13. Fenomenologiczna teoria dzieła literackiego wg Ingardena.
14. Miejsca niedookreślenia i konkretyzacja.
Istnieją dwa sposoby czytania. Pierwsze, „które odnosi się do pewnego określonego indywidualnego dzieła i jest szczegółowego rodzaju doświadczeniem”, i drugie, „które prowadzi poznającego do ogólnego uchwycenia z istoty płynącej struktury i swoistości dzieła sztuki w ogóle”.
Ingarden wybiera drugi sposób czytania, w których chodzi o „aprioryczną analizę ogólnej idei »literackie dzieło sztuki«”. Czytanie fenomenologiczne nie jest przeto skupione na tym, co w dziele jednostkowe, nie ma nic wspólnego z doświadczeniem, lecz stara się uchwycić samą ideę dzieła literackiego. Chodzi więc o to, czym dzieło literackie jako „przedmiot artystyczny” jest w swojej istocie (twór wielowarstwowy, uporządkowany fazowo, zbudowany z quasi-sądów, posiadający jakości estetycznie doniosłe), oraz o to, co zawsze musi zostać spełnione w jego poznawaniu jako „przedmiotu estetycznego” (chwytywanie znaków i brzmień, rozumienie znaczeń słów i sensów zdań, konkretyzowanie przedmiotów przedstawionych i aktualizacja wyglądów, wiązanie warstw w całość i uchwytywanie idei).
Poznawanie różni się od interpretacji. Wynika to ze schematycznej budowy dzieła literackiego, które zawiera w sobie - jako przedmiot artystyczny istniejący intersubiektywnie - pewną strukturę idealną, obecną we wszystkich utworach oraz - jako przedmiot estetyczny dany w jednostkowym doświadczeniu - wielość rozmaitych konkretyzacji, dopełniających jako schematyczną budowę. Każdy czytelnik na swój sposób spełnia scenariusz odbioru wpisany w dzieło (konkretyzacja), natomiast analiza sposobu jego poznawania dotyczy wszystkich możliwych konkretyzacji, niezależnych od realnych okoliczności czytania. Ostatecznym kryterium prawomocności odczytania pozostaje samo dzieło, którego zarówno idealna struktura, jak i konkretny sens wymuszają na czytelniku odpowiednie procedury poznawcze.
Ingardena nie interesowała interpretacja dzieła literackiego, lecz to, co ją w ogóle umożliwia, zarówno na płaszczyźnie ontologicznej (jak zbudowane jest dzieło literackie?), jak epistemologicznej (jak poznajemy dzieło literackie?). Nie dostrzegał też w gruncie rzeczy kulturowego uwikłania dzieła literackiego i jego lektury. Ingardena jednostkowość aktu lektury interesowała mniej od tego, czym jest czytanie jako takie.
Quasi-sądy, „niby-sądy” - rodzaj zdań, typowych dla dzieła literackiego, które nie orzekają niczego wprost o rzeczywistości, lecz ustanawiają osobną rzeczywistość fikcjonalną. Nie będąc sądami logicznymi, nie podpadają pod kryteria prawdy i fałszu.
Warstwowy charakter dzieła literackiego - każde dzieło literackie składa się z 4 warstw:
brzmień słownych i tworów brzmieniowych wyższego rzędu;
jednostek znaczeniowych (słów i zdań);
uschematyzowanych wyglądów, dzięki którym pojawiają się przedmioty przedstawione;
przedmiotów przedstawionych, wyznaczonych przez sensy zdań.
Warstwowość dzieła literackiego dopełniona jest przez jego fazowość, czyli następstwo części. Te dwa wymiary tworzą istotę dzieła literackiego.
Schematyczność - podstawowa strukturalna właściwości każdego dzieła sztuki. W dziele sztuki pewne jego cechy (miejsca niedookreślenie, wyglądy uschematyzowane) są prezentowane schematycznie i domagają się aktualizacji (dookreślenia) przez odbiorcę w procesie konkretyzacji.
Konkretyzacja - wypełnienie przez indywidualnego czytelnika schematycznej struktury dzieła literackiego podczas aktu lektury.
Odróżnienie schematycznego dzieła sztuki jako przedmiotu artystycznego od dzieła sztuki jako przedmiotu estetycznego danego w konkretyzacji jest fundamentem fenomenologicznej teorii literatury Ingardena, jak i Isera.
Opracowano na podstawie podręcznika Anny Burzyńskiej i Michała Markowskiego pt. „Teorie literatury XX wieku”.