STOSOWANIE PRAWA
Ze stosowaniem prawa mamy do czynienia wtedy, gdy jakiś przedmiot na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych określa skutki prawne jakiegoś faktu, wydając decyzję indywidualną w rozstrzyganej sprawie. Stosowanie prawa jest procesem prowadzącym do wydania decyzji indywidualnej.
Organem stosującym prawo może być:
a) działające w granicach swych kompetencji organy państwowe ]
- sądy sprawujące wymiar sprawiedliwości,
- organy administracyjne
b) a także ( według niektórych ) przez inne podmioty, na przykład osoby fizyczne,
Etapy stosowania prawa:
1. Wybór przepisu, który będzie podstawą decyzji w danej sprawie. Wyboru dokonuje się spośród obowiązujących w danej dziedzinie przepisów prawnych. Możliwe są następujące sytuacje:
a) tylko jeden przepis wchodzi w rachubę,
b) należy dokonać wyboru spośród kilku przepisów prawa, wówczas wziąć należy pod uwagę dobro społeczne
Wybór przepisu prawa nie jest decyzją mechaniczną, lecz jest uwarunkowany czynnikami o charakterze oceniającym.
2. Interpretacja wybranego przepisu prawnego tylko w zakresie potrzebnym do wydania rozstrzygnięcia. Pojawia się tu pojęcie wykładni, o czym szerzej niżej. Na razie wystarczy, iż wiemy, że
Wykładnia to ustalenie za pomocą dyrektyw interpretacyjnych znaczenia i zakresu zwrotów zawartych w przepisach prawnych. Osoba dokonująca wykładni to interpretator.
3. Zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne. Udowodnienie tego faktu jest elementem wymaganym przez prawo.
Art. 2 § 2 kpk Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.
Art. 5 [Domniemanie niewinności] kpk § 1. Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.
§ 2. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.
Art. 3 [Zasada prawdy] kpc Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody.
Art. 227 [Przedmiot] kpc Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.
Art. 7 [Zasada prawdy obiektywnej] kpa W toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli
Art. 80 [Swobodna ocena dowodów] kpa Organ administracji publicznej ocenia na podstawie całokształtu materiału dowodowego, czy dana okoliczność została udowodniona.
Dowodu nie wymagają:
a) fakty powszechnie znane i znane organowi orzekającemu z urzędu:
Art. 168 [Notoryjność] kpk Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu. To samo dotyczy faktów znanych z urzędu, należy jednak zwrócić na nie uwagę stron. Nie wyłącza to dowodu przeciwnego.
Art. 228 [Fakty znane powszechnie i urzędowo] kpc § 1. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu.
§ 2. To samo dotyczy faktów znanych sądowi urzędowo, jednakże sąd powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron.
Art. 77 § 4 kpa. Fakty powszechnie znane oraz fakty znane organowi z urzędu nie wymagają dowodu. Fakty znane organowi z urzędu należy zakomunikować stroni
b) fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeśli przyznani nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy:
Art. 229 [Przyznanie] kpc Nie wymagają również dowodu fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy.
c) domniemania prawne:
Art. 234 [Domniemania prawne] kpc Domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza.
Rodzaje postępowania dowodowego:
a) swobodna ocena dowodów,- przyjęta w prawie polskim
Art. 233 [Swobodna ocena] § 1. Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Art. 7 [Swobodna ocena dowodów] kpk Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.
Jednak zasada swobodnego przeprowadzenia wniosków dowodowych doznaje w praktyce wielu ograniczeń:
Art. 170 [Oddalenie wniosku] § 1. Oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:
1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,
2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,
3) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,
4) dowodu nie da się przeprowadzić,
5) wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
Art. 178 [Zakaz dowodowy] Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:
1) obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1 [ rozmowa zatrzymanego z adwokatem ] , co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę,
2) duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.
Art. 179 [Tajemnica państwowa] § 1. Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony.
§ 2. Zwolnienia wolno odmówić tylko wtedy, gdyby złożenie zeznania wyrządzić mogło poważną szkodę państwu.
§ 3. Sąd lub prokurator może zwrócić się do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka od obowiązku zachowania tajemnicy.
b) legalna teoria dowodów- jeżeli przepis prawa formułuje pewne reguły, które muszą być przestrzegane przez organy stosowania prawa w procesie dowodzenia faktów sprawy.
4. Subsumcja- zakwalifikowanie konkretnego przypadku do rodzajowo określonego przez przepisy prawne zachowania się. Stosujący prawo musi zadecydować, czy udowodnione przez niego fakty należą do klasy faktów określanych przez przepisy prawa. Dokonanie subsumcji wszystkich stanów rzeczy denotowanych przez przepisy prawa stanowi podstawę do sformułowania zwrotu stosunkowego, określające zgodność albo niezgodność stanu faktycznego z normą prawną.
Np. udowodniono, iż złodziej wszedł do cudzego garażu i zabrał stamtąd samochód w celu krótkotrwałego użycia. Który przepis należy w takim wypadku zastosować?
Art. 278 [Kradzież] kk § 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Art. 279 [Kradzież z włamaniem] kk § 1. Kto kradnie z włamaniem,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 289 [Zabór pojazdu] § 1. Kto zabiera w celu krótkotrwałego użycia cudzy pojazd mechaniczny,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Albo taki przepis:
Art. 231 [Budynek na cudzym gruncie] kc § 1. Samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze, który wzniósł na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem.
Stwierdzenia w tym przepisie, które mają charakter opisowy ( skryptywny ), do ich udowodnienia wystarczą zależności empiryczne.
a) wzniesienie budynku,
Stwierdzenia askryptywne, przy ich uzasadnieniu odwołać się należy nie tylko do pewnych okoliczności empirycznych, lecz także do przepisów prawa:
a) samoistny posiadacz,
b) właściciel,
c) działanie w dobrej wierze )
Bez znajomości przepisów prawa i jakichkolwiek aktów możemy stwierdzić, iż dana osoba wzniosła budynek, bo przedtem tego budynku nie było, a teraz stoi. Ale nie możemy nie znając akt stwierdzić kto jest właścicielem.
5. Ustalenie konsekwencji prawnych faktu, który w wyniku subsumcji został sklasyfikowany jako fakt przewidziany przez przepisy prawa.
a) stosowane przepisy mogą jednoznacznie ustalać następstwa prawne określonego faktu, wtedy organ stanowiący prawo, jeżeli stan taki udowodniono, nie ma wyboru, musi orzec taki skutek prawny
b) przepisy wyznaczające ogólnie granice konsekwencji za czyny w tym akcie wymienione
Art. 37 [Pozbawienie wolności] kk Kara pozbawienia wolności wymieniona w art. 32 pkt 3 trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 15 lat; wymierza się ją w miesiącach i latach.
c) przepisy przewidujące tylko rodzaj konsekwencji prawnych
Art. 19 dekretu z dnia 13.06.1946 ( mkk ): Kto przemocą lub groźbą karalną wywiera wpływ na czynności rad narodowych bądź tym czynnościom przeszkadza, podlega karze więzienia.
d) przepisy wyznaczające dolną lub górną granicę konsekwencji
Art. 280 § 2 kk. Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
Art. 257 [Znieważenie grupy lub osoby] Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 150 [Eutanazja] § 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
e) przepisy określające różne rodzajowo konsekwencje prawne
Art. 226 [Znieważenie funkcjonariusza] § 1. Kto znieważa funkcjonariusza publicznego albo osobę do pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Przykład etapów stosowania prawa w sprawie o zabójstwo.
Jan został oskarżony o zabicie Jurka. Wytoczone zostaje postępowanie karne przeciwko Janowi. Stosowanie prawa przez sąd będzie składało się z następujących etapów:
1. Wybór przepisu, który będzie stanowił podstawę decyzji w danej sprawie:- "Kto zabija człowieka podlega karze",
2. Interpretacja danego przepisu tylko w zakresie koniecznym dla danej sprawy- w tym wypadku chodzi, o to czy postępowanie Jana można uznać za zabicie Jurka czy nie,
3. Zebranie materiału dowodowego- przesłuchania świadków, opinie biegłych mające ustalić czy Jan rzeczywiście zabił Jurka.
4. Subsumcja- na podstawie dowodów kwalifikujemy postępowanie Jan- faktem jest, iż Jan zabił Jurka i porównujemy go z treścią przepisu "Kto zabija człowieka podlega karze"
5. Ustalenie konsekwencji prawnych- Jan podlega karze.
Stosowanie prawa w przypadkach nieunormowanych przepisami
Istnieją sytuacje, gdy skutki prawne mogą być wiązane tylko z przypadkami wyraźnie określanymi przez ustawę ( zasady nullum criminum sine lege i nulla poena sine lege ).
Istnieją sytuacje, gdy nakazuje się, aby skutki prawne były wiązane również w przypadkach nieunormowanych ( contracti innominati ).
Podmiot orzekający może korzystać z następujących metod wnioskowania:
1. Wnioskowanie per analogium
a) analogia legis ( analogię z ustawy ),
Według modelu pierwszego:
- ustalenie, że jakiś fakt nie jest objęty unormowaniem przez przepisy prawa,
- ustalenie podobieństwa między faktem nieunormowanym o którym mowa wyżej a jakimś faktem doń podobnym, unormowanym przez przepis prawa. Podobieństwo to ma być podobieństwem ze względu na jakieś cechy o tyle doniosłe, iż według oceny wnioskującego mają pozwalać bądź na jednakowe bądź przynajmniej na podobne potraktowanie obu faktów, unormowanego i nieunormowanego,
- wiązanie- na podstawie stwierdzonego podobieństwa takich samych bądź podobnych skutków prawnych z faktem nieunormowanym, jakie wiązane są przez przepisy prawa z faktami unormowanymi.
Np. orzecznictwo Sądu Najwyższego: "W wypadkach, gdy występuje biegły o kwalifikacjach zawodowych nie niższych od kwalifikacji lekarzy sąd może zastosować w drodze analogii względem biegłego stawkę wynagrodzenia, określoną rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 12.07.1956 w sprawie taryfy wynagrodzenia za czynności biegłych z zakresu medycyny sądowej w postępowaniu przed sądami powszechnymi".
Następuje tutaj określenie podobieństwa pomiędzy różnymi kategoriami biegłych.
Według modelu drugiego:
- ustalenie, że określony fakt nie jest unormowany przez przepisy prawa,
- wyszukanie wśród postanowień obowiązującego prawa takiego przepisu, który unormowaniem swym obejmuje przypadki najbardziej zbliżone czy zbliżone do przypadku, który ma być jakoś rozstrzygnięty, a więc do przypadku nieunormowanego określonego wyżej
- kierując się postanowieniami tego przepisu należy wywieść z jego treści zasadę, regułę czy rację o charakterze ogólnym, której częściowym wyrazem jest tenże przepis, ale która w tekście prawnym nie została przez prawodawcę sformułowana w sposób ogólny ( pełny ),
- tak ustalona sformułowana zasada lub racja ogólna, która obejmuje swymi postanowieniami szerszy zakres przypadków niż przypadki przez dany przepis rozstrzygnięte, znajduje zastosowanie do wszystkich przypadków nią objętych, a więc również przypadków nieunormowanych przez przepis będący podstawą ustalenia danej racji ( ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio ).
Np. orzecznictwo SN: "Zasada wyrażona w art. 206 kpk ( obecnie 109 ), że termin uważa się za zachowany przez osobę uwięzioną także wówczas gdy przed jego upływem pismo zostało złożone w zarządzie więzienia na podstawie anelogiae legis ma zastosowanie również w toku procesu cywilnego.
W tym wypadku z danego przepisu wyprowadzono normę ogólną, pod którą następnie podsunięto nieunormowany przypadek. Sytuacja więźnia i cel przepisu uzasadniają stosowanie tej zasady również w toku procesu cywilnego.
b) analogia iuris ( analogia z prawa ),
Stosowana jest, gdy brak nawet przepisu, który unormowałby jakiś przypadek podobny. Wnioskujący odwołuje się wówczas do "całokształtu unormowania składającego się na dany porządek prawny", gdy "rozstrzygamy na podstawie ogólnych zasad prawnych", gdy podstawę stanowi "duch prawa", zasady ogólne niewyrażone w tekstach prawnych, dobro społeczne, reguły prawa zwyczajowego.
2. Wnioskowanie a fortiori- punktem wyjścia jest przepis prawa pozytywnego a dążymy do objęcia nim sytuacji nieunormowanej.
a) a maiori ad minus
Za podstawę przyjmuje się przepis prawa o charakterze uprawniającym: "jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś większego, to tym bardziej jest uprawniony do czynienia czegoś mniejszego". Np. jeśli sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej, to tym bardziej może ją ograniczyć. Problemem jest jednak ustalenie, co jest "większe" a "co mniejsze"?
b) a minori ad maius,
Za podstawę przyjmuje się przepis prawa o charakterze uprawniającym: "jeśli zabronione jest coś mniejszego, to tym bardziej zabronione jest coś większego". Np. jeśli zabronione jest przechodzenie przez czyjś teren, to tym bardziej nie wolno na nim grać w piłkę.
3. Wnioskowanie a contrario ( Qui dicit de uno, negat de altero )
Jeżeli pewien stan rzeczy spełnia przesłanki A,A1,A2, to pociąga za sobą konsekwencje prawne B,B1,B2, więc:
Jeżeli pewien stan rzeczy nie spełnia przesłanek A,A1,A2, to nie pociąga za sobą konsekwencji prawnych B,B1,B2.
Nie jest to zbyt szczęśliwe wnioskowanie, bo np. jeśli "Kto jest studentem, ten powinien się uczyć", to czy w takim razie: "Jeśli ktoś nie jest studentem, to nie powinien się uczyć?" Dlatego stosuje się je tylko wtedy, gdy kiedy przepis będący jego podstawą zawiera zwroty: tylko, jedynie, wyłącznie ( np. poprawne jest: "Tylko ten kto jest studentem, powinien się uczyć" ,- wtedy "Ten, kto nie jest studentem, nie powinien się uczyć" ). Inny przykład:
Art. 143 [Dochodzenie z ustaleniem ojcostwa] kro Jeżeli ojcostwo mężczyzny, który nie jest mężem matki, nie zostało ustalone, zarówno dziecko, jak i matka mogą dochodzić roszczeń majątkowych związanych z ojcostwem tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa. Nie dotyczy to roszczeń matki, gdy dziecko urodziło się nieżywe.
W takim razie: "Nie można dochodzić roszczeń majątkowych, jeżeli nie dochodzi się jednocześnie ustalenia ojcostwa"
Wnioskowania ad fotriori i a contratio mogą się nawzajem wyłączać, np.:
Jeżeli ustawa zawiera prawne postanowienia co do synów spadkodawcy, to za pomocą argumentu a fotriori rozciągnie się je na córki. Na podstawie wnioskowania a contrario przyjmie się ,iż postanowienia te nie mają zastosowania do osób płci żeńskiej.
WYKŁADNIA PRAWA
Przez wykładnię prawa rozumiemy zespół czynności zmierzających do ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego. Polega ona na wyjaśnieniu sensu przepisów, ustaleniu właściwego ich rozumienia, przypisywania im odpowiedniego znaczenia bądź wyznaczenia ich zakresu.
a) zasada clara non sunt interpretanda ( to co jest jasne nie wymaga interpretacji ). W tym przypadku przedmiotem wykładni byłyby tylko te teksty prawne, które budzą wątpliwości,
b) odnoszenia pojęcia wykładni do wszystkich przypadków ustalania znaczenia oraz zakresu interpretowanych tekstów prawnych- żadne pojęcie nie jest ograniczone w ten sposób, iż nie ma miejsca na jakieś wątpliwości.
Np. przepis o zakazie używania pojazdów w parku publicznym. Panuje zgodność, iż dotyczy on samochodów, ale czy pojazdami są także rowery, wózki dziecięce, wrotki, a może samochodziki z napędem elektronicznym?
Rodzaje wykładni:
Dyrektywy interpretacyjne to pewne wskazówki, zalecenia, dotyczące spsobów ustalania znaczenia i zwrotów tekstu prawnego. Dyrektywy rzadko mają moc obowiązującą, choć np. znalazły się w kc PRL ( art. 4: "Przepisy prawa cywilnego powinny być tłumaczone i stosowane zgodnie z zasadami ustroju i celami PRL" ), najczęściej są konstruowane przez teorię wykładni prawa.
Dyrektywy I stopnia: wskazują w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawa,
Dyrektywy II stopnia wskazują:
- jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać,
- ustalają kolejność posługiwania się tymi dyrektywami,
- ustalają kryteria wyboru jednego spośród rozbieżnych znaczeń uzyskanych za pomocą dyrektyw I stopnia
Podział wykładni ze względu na rodzaj stosowanych dyrektyw I stopnia ( ze względu na zespół czynności podejmowanych przez interpretatora )
1. Wykładnia językowa
Polega ona na ustalaniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego ze względu na język, w którym zostały sformułowane. Ukształtowały się tu następujące rodzaje dyrektyw interpretacyjnych:
a) wówczas gdy w systemie prawnym wiążąco ustalono znaczenie określonych zwrotów prawnych, to należy używać ich w tym właśnie znaczeniu,
W tekstach prawnych występują definicje legalne, z którymi mamy do czynienia gdy prawodawca mocą przepisów prawnych wiążąco ustala rozumienie poszczególnych terminów występujących w tekstach prawnych. Np. art. 15 kk wyraźnie definiuje nam pojęcia:
§ 10. [Młodociany] Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.
§ 11. [Osoba najbliższa] Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
§ 13. [Funkcjonariusz publiczny] Funkcjonariuszem publicznym jest:
1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej,
2) poseł, senator, radny,
3) sędzia, ławnik, prokurator, notariusz, komornik, kurator sądowy, osoba orzekająca w sprawach o wykroczenia lub w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy,
4) osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych,
5) osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe,
6) osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej,
7) funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej,
8) osoba pełniąca czynną służbę wojskową.
§ 19. [Osoba pełniąca funkcje publiczne] Osobą pełniącą funkcję publiczną jest funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba, której uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową
Mając więc np. przepis:
Art. 54 [Wymiar dla nieletniego i młodocianego] kk § 1. Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.
Mamy już z góry określone, kogo należy uważać za młodocianego. Wówczas sprawa wykładni jest prosta.
b) w zdecydowanej jednak większości przypadków zadanie ustalenia znaczenia spoczywa na interpretatorze. Ważną rolę odgrywa wówczas określenie relacji między językiem potocznym a prawnym. Dyrektywa ta wskazuje, iż zwrotom prawnym nie należy nadawać znaczenia odmiennego od potocznego, chyba że istnieją dostateczne racje przypisania im odrębnego znaczenia prawnego.
c) ustalanie znaczeń przepisów prawnych w ten sposób, aby żadne ich fragmenty nie okazały się zbędne. Sięga się wówczas do kontekstu innych współwystępujących wypowiedzi, do intencji użytkownika tej wypowiedzi, do kontekstu społecznego.
2. Wykładnia pozajęzykowa
a) wykładnia celowościowa ( teleologiczna ),
Znaczenie decydujące ma nie brzmienie słowne ustawy, lecz zawarte w niej dążenie do celu, nie verbum legis, lecz vis ac potestas, określana przez ratio legis. Przepis ustawy musi być tłumaczony tak, żeby był jak najbardziej zdatnym środkiem do osiągnięcia celu tej ustawy. Cele mogą być określone w preambułach, ale powstaje tu problem charakteru prawnego preambuł, ponieważ nie mają one mocy prawnej. Aby ustalić cele prawa ( cele konkretnego przepisu, instytucji prawnej, gałęzi prawa, całego systemu prawa ) interpretatorzy sięgają nie tylko do tekstów prawnych, ale do materiałów pozaprawnych- materiałów historycznych, sprawozdań komisji sejmowych, uchwał organizacji politycznych, orzecznictwa sądów.
b) wykładnia systemowa ( systematyczna ),
Wykładnia systematyczna polega na tym, że tłumacz poznaje treść przepisu prawnego przez określenie miejsca. które dany przepis zajmuje i wypełnia w systemie względnie w grupie przepisów, do których należy. Miejsce danego przepisu nie jest przypadkowe, wynika z racjonalnego działania prawodawcy.
c) wykładnia funkcjonalna
Uwzględniając znaczenie przepisu uwzględnia się różnorodne skutki jego zastosowania. Jeżeli określone rozumienie przepisu prowadzi do skutków uznanych za pożądane przez interpretatora, to może być to element decydujący o przyjęciu takiej a nie innej interpretacji.
Podział wykładni ze względu na rezultat czynności interpretatora:
1. Wykładnia literalna, ( dosłowna, interpretatio declaration )
Ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych zostanie wybrane rozumienie ustalone za pomocą dyrektyw językowych
Np. Orzeczenie SN związane z interpretacją art. 363 §1 kpk z 1969: "W razie skazania za przestępstwo zagarnięcia mienia społecznego sąd zasądza z urzędu na rzecz pokrzywdzonej instytucji państwowej lub społecznej odszkodowanie pieniężne". Sąd wojewódzki, rozpatrując przypadek zbrodni określonej w art. 363 ( sprowadzenie pożaru zagrażającemu mieniu i życiu w znacznych rozmiarach ) zasądził na podstawie cytowanego przepisu odszkodowanie na rzecz zakładu ubezpieczeń. SN uznał taką interpretację za niewłaściwą, stwierdzając, iż "gramatyczna wykładnia art. 363 § kpk prowadzi do wniosku, iż zasądzenie odszkodowania może mieć miejsce tylko wtedy, gdy pokryta została szkoda wyrządzona przez przestępstwo zagarnięcia mienia społecznego, a nie przez jakiekolwiek przestępstwo". Sąd Najwyższy wybrał więc interpretację uzyskaną za pomocą wykładni językowej ( gramatycznej ),
2. Wykładnia zwężająca, ( interpretatio extensiva )
Występuje wtedy, gdy porównując zakresy przepisu prawnego, uzyskane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy rozumienie wynikające z dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego.
Np. orzeczenie SN: "Co prawda, dekret mówi tu wyraźnie o sprawach dotyczących przywrócenia posiadania. Jednakże jeżeli uwzględni się cel tego przepisu, to wykładnia teleologiczna musi prowadzić do wniosku, że te same zasady należy stosować o żądanie zapłaty czynszu najmu". SN dokonał więc wykładni rozszerzające zakres obowiązywania przepisów w stosunku do wykładni językowej na rzecz wykładnie teleologicznej.
3. Wykładnia rozszerzającą ( interpretatio restrictivia )
Polega na wyborze spośród różnych zakresów przepisu prawnego rozumienia uzyskanego za pomocą
dyrektyw pozajęzykowych, które jest węższe od rozumienia językowego.
Np. orzeczenie SN: interpretacja zwrotu "uprzednie skazanie" zawartego w art. 52 kk z 1969:. Wbrew językowemu rozumieniu tego zwrotu, które wskazywałoby na jakiekolwiek uprzednie skazanie, SN w swej interpretacji stwierdził, iż "zastosowanie wobec nieletniego środka wychowawczego lub poprawczego nie jest skazaniem w myśl art. 52 kk.
Podział wykładni ze względu na moc wiążącą:
1. Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej, powszechnie obowiązująca moc prawa polega na tym, iż wszyscy adresaci interpretowanego przepisu są związani znaczeniem tego przepisu, ustalonym ( narzuconym ) przez interpretatora.
a) wykładnia autentyczna, gdy interpretatorem jest organ, który ustanowił dany przepis. Interpretacja ma moc powszechnie obowiązującą, co znajduje wyraz w postaci nowego aktu prawnego, mającego taką samą moc jak interpretowany przepis. Jej dopuszczalność uzasadnia się paremią argumentum a maiori ad minus: cuius est condere eius est interpretari ( kto jest upoważniony do tworzenia prawa, ten może je również interpretować ).
b) wykładnia legalna, dokonywana przez organ, któremu przepisy prawne nadają kompetencję do ustalania wykładni o mocy powszechnie obowiązującej przy czym organem interpretującym nie jest ten, który interpretowany przepis ustanowił, np:
- wykładnia dokonywana przez Radę Państwa do 1989 na mocy upoważnienia ustawowego.
- wyjaśnienia Centralnej Rady Związków Zawodowych dotyczące ustaw o ochronie, bezpieczeństwie, higienie pracy,
- wyjaśnienia Komitetu Pracy i Płac, wiążące dla wszystkich organów organizacji i instytucji oraz osób prywatnych uwikłanych w stosunki prawa pracy,
- Trybunał Konstytucyjny
- Konstytucja z 1997 żadnemu organowi państwa nie daje kompetencji do ustalania wykładni o mocy powszechnie obowiązującej,
Prawotwórczość to taki czy inny proces, którego rezultatem jest ustanowienie lub ukształtowanie się nowych norm prawa obowiązującego. Taka sytuacja występuje w przypadku wykładni autentycznej i legalnej, gdyż zawsze powodują one zmianę dotychczasowego stanu prawnego, równą co do treści ustanowieniu nowego aktu noramtywnego.
2. Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej,
Ograniczona moc wykładni polega na tym, iż znaczeniem interpretowanego przepisu, ustalonym ( narzuconym przez interpretatora ) nie są związani wszyscy jego adresaci, lecz tylko pewne ich kategorie lub jedynie niektórzy spośród nich.
a) wykładnia wiążąca w danej sprawie ma miejsce w przypadkach:
- wykładnia dokonana przez organ stosujący prawo,- jedynie na użytek wydawanego rozporządzenia. W wypadku uprawomocnienia się wydanego orzeczenia rozumienie zastosowanego przepisu przyjęte przez dany organ staje się wiążące dla stron postępowania, jednakże wyłącznie w danej sprawie. Wykładnią tą organ wydający nie jest związany na przyszłość
- wykładnia dokonana przez organ odwoławczy, wykładnią stosowanego przepisy, przyjętą przez sąd apelacyjny jest związany sąd pierwszej instancji, któremu zwrócono sprawę do ponownego rozpatrzenia.
Art. 389 [Brak zaskarżenia] kpc Po bezskutecznym upływie terminu do zaskarżenia wydanego wyroku sąd drugiej instancji zwraca akta sądowi pierwszej instancji.
- wykładnia dokonana przez Sąd Najwyższy w odpowiedzi na pytania prawne: jedna z funkcji SN polega na rozpatrywaniu zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie:
Art. 1 [Zakres przedmiotowy] Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do:
1) sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez:
a) zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych,
b) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne,
c) rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach;
2) rozpoznawania protestów wyborczych oraz stwierdzania ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a także ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego;
3) opiniowania projektów ustaw i innych aktów normatywnych, na podstawie których orzekają i funkcjonują sądy, a także innych ustaw w zakresie, w którym uzna to za celowe;
4) wykonywania innych czynności określonych w ustawach.
Według obowiązujących przepisów, gdy w trakcie rozpatrywania środka odwoławczego wyłoni się kontrowersyjna kwestia prawna ( wymagająca zasadniczej wykładni ustawy ) sąd może odroczyć wydanie orzeczenia i przekazać ją do rozstrzygnięcia SN. Uchwała SN jest wiążąca dla sądów rozstrzygających daną sprawę. Do przedstawienia zagadnień prawnych rodzących wątpliwości w konkretnej sprawie uprawnione są określone w przepisach szczególnych sądy odwoławcze oraz składy orzekające SN. Jeśli zagadnienie prawne przedłożył do rozstrzygnięcia skład 3 lub 5 sędziów SN, uchwałę podejmuje skład 7 sędziów, a gdy zagadnienie przedstawiło 7 sędziów, to rozpatruje je cały skład izby. W pozostałych przypadkach uchwały podejmowane są przez 3 sędziów. Zagadnienia prawne przedstawiane przez Naczelny Sąd Administracyjny są rozpatrywane w składzie 5 sędziów SN.
b) zasady prawne
SN podejmuje również uchwały mające na celu wyjaśnienie znaczenia przepisów budzących wątpliwości lub takich, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Uchwały podejmowane są na wniosek Prokuratora Generalnego, Pierwszego prezesa lub prezesa SN, Ministra Sprawiedliwości, w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych- Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, z zakresu prawa administracyjnego- Prezesa NSA, z zakresu prawa wynalazczego- Prezesa Urzędu Patentowego RP. Uchwały te z chwilą ich powzięcia uzyskują moc zasad prawnych. Wiążą jedynie wszystkie składy orzekające w SN, a nie inne sądy.
c) wytyczne wykładni prawa i praktyki sądowej
Wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej uchwalał SN w składzie całej izby na wniosek Pierwszego prezesa SN, Ministra Sprawiedliwości, Prokuratora Generalnego, uchwały te wiązały wszystkie sądy oraz inne organy, których orzecznictwo zostało poddane SN. Obecnie SN nie ma kompetencji do uchwalania takich wytycznych.
3. Wykładnie nie mająca mocy wiążącej ( wykładnia doktrynalna, naukowa )
Dogmatycy i teoretycy prawa interpretują przepisy najczęściej w oderwaniu od konkretnego rozstrzygnięcia. Przeprowadzając analizę danego przepisu, rozważają różne możliwości jego interpretacji, starając się zasugerować takie, a nie inne rozumienie w procesie stosowania. Ukazanie różnych konsekwencji przyjęcia jakiejś interpretacji stanowi cenną informację dla organów stosujących prawo.
Ten rodzaj interpretacji nikogo nie wiążę, w odróżnieniu od wykładni dokonywanej np. przez prawników rzymskich, ale argumenty przytaczane na rzecz takiego a nie innego rozumienia przepisu mogą jednak wpływać na organy stosujące prawo.
Teorie wykładni prawa
1. Opisowe: formułują wypowiedzi mające wartość logiczną, ustalają one jako prawo jest interpretowane, jakie czynniki warunkują procesy wykładni, w jaki sposób interpretatorzy dochodzą do określonych ustaleń i jakie uzyskują rezultaty,
a) analiza stosowanych przez interpretatora dyrektyw interpretacyjnych ( materiału dostarcza orzecznictwo )
b) jakie czynniki oddziaływują na proces wykładni ( akceptowane oceny moralne, określona sytuacja społeczno- polityczna, stan regulacji prawnej, personalny skład organów orzekających, dobór kadry orzekającej, jej wykształcenie ),
c) prognozy procesów interpretacyjnych
2. Normatywne: zajmują wobec działalności interpretacyjnej postawę postulatywną, oceniającą, ich reprezentanci formułują wypowiedzi, jak prawo powinno być interpretowane, która z interpretacji jest właściwa
a) subiektywne- ustala się znaczenie przepisu powołując się na wolę prawodawcy, sięgać należy do wszelkich dostępnych materiałów: protokołów posiedzeń parlamentarnych, komisji kodyfikacyjnych,
b) obiektywne- tekst prawny interpretowany w oderwaniu od ustawodawcy, jego osoba i wola nie odgrywają tu żadnej roli, miarodajny jest tylko sam tekst, można w ten sposób rozstrzygnąć kwestie, których ustawodawca nie przewidział,
a) statyczne- wartością najwyższą jest pewność prawa, bezpieczeństwo prawne, raz ustalone znaczenie przepisu ma być stałe przez cały okres jego obowiązywania, niezmienność tę można osiągnąć stosując dyrektywy wykładni językowej i systematycznej,
b) dynamiczne- naczelną wartość stanowi zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych, ulegają one ciągłym zmianom, zadaniem interpretatora jest dostosowywanie ich znaczenia do zmieniających się stosunków społecznych. Zwolennicy tej teorii proponują dyrektywy wykładni pozajęzykowej.