówi, że Bóg stworzył dom dla człowieka. Jednak w tej aluzji do biblijnego poematu stworzenia świata objawia nam się inaczej Bóg - dobry, opiekuńczy, wszechmocny - rządzi prawami natury. Człowiek ma nie tylko się modlić ale i korzystać z darów natury, ponieważ Bóg gwarantuje zaspokojenie potrzeb nie tylko duchowych ale i cielesnych. Wizja ziemi przedstawiona w wierszu to rodzaj raju (motyw Edenu - krainy szczęśliwości). Ziemia nie jest zatem padołem łez, stanem przejściowym dla człowieka. Człowiek natomiast nie jest przedstawiony jako niewolnik, dłużnik Boga, ma wolną wolę, dlatego wyznaje Boga „wdzięcznym sercem”. Bóg daje gwarancje porządku na świecie regulowanego X Przykazaniami Bożymi. Natomiast w„Odzie do młodości” motyw biblijnego stworzenia świata służy podniesienia rangi przemian. Adam Mickiewicz przeciwstawia zmaterializowanemu światu samolubów, świat młodości, motyw odradzającej się przyrody. Ten świat tworzą młodzi poprzez wspólne działanie. Młodość to potęga, będąca w stanie ruszyć bryłę ziemi na inny tor. Motywem konstrukcyjnym jest motyw lotu. Z lotu ptaka można obejrzeć martwy, egoistyczny świat. Młodzi mają oko słońca, są nieśmiertelni, wysoko wartościowi.

Z motywem niezawinionego cierpienia z Księgi Hioba spotykamy się w „Lamencie Świętokrzyskim”( cierpienie Matki Boskiej na widok męki syna jest nie tylko święte, ale również uniwersalnym obrazem matki rozpaczającej nad tragedią swojego dziecka, nie jest to ból boski lecz ludzki) oraz w „Wieży” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Natomiast łzy ojca opłakujące swoje dziecko - to nic innego jak wielkiej, renesansowe dzieło Jana Kochanowskiego.

Motyw cierpienia był zawsze podejmowany w literaturze. Najstarsze zapiski tego tematu pochodzą z XII wieku p.n.e. - tabliczki sumeryjskie. Powstanie Księgi Hioba datuje się na V-III wiek p.n.e., autorstwo niepewne (na pewno izraelita). Przedstawiony jest Hiob w dobrobycie, z rodziną. Szatan założył się z Bogiem, że kiedy ten zabierze mu cały dobytek i rodzinę, Hiob wyprze się Boga, ponieważ ludzie wiedzą, że za posłuszeństwo dostają nagrodę a za grzech karę Hiob - człowiek szczery, prosty, szanował Boga, miał 7 synów i 3 córki, ogromne pola i liczne bydło. Szatan zabił mu rodzinę zsyłając na nią trąd, zabił mu bydło, służbę, zniszczył wszystkie owoce. Hiob uważa, że to co mu dał Bóg może też zabrać, przyjmuje to jako swój los przeznaczenie. Część właściwa składa się z 26 mów, skierowanych do przyjaciół, czy do samego Hioba. Przyjaciele namawiają Hioba do dyskusji nad sensem swego cierpienia. Twierdzą, że kto cierpi musiał zgrzeszyć. Hiob uważa, że jest niewinny. Zaczyna szukać przyczyny, dlaczego tak się stało. Analizuje swoje życie. Zaczyna żałować, że się urodził. Żona i przyjaciele zaczynają go podjudzać, mówią, że ma się odwrócić od Boga. Hiob mimo skrajnej rozpaczy nie zaparł się Boga.Pojawia się Elihu, który wypowiada prawdę o jego cierpieniu:

„Bóg posługuje się cierpieniem, by wychować sprawiedliwego i wzmocnić jego cnotę”.

Bóg za to go sowicie wynagrodził. Bóg przywrócił i pomnożył jego dobytek i obdarzył go ponownie 10-ciorgiem dzieci. Odtąd żył długo i szczęśliwie. Hiob uosabia niezawinione cierpienie. Opowieść o Hiobie jest próbą odpowiedzi na pytania od lat gnębiące ludzkość. Ludzie pytają: dlaczego cierpimy niewinnie? Skąd na człowieka spadają nieszczęścia i choroby, choć jest on prawy i bogobojny? Czy nie powinno być tak, że cierpienie jest udziałem grzesznych, a wiernym boskim przykazaniom powinno być oszczędzone? A jeśli nie to czy warto być niewinnym, prawym i bezgrzesznym tak jak Hiob? A zatem cierpienie nie jest karą za grzechy, nie można uniknąć cierpienia żyjąc w cnocie, można uzyskać tylko spokój w cierpieniu

Takie cierpienie towarzyszy Lebbroso, bohatera „Wieży” Grudzińskiego. W 20 roku życia został odosobniony i umieszczony w wieży, gdzie żył samotnie aż do śmierci. Cierpi on niewyobrażalnie, przypominając w tym cierpieniu Hioba. Ma chore ciało, podobnie jak biblijny bohater został dotknięty trądem. Lebbroso - tak jak Hiob - pragnie zrozumieć swoje cierpienie i w rozpaczy czeka na śmierć. Był tego bliski, kiedy umarła jego siostra. Jednak w chwili załamania odnalazł w najniższym pokoju, zajmowanym przez zmarłą, Biblię i list. Zawarte w nim słowa pocieszenia i prośba, by „umarł jak dobry chrześcijanin”, sprawiły, że pokonał pragnienie samobójstwa. Próbuje znaleźć pocieszenie w Biblii, czyta Księgę Hioba, modli się często. Wierzy, że po śmierci spotka siostrę, w innym, lepszym świecie, że powinien z godnością znosić swój los. Mówi:

„Ten kto kocha swoją celę (…) znajdzie w niej spokój. Uczy tego naśladowanie Chrystusa”.

---