PROBLEMY STOSOWANIA I WYKŁADNI PRAWA

7.10.2010.

Stosowanie prawa – władcza działalność organów państwa polegająca na wydawaniu decyzji indywidualno-konkretnych (akty stosowania prawa) na podstawie norm prawnych (aktów tworzenia prawa. Stosowanie prawa polega na zastosowaniu normy prawnej do jakiegoś indywidualnego przypadku; rezultatem stosowania prawa są normy indywidualno-konkretne; stosować prawo mogą organy państwowe, inne podmioty mogą stosować prawo tylko na podstawie upoważnienia organów państwowych.

Stosowanie się do prawa – przestrzeganie prawa; jest obowiązkiem wszystkich podmiotów prawa, zarówno obywateli jak i organów państwa;

Typy stosowania prawa ze względu na podmiot stosujący prawo:

1. Typ sądowy,

2. Typ administracyjny,

3. Typ quasi-sądowy,

4. Typ quasi-administracyjny.

Typ sądowy: Sądy są niezawisłe i bezstronne, są związane przepisami prawnymi, podlegają jedynie Konstytucji i ustawą, nie podlegają nadzorowi administracyjnemu w zakresie orzekania, podlegają jedynie nadzorowi jurysdykcyjnemu – wyrok sądu może być zmieniony jedynie w postępowaniu odwoławczym.

Typ administracyjny: organ rozstrzygający sprawę jest związany dyrektywami i poleceniami swojego zwierzchnika, co do tego jaką wydać decyzję; zasada hierarchicznego podporządkowania jest zasadą, na której opiera się tryb administracyjny stosowania prawa; organ rozstrzygający sprawę nie jest niezawisły od organu, któremu jest hierarchicznie podporządkowany; organy są związane przepisami prawa (zasada legalizmu);

- istnienie typu quasi-sądowego i quasi- administracyjnego stosowania prawa wiąże się ściśle z delegacją części funkcji organów państwowych na różnego rodzaju instytucje, agendy państwowe i pozapaństwowe;

Typ quasi-sądowy: - jeśli postępowanie przed instytucjami (np. sądy polubowne, mediacja) w wielu aspektach nawiązuje do zasad postępowania sądowego;

Typ quasi-administracyjny: pewne zadania z zakresu administracji publicznej są wykonywane przez agendy publiczne a nawet przez instytucję pozapaństwowe i mogą one podejmować w tych sprawach decyzje władcze;

→ okres międzywojenny – sądownictwo administracyjne – postępowanie przed sądami administracyjnymi podlega postępowaniu sądowemu, nie postępowaniu administracyjnego, odmiana postępowania administracyjnego; wszystkie decyzje administracyjne podlegają kontroli;

PODSTAWOWE ZMIANY W STOSOWANIU PRAWA W CZASACH WSPÓŁCZESNYCH 4 zjawiska:

1. Ewolucja współczesnych procedur stosowania prawa,

2. Reformy podejmowane w zakresie postępowania sądowego na świecie,

3. Powszechność alternatywnych form wymiaru sprawiedliwości,

4. Problem aktywizmu sędziowskiego.

Ewolucja współczesnych procedur stosowania prawa

W XIX w. pozytywizm prawniczy stworzył ideologię stosowania prawa, w myśl której stosowanie prawa ma strukturę logiczną, a akt stosowania prawa może być podejmowany jako konsekwencja logiczna wyprowadzona z dwóch przesłanek: normy prawnej i ustalonego stanu faktycznego. Stosowanie prawa ma mieć strukturę tzw. sylogizmu prawniczego, którego przesłanką większą (1) jest norma prawna, przesłanką mniejszą (2) – ustalony stan faktyczny, a wnioskiem – decyzja sądu (3).

Model sylogistyczny (subsumpcyjny) – sędzia jest tylko „ustami” ustawy, którego czynności dają się zredukować do pewnego zbioru działań logicznych; odnosi się do trywialnych, prostych sytuacji stosowania prawa; prosty wniosek z ustalonego faktu; model sylogistyczny = model subsumcyjny; w sprawach złożonych nie da się tak opisać stosowania prawa, ponieważ zwykle ze stosowaniem prawa wiąże się istnienie tzw. luzów (kiedy sytuacja organu stosującego prawo nie jest zdeterminowana do końca, decyzja nie wynika jednoznacznie z przepisu prawa, istnieją alternatywne możliwości;).

Luz decyzyjny – sytuacje, w których tekst prawny nie wyznacza decyzji organu stosującego prawo, lecz pozostawia mu wybór, co do tego jaką decyzję podjąć; swobody, którą ma organ stosujący prawo w przypadku luzu decyzyjnego nie należy mylić z dowolnością w podejmowaniu decyzji – organ ma obowiązek wybrać decyzję, za którą przemawiają najlepsze (najmocniejsze) argumenty;

Rodzaje luzów decyzyjnych:

1. Luzy interpretacyjny,

2. Luzy dowodowy,

3. Luz wyboru konsekwencji prawnych,

4. Luz wyboru podstawy rozstrzygnięcia (przepisu prawnego).

Luz interpretacyjny – kiedy sędzia, urzędnik musi dokonać wyboru między różnymi możliwościami interpretacyjnymi – można go rozwiązać tylko argumentacją wtedy stosowanie prawa przybiera postać modelu argumentacyjnego stosowania prawa, w którym sędzia rozważa wszystkie za i przeciw;

→ o luzie interpretacyjnym mówimy wówczas, gdy przepisy prawne są niejasne, nieostre, wieloznaczne i gdy wskutek tego można im przypisać wiele różnych znaczeń, a ani tekst prawny ani dyrektywy wykładni nie wskazują jednoznacznie, które z tych znaczeń jest właściwe; w takiej sytuacji o dokonaniu wyboru musi zadecydować sędzia, oczywiście po rozważeniu wszystkich argumentów, które przemawiają za taką czy inną decyzją interpretacyjną;

Luz dowodowy – sytuacja, gdy na podstawie dostępnych środków dowodowych i reguł dowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć, czy określony fakt miał miejsce, czy też nie; sędzia w oparciu o zebrany materiał dowodowy będzie musiał samodzielnie zdecydować o tym, czy dany fakt sprawy miał miejsce czy też nie;

Luz wyboru konsekwencji prawnych – odnosi się do sytuacji, gdy określenie konsekwencji prawnych danego stanu faktycznego nie jest do końca wyznaczone przez przepisy prawa; sędzia musi zdecydować , jaką konkretnie wymierzyć karę – przepisy zwykle wskazują najwyższy i najniższy wymiar kary (konsekwencji), nakazują sędziemu kierować się ustawowymi dyrektywami kary (konsekwencji), które wskazują, jakie okoliczności należy uwzględnić przy wymiarze kary np. stopień społecznej szkodliwości czynu, motywację sprawcy, rozmiar szkody, itd.); sytuację, w której występuje luz wyboru konsekwencji prawnych nazywa się zwykle swobodnym uznaniem, by w ten sposób podkreślić iż jest to sytuacja, w której prawo pozostawia organowi stosującemu prawo pewien margines swobody i nie krępuje go przepisami prawa, co do tego jaką ma podjąć decyzję;

→ kiedy decyzja nie jest do końca zdeterminowana przez prawo; droga argumentacji, złożona argumentacja składająca się na wydanie wyroku;

Luz wyboru przepisu prawnego – sytuacja, kiedy decyzja nie jest do końca wyznaczona przez obowiązujące przepisy prawa, a o tym jaką podjąć decyzję decyduje sąd;

→ sytuacja, gdy stan faktyczny można zakwalifikować pod kilka norm prawnych, sąd stoi przed wyborem jaką normę stosować;

Model argumentacyjny stosowania prawa (dyskursywny)– sędzia , aby wydać decyzje musi rozważyć argumenty za i przeciw; wydanie decyzji Tracji charakter operacji logicznej i podpada pod model argumentacyjny; w prostych, niezłożonych sprawach nadal możemy stosować model sylogistyczny;

→ istota modelu argumentacyjnego polega na tym, iż uzasadnienie przyjmuje postać procesu wymiany argumentów wspierających daną tezę (argumenty pro) i argumentów ją kwestionujących (argumenty contra); model argumentacyjny zakłada dokonywanie szeregu ocen, co do wartości poszczególnych argumentów („ważenie” argumentów), a w konsekwencji podjęcie decyzji, co do tego, które argumenty okazały się lepsze;

W czasach współczesnych stosowanie prawa odbiega od prostego modelu sylogistycznego a zamienia się w model argumentacyjny.

PRZEKSZTAŁCANIE SIĘ PROCESU SĄDOWEGO

2 podstawowe typy koncepcji procesu sądowego:

1. Klasyczna koncepcja procesu sądowego,

2. Neoklasyczna (postklasyczna) koncepcja procesu sądowego.

Konflikt - sytuacja, w której ktoś występuje z jakimś twierdzeniem, roszczeniem, które ktoś drugi kwestionuje;

Różne formy rozstrzygania konfliktów:

1. Formy bezpośrednie (tryb kontraktowy) – konflikt rozwiązują same strony konfliktu, żadna osoba trzecia nie bierze udziału w rozwiązaniu konfliktu, konflikt rozwiązuje się w trybie porozumienia samych stron, przyjmuje formułę negocjacji, zakończenie następuje w formie porozumienia czy ugody;

2. Formy pośrednie – bierze w nich udział osoba trzecia, która w jakiś sposób podejmuje decyzję jak rozwiązać konflikt, w zależności od tego jak się wybiera taką osobę i jakie ma uprawnienia, tryby, w jakich następuje rozwiązanie konfliktu:

   1. Tryb mediacyjno – negocjacyjny – osoba trzecia to mediator lub negocjator, o wyborze decydują same strony, nie ma żadnych uprawnień władczych, strony mogą zrezygnować z mediacji, nie są związane decyzją (nie ma ona charakteru wiążącego), jest to tryb, w którym strony same decydują wedle jakich reguł, procedur będzie rozstrzygany ich konflikt;

   2. Tryb arbitrażowy – jest to ta forma, w której o wyborze reguł, procedury i arbitra decydują strony, ale inaczej jak w trybie mediacji decyzja arbitra jest wiążąca dla stron, strony mogą wystąpić do sądu z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi wydanemu przez arbitra;

   3. Tryb adiudykacyjny – postępowanie toczy się wg z góry określonych zasad, procedury i adiutykatorem, strony nie mają na to wpływu, decyzja adiutykatora jest władcza, wiążąca dla stron;

      • Proces sądowy nie musi być zorganizowany jako postępowanie adiudykacyjne; postępowanie sądowe nie musi być zorganizowane w tej formie, może być zorganizowane na różne sposoby;

14.10.2010.

Dwie koncepcje procesu sądowego – rozróżnienie teoretyczne dot. wzajemnej relacji między regułami proceduralnymi i regułami obowiązującymi w społeczeństwie;

1. Model legislacji dobrych zasad,

2. Model należytych gwarancji.

Model legislacji dobrych zasad – przyjmuje się, że reguły proceduralne służą tylko wejściu w życie, technika wejścia w życie; w prawie procesowym – model materialny technicznych realizacji zasad;

Model proceduralny – proces staje się autonomicznym sposobem rozwiązania konfliktu, celem nie jest realizacja wprowadzenia reguł prawa materialnego a pojednanie stron, rozstrzygnięcie konfliktu;

• Oba modele opierają na się na pojęciu sprawiedliwego rozstrzygnięcia sporu;

Sprawiedliwość proceduralna – 3 typy takiej sprawiedliwości : doskonała, niedoskonała oraz czysta; doskonała i niedoskonała sprawiedliwość proceduralna mierzona jest stopniem zgodności z prawem materialnym;

• Standard doskonałej sprawiedliwości proceduralnej byłby spełniony, wtedy i tylko wtedy, kiedy każdy winny byłby skazany a niewinny nie; w praktyce doskonała sprawiedliwość proceduralna jest nieosiągalna;

• Niedoskonała sprawiedliwość proceduralna – stopień zgodności z prawem materialnym stanowi stopień sprawiedliwości procedury;

• Czysta sprawiedliwość proceduralna – sprawiedliwość decyzji mierzy się nie jej zgodnością z prawem materialnym, ale wewnętrznymi cechami samej procedury; to taka sprawiedliwość, która daje gwarancję niezawisłego, bezstronnego, równego dla praw i obowiązków stron postępowania;

Klasyczna koncepcja procesu sądowego i postklasyczna koncepcja procesu sądowego

Klasyczna koncepcja procesu sądowego – tradycyjna wizja postępowania cywilnego, karnego, administracyjnego dominowała w Europie w XIX w. do l.70. XX w., później ruch reform zmierzający do zmienienia jej w koncepcję postklasyczną;

Proces klasyczny – postępowanie, które spełnia warunki:

• oparte jest na legislacji dobrych zasad,

• na standardzie doskonałej i niedoskonałej sprawiedliwości proceduralnej

• i na modelu adiudykacyjnym;

Jest to taka wizja, w której organ dąży do autorytatywnego rozstrzygnięcia. Idealna jest sytuacja, gdy sędzia tak prowadzi postępowanie, że wydaje wyroki zgodne z prawem materialnym. Wyrok sprawiedliwy to wyrok zgodny z regułami prawa materialnego. Sędzia działa adiudykacyjnie. Proces ten charakteryzują zasada legalizmu – sąd stoi na straży prawa materialnego i nic poza tymi regułami nie może się zdarzyć, sąd więc odrzuci wszystko, co nie jest określone prawem materialnym, zgodnie z prawem materialnym.

Opory dot. tego modelu – wyrok zgodny z prawem materialnym niekoniecznie jest zgodny z wolą stron, proces sądowy zaognia spór; kontradyktoryjność – nie szukamy ugody, tylko rozwiązania zgodnego z prawem materialnym; może prowadzić do destrukcyjnych efektów;

Postklasyczna koncepcja procesu sądowego – 70l. szeroki ruch reform zmierzający do zmiany postępowania – idea, by proces rozwiązywał konflikty, nie antagonizował, nie zaogniał konfliktu między stronami, (w Polsce l.90.); pojednać a nie sądzić, proces ma prowadzić do porozumienia; cechy:

• Model legislacji należytych gwarancji,

• Model proceduralny,

• Reguły czystej sprawiedliwości proceduralnej,

• Metody konsensualne rozwiązywania konfliktów;

Idea uczciwego i rzetelnego procesu – musi taki być, by był zgodny z modelem czystej sprawiedliwości proceduralnej (fair trial); pojednać a nie sądzić, zastąpić metody adiudykacyjne metodami konsensualnymi;

Fair trial – wywodzi się z 2 i 14 poprawki do konstytucji USA, w których stwierdza się, że każdemu zapewnia się odpowiedni proces sądowy;

Due proces of law – właściwy, stosowny, odpowiedni proces;

• Właściwie to do I połowy XX w. martwa klauzula konstytucji, nikt się do niej specjalnie nie odwoływał – po II Wojnie Światowej, zaczęto się do niej odwoływać po tym jak dowiedziano się jak wyglądają procedury stalinowskie; w demokratycznym procesie domniema się niewinność oskarżonego w procesie hitlerowskim natomiast należało udowodnić swoją niewinność a w stalinowskim – udowodnić winę;

• Zapisana w konwencji międzynarodowej – później przyjmowana przez konstytucje państw demokratycznych, w Polsce art.47;

• Prawo do sprawiedliwego procesu jest obecnie podstawowym prawem;

• Reguła ta doznaje różnych rozwinięć, szczególnie w procesie karnym; - Idea ta obejmuje nie tylko klasyczne cechy fair trial ale również domniemanie niewinności, wszystkie wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego, zakaz stosowania represyjnych metod, prawo do bycia wysłuchanym, nie ma przestępstwa bez winy (nullum crime sine culpa), nemo se ipsum accusore tere tur – oskarżony ma prawo do milczenia, nie musi przyznawać się do rzeczy, które służą przeciwko niemu, nikt nie może go zmusić do samooskarżenia; oskarżony na gruncie prawa karnego ma szczególną pozycję;

• Początkowo reguły uczciwego procesu odnoszono jedynie do sali sądowej, do samego procesu, obecnie obejmuje także zachowanie się śledczych itp., uznaje się za elementy uczciwego procesu;

Reguła owoców zatrutego drzewa – nie przyjęła się w Europie, praktykowana w USA; jeżeli policja uzyskała dowody bezprawnie to te dowody są nieważne, nie można się powołać na takie dowody; tendencja, że reguły uczciwego procesu odnoszą się do wszelkich sposobów kontaktów władzy z obywatelami, nie tylko do procesu; art.171 k.p.c. reguluję tę kwestię w prawie polskim;

• Reguła fair trial odgrywa bardzo ważną rolę – jeden z elementów postklasycznej definicji postępowania sądowego;

• Zastosowanie metod adiudykacyjnych, metod ugodowych, pojednawczych, mediacji, tam, gdzie jest to możliwe;

Klasycznemu procesowi zarzuca się:

• zorientowanie na to, kto narusza prawo i nałożyć odpowiednie sankcję,

• nie rozwiązuje tylko rozstrzyga konflikty (fundamentalna wada),

• ma orientację retrospektywną, jest zorientowany na to, co było, kto jest winny; antagonizuje strony, bilarna struktura procesu – miałeś 51% racji ale dostajesz 100% wyroku, zadośćuczynienia;

• zbudowany na zasadzie kontradyktoryjności, w której strony walczą na podstawie argumentów (proces kontradyktoryjny sprzyja jednak określeniu prawdy),

• problemy z egzekucją wyroku sądowego – strona, która przegrała proces, zwykle uważa wyrok za niesprawiedliwy i będzie utrudniała egzekucję; → tam, gdzie doszło do ugody jest duży stopień wykonalności wyroku;

dysonans pojednawczy – postklasyczne postępowanie

W 2005 r. dokonano reformy k.p.c., w którym zobowiązano sędziego pierwszej instancji, że w każdym stopniu postępowania sędzia powinien zmierzać do ugodowego załatwienia sprawy (art.10), może skierować strony na postępowanie ugodowe przed rozpoczęciem postępowania cywilnego.

Nie dotyczy to jedynie postępowania cywilnego. W równym stopniu dot. to również postępowania administracyjnego, w którym przewidziano mechanizmy polubowne. Wszędzie tam, gdzie jest konflikt interesów, organ powinien zmierzać do polubownego rozwiązania sprawy. W postępowaniu karnym natomiast, tam, gdzie jest to możliwe również stara się wprowadzić mechanizmy pojednawcze.

W USA praktykuje się instytucję plea bargaining – prokurator składa propozycję oskarżonemu, który przy przyznaniu się do winy otrzymuje np. łagodniejszy wymiar kary, a samo przyznanie się do winy oskarżonego znacznie upraszcza postępowanie. Sąd Najwyższy USA uznaje tą zasadę za zgodną z konstytucją.

Europejskie ustawodawstwa przejęły tą praktykę, również Polska. W polskim k.p.k. przewidziana została instytucja dobrowolnego poddania się karze. Sąd może wziąć pod uwagę ugodę między ofiarą przestępstwa a sprawcą, kiedy ten uzyskał wybaczenie i zrekompensował szkody, może nastąpić nadzwyczajne złagodzenie kary.

Są to elementy zmierzające do zmiany z modelu klasycznego procesu sądowego na model postklasyczny, którego jedną z głównych idei jest „pojednać a nie sądzić”. Ideę tę wprowadza się do wszelkich postępowań.

21.10.2010.

Koncepcja postklasyczna próbuje racjonalizować postępowanie sądowe, poprzez zasady:

1. wprowadzenie do postępowania jak najwięcej elementów konsensularnych,

2. idea fair trial, due proces of law – ustalenie prawdy nie może nastąpić kosztem praw człowieka, z tej idei wyprowadzono koncepcję fair trial;

prawo do sądu musi spełniać standardy moralne – sprawiedliwy, jawny, bez uzasadnionej zwłoki, przez niezawisły sąd; prawo do sprawiedliwego, uczciwego sądu znajduje różne konkretyzacje, przede wszystkim w prawie karnym;

cechy, zasady uczciwego procesu:

• zasada równości stron,

• prawo do ochrony,

• prawo do odwołania,

• domniemanie niewinności ,

• indubio pro rero, ne bis in idem – nie można oskarżać dwa razy o to samo,

• nemo se ipsum accarsore fenetzo – nie można nikogo zmusić do składania oświadczeń przeciw sobie, prawo do milczenia oskarżonego;

Są to ważne gwarancje uczciwego procesu.

Prawo do uczciwego procesu interpretowano jako zachowanie wobec oskarżonego na sali sądowej, później rozciągnięto na wszystkie zachowania policji, prokuratury i innych organów.

Doktryna zatrutego drzewa – jeżeli nieważny jest jakiś dowód, to wszystkie dowody uzyskane na tej podstawie są nieważne; nieuczciwe metody zdobywania dowodów – doktryna ta nie przyjęła się w Europie, funkcjonuje jedynie w USA.

Postępowanie musi być uczciwe, w każdym przypadku kiedy obywatel ma do czynienia z organami administracji publicznej, muszą one zachowywać się uczciwe. Proces powinien realizować ideę pojednać a nie sądzić, by budować jak najwięcej metod pojednawczych.

• Reforma k.p.c. z 2005r. art.10. , instytucja mediacji przed procesem lub w jego trakcie; k.p.k. również przewiduje instytucje ugodowe – art.335, 387 dobrowolne poddanie się karze, pojednanie z pokrzywdzonym; art.13 k.p.a. organ administracji publicznej dąży do ugodowego rozwiązania spraw spornych;

• Idea procesu postklasycznego – fair trial i oparty na pojednaniu;

Negatywne cechy takiego procesu – chronienie przestępców, zakaz stosowania różnych metod przez organy państwa;

Ruch postklasycznej koncepcji procesu nie zatrzymał się na samym postępowaniu sądowym, gdzie wprowadzono metody koncyliacyjne.

Ludzie nie są skłonni do korzystania z postępowania pojednawczego, mało się ich stosuje w postępowaniu sądowym – sale sądowe nie są dobrym miejscem do mediacji, negocjacji; mediacje trwają długo, co powoduje przeciążenie sądu, używanie nieodpowiednich metod przez prowadzących, spadek kompetencji sądu – większość spraw rozstrzygają obecnie biegli sądowi. Proces jest skierowany retrospektywnie a nie prospektywnie, z tego powodu hasło „pojednać a nie sądzić” wychodzi poza salę sądową.

ADR( z ang.) alternatywne metody rozstrzygania konfliktów – w Polsce lata 90, USA 60 l., Europa 80 l.;

• Wyróżniona pozycja sądów to podejście typowo zachodnioeuropejskie, w innych krajach wyróżnia się pozasądowe formy rozwiązywania sporów;

• Pozasądowe formy wymiaru sprawiedliwości możemy spotkać wszędzie;

Alternatywne metody pozasądowych form rozstrzygania konfliktów – specyfika tych instytucji:

• Oparte głównie o mediację lub arbitraż (możliwe też formy hybrydowe); postępowanie w nich jest mniej sformalizowane, często odbywa się nie na podstawie prawa ale ustalonych reguł, rozstrzygają w nich często nie prawnicy ale eksperci z danej dziedziny; zwykle jest to postępowanie jednoinstancyjne, zwykle jest postępowaniem poufnym; kończy się wyrokiem lub ugodą (wyroki sądu arbitrażowego podlegają wykonaniu przez sąd powszechny państwowy);

• Dobrze zorganizowana mediacja jest skierowana nie retro ale prospektywnie, ma odbudować pewne relacje, jest ukierunkowana na przyszłość (zwykłe postępowanie jedynie rozstrzyga a nie rozwiązuje spór);

Ruch alternatyw nadal się rozwija, dlatego w krajach europejskich dominuje nadal tryb sądowy. UE zmierza do jak największego wprowadzenia takich rozwiązań.

Rozwiązywanie konfliktów powinno być procedurą wielostopniową – powinno się je rozwiązywać w najprostszy sposób, najtańszy, najmniej sformalizowany.

UMOWY → MEDIACJA → ARBITRAŻ → SĄD

W dobrze zorganizowanym państwie strona powinna mieć możliwość rozwiązania konfliktu, w jak najprostszy sposób, muszą istnieć alternatywne formy rozwiązywania konfliktów.

Sąd – tam, gdzie wszystko zawiodło, gdzie dobro publiczne przeważa nad dobrem jednostki, miejsce rozwiązywania ważnych konfliktów;

Wada zachodniego wymiaru sprawiedliwości polega na tym, że przez lata nie istniała żadna pośrednia forma rozwiązywania konfliktów.

AKTYWIZM I PASYWIZM SĘDZIOWSKI

Sądy zaczynają aktywnie brać udział w tworzeniu prawa, kształtowaniu tego prawa i rozstrzyganiu spraw publicznych;

• Aktywizm to postawa sędziego, w której sędzia nie tylko stosuje prawo, ale również …

• Wstrzemięźliwość/pasywizm sędziowski – sądy są od stosowania prawa, nie od jego kształtowania czy poprawiania;

Pasywizm → prawo powinno być stosowane ściśle, logicznie, sylogizm prawniczy, decyzja powinna opierać się wyłącznie na prawie, argumentów prawnych nie można zastępować argumentami społecznymi, moralnymi, sędzia nie może modyfikować, tworzyć prawa, sędzia ponosi odpowiedzialność za zgodność z prawem swojej decyzji, nie odpowiada za jej skutki społeczne;

Aktywizm → stosowania prawa nie da się sprowadzić do prostego sylogizmu, stosowanie prawa powinno być rozważaniem argumentów, chodzi o to, by sędzia podjął decyzję nie tylko zgodną z prawem ale i racjonalną, zgodną z każdym punktem widzenia społecznego, moralnego czy ekonomicznego; sąd ma obowiązek uwzględniać nie tylko argumenty prawne ale i argumenty pozaprawne, bierze odpowiedzialność za decyzję, za zarówno jej zgodność z prawem jak i skutkami społecznymi, moralnymi czy gospodarczymi; sąd ma prawo skorygować, odstąpić od przepisów prawa, by podjąć racjonalną decyzję;

Aktualnie ma bardzo wiele odmian i orientacji,

Aktywizm argumentacyjny – sędzia kierując się względami humanitarnymi podejmuje decyzję,

Aktywizm polityczny – decyzje sędziowskie wkraczają w sferę zastrzeżoną do kompetencji parlamentów i rządów; sąd wypowiada się w sprawach publicznych, które są zastrzeżone dla parlamentu lub rządu;

Argumenty za aktywizmem: bronią przede wszystkim większości, wpływ opinii publicznej;

Przeciw : sądom jest brak demokratycznej legitymacji, brak odpowiednich kompetencji do tworzenia i modyfikowania prawa, sędzia nie ponosi żadnej odpowiedzialności za uchwalenie złego prawa;

28.10.2010.

ANALIZA WYKŁADNI PRAWA

3 fundamenty kultury zachodniej:

1)Filozofia grecka (demokracja),

2)Chrześcijaństwo (prawa człowieka),

3)Prawo rzymskie (prawo prywatne opiera się na prawie rzymskim, powszechnie uznane reguły wykładni prawa – pozostałości po prawie rzymskim).

Ius interpretandi – zespół dyrektyw wykładni pochodzących z prawa rzymskiego;

Celem wykładni jest ustalenie znaczenia określonego przepisu prawnego lub jej fragmentu. Ustalenie znaczenia przepisu(tutaj) polega na określeniu do jakich sytuacji, podmiotów czy obiektów dana norma lub jej fragment się odnosi.

Teorie opisowe i normatywne wykładni:

1)Teorie opisowe opisują jak dokonuje się wykładni, zajmują się tym, jak jest,

2)Teorie normatywne wskazują jak powinno się interpretować przepisy prawa, standardy interpretacyjne przepisów prawa, zajmują się tym, jak powinno być;

Teoria klasyfikacyjna i derywacyjna wykładni:

1)Teorie klasyfikacyjne mówią, że celem wykładni jest wyjaśnienie przepisu prawnego, którego sens jest wątpliwy; jest to dominujące pojęcie wykładni; jest bardziej poprawna, praktyka opiera się na tej teorii, celem wykładni jest ustalenie jakie znaczenie ma przepis prawny; ustalenie znaczenia przepisu prawnego;

2)Teorie derywacyjne nawiązują do odróżnienia przepisu prawnego od normy prawnej, rekonstrukcja z przepisów prawnych pełnej i jednoznacznej normy postępowania, wykładania polega na zrekonstruowaniu z wielu przepisów jednej normy prawnej;

Odróżnienie teorii deklaratoryjnej i teorii konstytutywnej wykładni:

1)Teoria deklaratoryjna mówi, że każda wykładnia ma charakter odtwórczy, wykładania polega na odtworzeniu właściwego znaczenia przepisu, a więc ma charakter odtwórczy; w myśl tej teorii celem interpretatora jest odtworzenie, a nie tworzenie sensu przepisów prawnych; teoria deklaratoryjne to powszechnie przyjmowany w teorii i praktyce sposób pojmowania wykładni;

2)Teoria konstytutywna wykładni mówi, że w pewnych sytuacjach wykładnia ma charakter twórczy, polega na nadawaniu znaczenia, wykładnia, co prawda, w większości przypadków ma charakter odtwórczy ale są sytuację, kiedy wykładania musi mieć charakter twórczy, wiąże się to z tym, że niektóre pojęcia mają niedookreślony sens semantyczny; open texture of law ; twórczy charakter wykładni w niektórych sytuacjach, gdy pojęcie jest niedookreślone, co wynika z cech języka, z tego, że jest on otwarty i niedookreślony; sfera pewności pozytywnej i negatywnej (sfera niepewności) znaczenia;

Dwie koncepcje: w myśl pierwszej z wykładnią twórczą mamy do czynienia w tych sytuacjach, w których interpretator odchodzi od sensu literalnego przepisu; w myśl drugiej koncepcji wykładnia twórcza to wykładnia, w której zawarty jest element nowości normatywnej, a zatem taka, która zmienia zakres czynów nakazanych, zakazanych lub dozwolonych;

Kiedy sędzia może korzystać z wykładni twórczej:

1)Sędzia spotyka się z pojęciem niedookreślonym,

2)Kiedy prawo zezwala na wykładnie rozszerzającą lub zwężającą,

3)Prawo pozwala odstąpić sędziemu od jasnego znaczenia, sensu języka.

W 1995r orzeczenie TK, w którym popiera on deklaratoryjny charakter wykładni;

Prawidłowe są teorie konstytutywne wykładni prawa, ponieważ są one bardziej poprawne z semantycznego punktu widzenia;

Uzasadnieniem wykładni twórczej nie powinny być przesłanki koniunkturalne, polityczne ale może być nią np. ochrona praw człowieka;

Wykładnia twórcza – czasem jest dopuszczalna, różnica

Wykładni prawotwórcza – nigdy nie jest dopuszczalna!

W obu przypadkach jest element nowości normatywnej w skutek dokonania wykładni, zmienia się zakres czynów zakazanych lub nakazanych. Wykładnia twórcza jest wykładnią, na którą prawo pozwala, na wykładnię prawotwórczą natomiast prawo nie zezwala. Prawo karne pozwala natomiast na wykładnie rozszerzającą ale tylko na korzyść sprawcy, oskarżonego. Zakazuje prawo karne wykładni rozszerzającej na niekorzyść oskarżonego – gdy na korzyść jest to wykładnia twórcza.

Zakaz wykładni prawotwórczej:

• Sądom nie wolno tworzyć prawa, a więc nie wolno im tworzyć prawa również w drodze aktów interpretacji przepisów prawnych,

• TK stwierdza, że celem wykładni nie jest tworzenie nowych norm prawa czy ich modyfikacja, lecz ustalenie treści norm wysłowionych w analizowanych przepisach, z charakteru wykładni wynika, że nie może ona zmierzać do modyfikacji czy tworzenia nowych norm prawa,

• Zakaz wykładni prawotwórczej uzasadnia się zwykle powołaniem na konstytucyjną zasadę podziału władzy;

Granice wykładni:

• Granice językowe wykładni odnosimy do wykładni sensu stricto, bo wykładnia sensu largo nie ma granic sensularnych; wykładnia sensu stricte musi się mieścić w ramach możliwego sensu słownikowego, leksykalnego – musi mieścić się w znaczeniu, które określa słowo, mieścić się w znaczeniu danego wyrażenia;

• Każda interpretacja powinna w zasadzie pozostawać w ramach znaczenia słownikowego danego wyrazu – reguła , która odnosi się do wykładni sensu stricte; każda wykładnia sensu stricte, również wykładnia rozszerzająca i funkcjonalna musi się mieścić w ramach możliwego znaczenia leksykalnego danego pojęcia; pojęcie możliwego znaczenia odnosi się nie tylko do znaczenia potocznego, ale obejmuje także w przypadku pojęć prawnych i pojęć specjalistycznych z różnych dziedzin nauki, czy techniki, również możliwe znaczenie, jakie mogą mieć te pojęcia w tych dziedzinach ludzkiej aktywności;

• Zasadnicza różnica między wykładnią sensu stricto i sensu largo polega właśnie na tym, że wykładnia sensu stricte musi się zasadniczo mieścić w ramach możliwego znaczenia leksykalnego przepisu, natomiast wnioskowania prawnicze mogą poza to znaczenie wykraczać;

Wykładnia sensu stricto i sensu largo:

• Wykładnia sensu stricto to wszystkie procesy zmierzające do ustalenia znaczenia przepisów prawnych, których sens z takich lub innych powodów budzi wątpliwości. Do wykładni sensu stricte zaliczamy w szczególności wszelkie procedury związane ze stosowaniem dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej, a także dyrektyw preferencyjnych oraz domniemań interpretacyjnych. Wchodzą tu także kwestie związane z określeniem mocy wiążącej wykładni oraz zasad stosowania wykładni literalnej, rozszerzającej oraz zwężającej;

• Wykładnia sensu largo to przede wszystkim rozwiązywanie problemów związanych ze stosowaniem dyrektyw wnioskowań prawniczych (np. analogii, czy argumentum a contario), a także różnego rodzaju dyrektyw kolizyjnych, takich choćby jak reguły lex superior, lex posteriori czy lex specialis.

• Zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto (bardzo ważna dyrektywa interpretacyjna) – w myśl tej zasady podmiot stosujący prawo powinien dążyć do usunięcia wątpliwości interpretacyjnej odwołując się w pierwszym rzędzie do wykładni sensu stricto, a zatem do wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej i dopiero wtedy, gdy ta wykładnia nie da rezultatu wolno jest odwołać się do wykładni sensu largo, a więc na przykład analogii, innych wnioskowań prawniczych lub reguł kolizyjnych.

Czas działania wykładni

Ordynacja podatkowa NSA

1995 2010

Ex tunc ex nunc

Ex nunc – od daty podjęcia decyzji,

Ex tunc – od momentu uchwalenia aktu prawnego;

Teoretycznie rzecz biorąc, możemy przyjąć, że decyzja interpretacyjna wywiera skutki albo od chwili jej podjęcia tj. ex nunc albo od chwili wejścia w życie interpretowanego aktu normatywnego tj. ex tunc.

TK w 1995r. uznał, że ustalenia interpretacyjne wywierają zasadniczo skutki już od daty wejścia w życie danego aktu normatywnego, a więc ex tunc, a nie ex nunc.

Zasada, że decyzje interpretacyjne wywierają skutki ex tunc.

Wyjątki od zasady, że decyzje interpretacyjne wywierają skutki ex tunc: przyjąć należy, że sąd może odstąpić od tej zasady i przyjąć inną datę, przyjąć, że decyzja interpretacyjna wywiera skutki ex nunc w następujących sytuacjach:

1)kiedy wykładnia ma charakter twórczy,

2)kiedy istnieją rozbieżności interpretacyjne w praktyce i doktrynie,

3)kiedy doszło do istotnej zmiany dotychczasowej wykładni.

W każdej uzasadnionej sytuacji, w której zachodzi ochrona bezpieczeństwa i interesów adresatów normy prawnej sąd może odstąpić od zasady, że decyzje wywierają skutki ex tunc. (sądy uznają, że szczególna ochrona bezpieczeństwa i interesów należy się osobom, które nie mają z prawem nic wspólnego, które zgodnie z zasadą zaufania do organów państwa, uznały, że jest to prawidłowa wykładnia przepisów itp. – niezawiniona nieznajomość prawidłowej wykładni przepisów prawa);

Rodzaje wykładni ze względu na podmiot oraz moc obowiązującą

Z punktu widzenia podmiotu oraz mocy wiążącej wyróżnia się tradycyjnie następujące typy wykładni:

1) Wykładnia autentyczna,

2)Wykładnia legalna,

3)Wykładnia operatywna,

4)Wykładnia doktrynalna.

Wykładnia autentyczna – dokonuje jej sam prawodawca, ma zawsze moc prawną taką samą, jak akt interpretowany;

Wykładnią autentyczną nazywa się wykładnie dokonaną przez ten podmiot, który ustanowił daną normę. Wykładnia autentyczna ma charakter abstrakcyjny i nie wiąże się z rozstrzyganiem indywidualnych spraw.

Wykładnia autentyczna ma moc prawną równą mocy interpretowanego aktu normatywnego. Moc wiążąca wykładni wynika bowiem zawsze z postanowień prawa, Anie z samego faktu, kto dokonał interpretacji danego przepisu.

2 typy wykładni autentycznej: oficjalna i nieoficjalna:

Wykładnia zawarta w oficjalnym i mającym moc wiążącą akcie, w której prawodawca wypowiada się , co do znaczenia ustanowionych przez siebie norm (wykładnia oficjalna);

Wykładnia, w której intencje prawodawcy poznajemy na podstawie różnego rodzaju materiałów przygotowawczych, deklaracji lub oświadczeń prawodawcy, które formalnie nie mają mocy wiążącej (wykładnia nieoficjalna);

Z oficjalną wykładnią autentyczną mamy do czynienia bardzo rzadko, co wiąże się z zasadą podziału władzy – inne organy stanowią prawo, a inne stosują, a zgodnie z powszechnym poglądem wykładnia prawa wchodzi w zakres stosowania, a nie tworzenia prawa.

Charakter wykładni autentycznej ma również wykładania różnego rodzaju statutów i regulaminów dokonana przez władze stowarzyszeń i innego rodzaju instytucji, pod warunkiem, że wykładnia została dokonana prze organ, który uchwalił dany akt w przewidzianych dla niego formach działania.

W żadnym przypadku za wiążąca wykładnie autentyczną nie mogą być uważane jakiekolwiek nieoficjalne opinie zawarte w różnego rodzaju materiałach przygotowawczych takich jak sprawozdania z obrad Sejmu, czy innych instytucji uchwalających akty normatywne, a także sprawozdania różnego rodzaju komisji legislacyjnych lub innego rodzaju instytucji biorących udział w przygotowaniu aktów normatywnych. Tym bardziej za wiążącą wykładnie autentyczną nie mogą być uznane jakiekolwiek prywatne enuncjacje organów lub osób biorących udział w procesach legislacyjnych, np. dokonane w środkach masowego przekazu.

Wykładnia legalna

Pojęcie wykładni legalnej jest wieloznaczne. Najczęściej przyjmuje się, że jest to wykładnia dokonywana nie przez organ, który ustanowił daną normę, ale przez organ upoważniony przez samo prawo do interpretacji określonych przepisów prawa.

• Teoretycznie rzecz biorąc wykładnia legalna może mieć moc powszechnie wiążącą, zakres jej mocy wiążącej może być ograniczony tylko do niektórych podmiotów, lub też wyjątkowo, może formalnie go w ogóle nie wiązać.

• Ma charakter abstrakcyjny, podobnie jak wykładnia autentyczna, i to ją zasadniczo różny od wykładni operatywnej, która zawsze wiąże się z rozstrzyganiem indywidualnych spraw.

• Charakter powszechnie wiążącej wykładni legalnej mają obecnie na podstawie art.190 Konstytucji orzeczenia o zgodności lub niezgodności z Konstytucją, jeśli TK w sentencji swojego orzeczenia określił w jakim znaczeniu uważa przepis za zgodny lub niezgodny z Konstytucją (tzw. orzeczenia interpretacyjne).

• Innym przykładem wykładni legalnej są uchwały SN rozstrzygające rozbieżności co do wykładni prawa.

Wykładnia operatywna

• Do wykładni operatywnej zaliczamy wszystkie przypadki wykładni dokonywanej przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych. Wykładnia ta ma zatem charakter konkretny, a nie abstrakcyjny.

• Wykładnia ta zasadniczo nie wiąże innych sądów. Z tego też powodu sam fakt, że sąd niższy orzekł w sposób niezgodny z poglądem wyrażonym przez sąd wyższy nie może automatycznie prowadzić do uchylenia wyroku sądu niższego. Wyjątkiem od tej zasady jest wykładnia dokonana przez sąd odwoławczy, która w danej sprawie jest wiążąca dla sądu niższego oraz uchwały SN rozstrzygające zagadnienia prawne budzące wątpliwości w konkretnych sprawach. W praktyce ze względu na instancyjny tok kontroli orzeczeń sądy niższe liczą się z orzecznictwem sądów wyższych, nawet wtedy, gdy nie są one dla nich formalnie wiążące (domniemanie prawidłowości wykładni sądów wyższych w stosunku do sądów niższych).

• Do wykładni operatywnej należy również zaliczyć wykładnie dokonywaną w trybie art.14 a-d ordynacji podatkowej. Wykładnia taka nie jest wprawdzie wiążąca dla wnioskodawcy, ale wiąże organy podatkowe i organy kontroli skarbowej, które rozpoznają sprawę.

Wykładnia doktrynalna

Wykładnią doktrynalną (naukową) nazywamy wykładnie dokonywaną przez przedstawicieli doktryny prawniczej. Popularną formą tej wykładni jest wykładnia dokonywana w glosach do orzeczeń (najwyższych) instancji sądowych, a także w komentarzach do tekstów prawnych i opracowaniach naukowych. Współcześnie wykładnia ta nie ma mocy wiążącej, jednak jej wpływ na praktykę interpretacji przepisów prawa jest znaczny i stale rosnący.

Można powiedzieć, że ogromny wzrost znaczenia wykładni doktrynalnej manifestujący się w coraz szerszym korzystaniu z dorobku nauki prawa jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech naszego orzecznictwa po roku 1989. Powołanie się na poglądy doktryny uzyskuje szczególne znaczenie wtedy, gdy reprezentuje ona jednolity oraz zgodny punkt widzenia w danej sprawie (communis opinio doctorum).

18.11.2010.

DYREKTYWY WYKŁADNI I PREFERENCJI

→ Zastosowanie różnych dyrektyw wykładni może prowadzić do rozbieżnych wyników interpretacyjnych, dlatego sformułowano wiele koncepcji, które rozwiązują takie konflikty. Reguły, które wskazują, jak rozwiązać konflikt różnych dyrektyw wykładni będziemy nazywać dyrektywami preferencji. Kolizje interpretacyjne mogą się odnosić do wszystkich dyrektyw wykładni.

Zasada pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej

• Praktyka opowiada się za tą dyrektywą, powszechnie akceptowana w Niemczech i innych krajach niemieckojęzycznych,

• Jeśli sens językowy przepisu jest jasny i oczywisty interpretator powinien się na nim oprzeć,

• Podstawowym uzasadnieniem zasady pierwszeństwa wykładni językowej jest fakt, że to właśnie język jest podstawowym instrumentem komunikowania się prawodawcy z adresatami jego norm;

• Odstąpienie od sensu językowego przepisu mogą więc uzasadniać jedynie szczególnie ważne racje,

• Przypadki, w których sądy otwarcie kwestionują zasadę pierwszeństwa wykładni językowej są rzadkie i często nieprzekonywująco uzasadniane;

Zasadzie pierwszeństwa wykładni językowej oraz pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej można nadać następującą postać: interpretator powinien się opierać na rezultatach wykładni językowej i dopiero wtedy gdy ta prowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości korzystać z wykładni systemowej, jeśli natomiast również wykładnia systemowa nie doprowadziła do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, to wolno jest posłużyć się wykładnią funkcjonalną. Zasada ta składa się z dwóch, ściśle powiązanych ze sobą dyrektyw, z których pierwsza zgodnie z zasadą interpretatio cessat in claris, stwierdza, że jeżeli wykładnia językowa prowadzi do jasnego i jednoznacznego rezultatu, to w zasadzie tekst nie wymaga już dalszych zabiegów interpretacyjnych (zasada pierwszeństwa wykładni językowej), natomiast druga mówi, że gdy wykładnia językowa nie usuwa wszystkich wątpliwości interpretacyjnych, to należy się odwołać do wykładni systemowej i funkcjonalnej (zasada subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej). Wykładnia systemowa i funkcjonalna służą zatem rozstrzyganiu tych wątpliwości interpretacyjnych, których nie zdołała usunąć wykładnia językowa. W wielu przypadkach odwołuje się do dyrektyw wykładni systemowej lub funkcjonalnej po to, by potwierdzić rezultat wykładni językowej lub też dokonać właściwego wyboru między różnymi alternatywnymi interpretacjami, które sugeruje wykładnia językowa.

W wyjątkowych sytuacjach wykładnia systemowa lub funkcjonalna pozwala na uzasadnienie takiego rezultatu interpretacji, który stanowi odejście od jasnego i oczywistego sensu językowego przepisu. Porządek preferencji jest zatem porządkiem dopuszczającym wyjątki. Wyjątki te powinny być uzasadnione istotnymi powodami i w każdym razie nie jest dopuszczalne, jeśli nie ma takich powodów, by interpretator zignorował rezultat wykładni językowej i oparł się na przykład na wykładni celowościowej.

Pomocniczość wykładni systemowej i funkcjonalnej polega przede wszystkim na tym, że:

• Służy do rozstrzygania wątpliwości, których nie usuwa wykładnia językowa,

• Pozwala uzasadnić wybór między różnymi możliwymi interpretacjami językowymi danego zwrotu czy przepisu,

• Pozwala odpowiednio zmodyfikować sens językowy przepisu harmonizując go wymogami wykładni systemowej lub funkcjonalnej,

• Służy do potwierdzenia rezultatu wykładni językowej,

• W wyjątkowych sytuacjach motywowanych ważnymi powodami uzasadnia odstępstwo od sensu językowego przepisu.

Reguła potwierdzania (harmonizowania kontekstów)

W każdej sytuacji, w której nasuwa się podejrzenie, że wynik wykładni językowej może się okazać nieadekwatny interpretator powinien go skonfrontować z wykładnią systemową i funkcjonalną. Z tego też powodu zasada pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej oraz funkcjonalnej powinna być rozważana w kontekście dyrektywy potwierdzania, czy harmonizowania różnych kontekstów interpretacyjnych. Możemy jej nadać następującą treść: ustalając znaczenie językowe przepisu należy brać pod uwagę również kontekst systemowy i funkcjonalny przepisu, a więc na przykład inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji prawnej.

Dyrektywy odstępstwa od sensu językowego przepisu

• Dyrektywy te są nieodzownym składnikiem praktycznie każdej rozwiniętej teorii wykładni, która jest akceptowana w orzecznictwie,

Nasze, współczesne prawo nigdy nie akceptowało absolutnej swobody w powoływaniu się na reguły odstępstwa od jasnego i oczywistego sensu przepisu. Uzasadnieniem powołania się na takie reguły mogą być wyłącznie ważne racje prawne, społeczne, ekonomiczne lub moralne. Nie każde zatem racje, a jedynie szczególnie istotne, czy doniosłe racje upoważniają od odstąpienia od znaczenia literalnego i jeśli takie racje nie zachodzą interpretator powinien się oprzeć na wykładni językowej. Wykładnia, w której interpretator odchodzi od sensu językowego przepisu może być zatem tolerowana tylko w wyjątkowych okolicznościach, albowiem, jak się powszechnie przyjmuje, w państwie prawa obywatele mają prawo polegać na tym, co normo dawca w tekście prawnym rzeczywiście powiedział, a nie na tym, co chciał powiedzieć lub co powiedziałby, gdyby znał nowe okoliczności. Z tego też powodu należy zalecić szczególna ostrożność w powoływaniu się na reguły odstępstwa od jednego i oczywistego sensu przepisu i zobowiązać interpretatora do podania szczegółowego uzasadnienia wskazującego jakie to ważne racje uzasadniają jego decyzję interpretacyjną. W każdym innym przypadku odstępstwo od sensu językowego przepisu musi buc kwalifikowane jako wykładnia contra legem. W przypadku prawa karnego i podatkowego odstępstwa od sensu językowego przepisu nie powinny działać na niekorzyść oskarżonego lub podatnika.

Przyjmuje się, że w szczególności, interpretatorowi wolno jest odstąpić od sensu językowego przepisu:

• W przypadku, gdy sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi, a z istotnych powodów uchylenie przepisu byłoby w danym momencie niemożliwe lub niecelowe,

• W przypadku, gdy wykładnia językowa prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne, niesprawiedliwe, nieracjonalne lub niweczące ratio legis interpretowanego przepisu,

• W sytuacji oczywistego błędu legislacyjnego.

Zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto

• problem konfliktu różnych dyrektyw wykładni dotyczy nie tylko kolizji między dyrektywami wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej, ale również konfliktu miedzy tymi dyrektywami, a regułami wnioskowań prawniczych lub regułami kolizyjnymi.

• W teorii prawa odróżnia się dyrektywy wykładni sensu stricto, których celem jest ustalenie znaczenia przepisów prawnych i do których zalicza się dyrektywy wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej od dyrektyw wykładni sensu largo, które odnoszą się do reguł wnioskowań prawniczych oraz reguł egzegezy. Wszystkie te reguły łącznie zalicza się do reguł egzegezy.

Zasadzie pierwszeństwa wykładni sensu stricto nad dyrektywami kolizyjnymi i regułami wnioskowań prawniczych możemy nadać następującą postać: interpretator powinien stosować w pierwszej kolejności dyrektywy wykładni sensu stricto i dopiero wtedy, gdy sprzeczności lub luki nie uda się usunąć odwołując się do reguł wykładni sensu stricto wolno jest mu się posłużyć regułami wykładni sensu largo.

• Jednym z przykładów stosowania zasady pierwszeństwa wykładni sensu stricto jest ustalona w orzecznictwie naszego TK zasada nazwana techniką wykładni w zgodzie z konstytucją, w myśl której ustalenie niekonstytucyjności przepisu jest dopuszczalne dopiero wtedy, gdy nie uda się w drodze wykładni (sensu stricto) ustalić takiego sensu, który byłby zgodny z Konstytucją.

Wykładnia secundum, contra i praeter legem

• Wykładnia secundum legem to wykładnia zgodna z akceptowanymi przez sądy, inne organy oraz doktrynę prawniczą zasadami interpretacji przepisów prawnych, a więc z ustalonym przez ius interpretandi kanonem wykładni przepisów prawa, natomiast wykładnia contra legem, to wykładnia niezgodna z tymi zasadami. Pojęcie praeter legem pokrywa się z wykładnią rozszerzającą.

• zgodnie z dyrektywą pierwszeństwa wykładni językowej, wykładnia secundum legem to zasadniczo wykładnia zgodna z sensem językowym przepisu, a wykładnia contra legem to wykładnia niezgodna z tym sensem.

• W tych jednak sytuacjach, w których prawo wymaga odstąpienia od sensu językowego, na przykład wtedy, gdy prowadzi on do ad absurdum lub jest rażąco niesprawiedliwy, wykładnią contra legem będzie rzecz jasna wykładnia, która poprzestaje na sensie językowym przepisu. I podobnie w tych sytuacjach, w których prawo zezwala na wykładnię rozszerzającą i jest ona uzasadniona argumentami systemowymi lub funkcjonalnymi, wykładnia rozszerzająca musi być uznana za wykładnie secundum legem, natomiast zastosowanie wykładni rozszerzającej w przypadkach zabronionych przez prawo, a ściślej zabronionych przez ius interpretandi należy uznać za wykładię contra legem.

WYKŁADNIA JĘZYKOWA

• Odgrywa podstawową role wśród wszystkich typów wykładni,

• Wykładnia językowa obejmuje bardzo zróżnicowany zespół reguł, których wspólną cechą jest odwoływanie się do szeroko rozumianego kontekstu językowego normy, a więc języka, w którym norma została sformułowana, jego różnych odmian(języka potocznego, prawnego, prawniczego czy specjalnego), a następnie do właściwych dla danego języka reguł znaczeniowych(semantycznych), reguł składni(syntaktycznych, gramatycznych) a także reguł użycia wyrażeń danego języka (reguł pragmatycznych);

• W toku wykładni językowej odwołujemy się do pewnych dyrektyw interpretacyjnych, które są w dużym stopniu specyficzne dla tej wykładni, są to takie dyrektywy: dyrektywa języka potocznego, dyrektywa języka prawnego, dyrektywa języka specjalnego, zakaz wykładni synonimicznej i homonimicznej, zakaz wykładni per non est, reguła lege non distinguente oraz dyrektywy pozwalające z istotnych powodów odstąpić od znaczenia literalnego.

Dyrektywa języka potocznego – najważniejsza z wszystkich reguł wykładni, ponieważ interpretując pojęcia języka prawnego interpretator powinien przypisać im takie znaczenie, jakie one mają w języku potocznym, czy też naturalnym. Można tej dyrektywie nadać brzmienie: normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym, chyba, że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia.

• Wśród dyrektyw języka potocznego można wyróżnić reguły semantyczne, syntaktyczne i pragmatyczne;

• w wykładni językowej sądy najczęściej odwołują się do reguł semantycznych, a więc do reguł określających znaczenie wyrażeń lub pojęć danego języka,

• W orzecznictwie często spotyka się również odwołania do reguł syntaktycznych (nazywanych również regułami składni lub gramatyki), są to reguły odwołujące się do struktury gramatycznej interpretowanych wyrażeń;

• Stosunkowo rzadziej w uzasadnieniach sądowych spotykamy się z odwołaniem do reguł pragmatycznych, które znajdują zastosowanie w przypadku pojęć, które możemy umownie nazwać pojęciami kontekstowymi, to jest takimi pojęciami, których sens nie może być określony wyłącznie w oparciu o ich właściwości językowe, ale wymaga odwołania się do kontekstu pozajęzykowego, a więc na przykład do określonych zdarzeń, sytuacji czy okoliczności;

Dyrektywa języka prawnego – definicje legalne

• Gdy dany termin został zdefiniowany w języku prawnym, to powinniśmy się odwołać nie do reguły języka potocznego, ale do dyrektywy języka prawnego, a zatem nadać mu takie znaczenie, które przypisał mu prawodawca, a nie znaczenie, które ma on w języku potocznym;

• Jeśli nie istnieje definicja legalna danego pojęcia, to należy mu nadać takie znaczenie, jakie ma ono w języku prawniczym, a w razie braku powszechnie akceptowanej definicji w orzecznictwie i doktrynie, należy się odwołać do jego znaczenia potocznego;

• Definicje zawarte w tekście prawnym nazywamy definicjami legalnymi. Pojęcie definicji obejmuje jednak nie tylko definicje wyraźne, ale również definicje kontekstowe. O definicji wyraźnej mówimy wówczas, gdy w przepisie prawnym określone jest bezpośrednio definiendum i definiens danego pojęcia. O definicji kontekstowej natomiast wtedy, gdy znaczenie danego pojęcia nie jest wprawdzie bezpośrednio określone w jednym przepisie, ale wynika ono ze sposobu jego użycia w kilku różnych przepisach, z których każdy może służyć do rekonstrukcji znaczenia definiowanego wyrażenia.

• Dyrektywie języka prawnego można nadać następującą postać: jeżeli prawodawca nadał określonym wyrażeniom swoiste znaczenie prawne, to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu;

Dyrektywa języka prawniczego

• Dyrektywa ta jest w ścisłym związku z dyrektywą języka prawniczego ponieważ często zdarza się, że wprawdzie nie istnieją definicje legalne określonego pojęcia, ale ma ono ustalone znaczenie w orzecznictwie i/lub doktrynie prawniczej. Przyjąć wówczas należy, że znaczenie ustalone w języku prawniczym ma pierwszeństwo przed znaczeniem potocznym, a także przed znaczeniem specjalnym danej pojęcia, ale oczywiście nie przed definicjami legalnymi. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w których w orzecznictwie i doktrynie istnieje zgodność poglądów, co do tego jaki jest sens danego pojęcia (communis opinio doctorum).

• Dyrektywę języka prawniczego możemy sformułować w następujący sposób: jeśli nie istnieje definicja legalna danego pojęcia, ale ma ono ustalony sens w języku prawniczym, to należy przyjąć, że znaczenie prawnicze tego pojęcia ma pierwszeństwo przed jego znaczeniem potocznym i specjalnym.

Dyrektywa znaczenia specjalnego (języka specjalistycznego)

• Kolejny wyjątek od reguły języka potocznego,

• Odnosi się do sytuacji, gdy wprawdzie dany termin nie został zdefiniowany w tekście prawnym, nie ma również ustalonego znaczenia w języku prawniczym (tj. w orzecznictwie i doktrynie) jednak należy do terminologii specjalistycznej określonej dziedziny nauki, techniki, rzemiosła lub innej dziedziny praktyki społecznej (np. terminologii medycznej, inżynierskiej, budowniczej),

• W tej sytuacji interpretator powinien odstąpić od znaczenia potocznego danego pojęcia i nadać mu takie znaczenie jakie ma on w określonej dziedzinie praktyki społecznej,

• Dyrektywę znaczenia specjalnego można sformułować w następujący sposób: jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć, iż termin ten ma takie znaczenie, jak w tych dziedzinach,

Kolejność stosowania dyrektyw językowych

• Interpretator w pierwszej kolejności powinien się odwołać do dyrektywy języka prawnego, następnie gdy nie istnieje definicja legalna danego pojęcia, wolno mu się oprzeć na takim jego znaczeniu, jakie ma ono w języku prawniczym, lub gdy należy do terminów specjalistycznych, na jego znaczeniu specjalnym, a dopiero wtedy, gdy takiego znaczenia nie da się ustalić, należy danemu pojęciu nadać znaczenie jakie ma ono w języku potocznym,

• NSA w uchwale z 29.11.1999r także podaje taką kolejność;

Znaczenie literalne – znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu jest znaczenie potoczne, a jeśli odstąpiono od tego znaczenia nadając normie znaczenie prawne, prawnicze lub specjalne, to znaczeniem literalnym jest właśnie to znaczenie. Dyrektywa pierwszeństwa wykładni językowej odnosi się właśnie do znaczenia literalnego przepisu prawnego.

Zakaz wykładni synonimicznej

• Synonimy to wyrażenia różnokształtne, ale równoznaczne,

• Reguła zakazu wykładni synonimicznej zabrania przyjmowania, że normo dawca nadaje różnym zwrotom to samo znaczenie,

• Zakaz wykładni synonimicznej możemy nadać postać: różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia,

• Zakaz wykładni synonimicznej dopuszcza wyjątki, np. TK uznaje, że „ustawa” i „akt ustawodawczy” są synonimami, a SN wskazuje, że „osoba uczestnicząca w ruchu” jest pojęciem tożsamym z pojęciem „uczestnik ruchu”;

Dyrektywa konsekwencji terminologicznej (zakaz wykładni homonimicznej)

• Homonim to wyrażenie wieloznaczne,

• Dyrektywa ta zabrania przyjmować, że w języku prawnym występują wyrażenia wieloznaczne, a więc zabrania nadawać temu samemu wyrażeniu różne znaczenia w kontekście różnych przepisów,

• Zakazowi wykładni homonimicznej można nadać następującą postać: tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń,

• Sądy powołują się na tę dyrektywę bardzo często,

• Zdarza się często, że sądy powołując się na względy wykładni systemowej lub funkcjonalnej, a więc na przykład na autonomię pojęciową danej dziedziny prawa, odmienność celów regulacji odstępują od zasady nie nadawania tym samym terminom różnych znaczeń,

• TK i SN podnoszą, że gdy prawodawca chce nadać tym samym wyrażeniom różne znaczenie, a tym samym odstąpić od zakazu wykładni homonimicznej, to powinien to wyraźnie w tekście prawnym zaznaczyć;

Zakaz wykładni per non est

• Nie wolno jest interpretować przepisów prawnych tak, by pewne ich fragmenty okazały się zbędne,

• Jest to reguła, na którą często powołują się sądy,

• TK twierdzi, że niezgodna z założeniem racjonalnego prawodawcy jest każda taka wykładnia, która prowadzi do wniosku, że pewien fragment jest zbędny,

• Jedną z podstawowych reguł interpretacyjnych wykładni jest, że do tekstu przepisu nic nie wolno dodawać, ani niczego odejmować, i stąd nie można przyjąć takiej wykładni danego przepisu, w świetle której jakaś jego część byłaby bezprzedmiotowa i pozbawiona sensu;

Lege non distinguente

• Lege non distinguente nec rostrum est distinguere – tam, gdzie rozróżnień nie wprowadza sam prawodawca, tam nie jest wolno ich wprowadzać interpretatorowi,

• Od tej reguły są możliwe odstępstwa,

WYKŁADNIA SYSTEMOWA

• Istnienie reguł wykładni systemowej (nazywana też systematyczną) wiąże się z faktem, iż zbiór norm obowiązujących w danym państwie powinien być spójny i uporządkowany,

• Nakaz wykładni przepisów prawa zgodnie z zasadami prawnymi to jedna z najbardziej podstawowych reguł wykładni systemowej,

• Uporządkowanie przepisów w systemie prawnym wyraża się przede wszystkim w tym, że przepisy nie tworzą bezładnego zbioru reguł, ale zgodnie z zasadami techniki legislacyjnej powinny być pogrupowane biorąc pod uwagę zarówno ich treść(systematyzacja pozioma), jak i miejsce w hierarchii aktów normatywnych(systematyzacja pionowa),

• Wnioskowanie o treści przepisu na podstawie jego położenia, czy też miejsca w systemie prawa (systematyzacja zewnętrzna), a także miejsca w systematyce aktu normatywnego (systematyzacja wewnętrzna) to jedna z podstawowych reguł wykładni systemowej (argumentum a rubirica); odpowiedni do tych dwóch aspektów systematyzacji wyróżnia się wykładnie systemową wewnętrzną i zewnętrzną;

• Wykładnia systemowa pełni rolę subsydiarną w stosunku do wykładni językowej. Subsydiarność wykładni systemowej polega przede wszystkim na tym, że służy ona do rozstrzygania wątpliwości, które nasuwa wykładnia językowa, a w szczególności pozwala uzasadnić wybór między różnymi możliwymi interpretacjami językowymi danego zwrotu, czy przepisu, ponad to używa się jej do potwierdzenia rezultatu wykładni językowej, a w wyjątkowych sytuacjach motywowanych ważnymi powodami przy jej pomocy uzasadnia się modyfikacje lub nawet odstępstwo od sensu językowego przepisu;

Nakaz interpretacji prawa zgodnie z Konstytucją

• Interpretując normy prawne należy je interpretować zgodnie z konstytucją,

• Zasada interpretacji norm prawnych w zgodzie z konstytucją jest zaliczana do najważniejszych reguł wykładni, jest akceptowana w prawie europejskim i międzynarodowym,

• Fundamentalną konsekwencją nakazu wykładni w zgodzie z konstytucją jest reguła, że niedopuszczalne jest stwierdzenie niekonstytucyjności normy lub akt, jeżeli możliwe jest jego zinterpretowanie w zgodzie z konstytucją,

• Domniemanie, założenie zgodności normy z konstytucją oraz nakaz interpretacji wszystkich norm zgodnie z konstytucją to najbardziej podstawowe dyrektywy wykładni prawa,

• Nakaz wykładni w zgodzie z konstytucją może również służyć jako dyrektywa wyboru między konkurencyjnymi wersjami znaczeniowymi danego przepisu,

• Jeżeli na gruncie wykładni językowej możliwe jest różne rozumienie treści normy, to należy przyjmować taki rezultat wykładni, który zapewnia zgodność z zasadami konstytucyjnymi (TK),

• Realizacja nakazu wykładni zgodnej z konstytucją musi się dokonywać w ramach obowiązującego prawa i być zgodna z przyjętymi dyrektywami wykładni przepisów prawa, a więc być wykładnią secundum legem,

• Nakaz ten jest nie tylko powinnością TK, ale powinnością wszystkich organów i podmiotów interpretujących prawo.

Nakaz respektowania hierarchii aktów normatywnych

• Zgodnie z tym nakazem przepisy prawne niższego rzędu muszą być interpretowane zgodnie z treścią przepisów hierarchicznie wyższych,

• Obowiązek ten wynika z faktu, że normy hierarchicznie wyższe mają wyższą moc prawną, a wyższa moc prawna polega bowiem właśnie na tym, że przepisy niższego rzędu powinny być zgodne z przepisami wyższego rzędu i zgodnie z nimi muszą być interpretowane.

Zasady prawa

• Nakaz interpretacji przepisów zgodnie z zasadami prawnymi to jedna z najbardziej fundamentalnych dyrektyw systemowej wykładni prawa,

• TK wskazuje, że zasady prawne pełnią w systemie prawa zarówno funkcję dyrektyw tworzenia prawa, jak i dyrektyw interpretacyjnych,

• Dyrektywie tej możemy nadać taką formę: wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa,

• Zasadami prawa są te normy prawne, którym przypisuje się zasadniczą rolę w konstrukcji całego systemu prawa, jego poszczególnych części, a nawet poszczególnych instytucji,

• Zasadami prawa mogą być zarówno zasady explicite wysłowione w tekście prawnym, jak i normy, które można albo wywnioskować albo wyinterpretować z norm explicite zawartych w tekście prawnym – zasady implicite,

• Z punktu widzenia wykładni na uwagę zasługują w szczególności dwie cechy zasad – po pierwsze rozważając problem zastosowania zasady sąd musi rozważyć kwestię jej wagi, czy też doniosłości w rozstrzygnięciu danego przypadku. O ile bowiem w przypadku zwykłych przepisów prawa o ich zastosowaniu decyduje ich zakres zastosowania, o tyle w przypadku zasad przede wszystkim ich waga, czy też doniosłość rozstrzygnięciu danego przypadku. Sąd musi rozważyć, czy bardziej istotne argumenty przemawiają za zastosowaniem, czy przeciw zastosowaniu zasady. Drugą istotną cechą zasad jest fakt, iż zwykle mogą być one realizowane w różnym zakresie, czy też stopniu.

• Interpretator powinien przyjąć taką interpretację zasady prawnej, która ze względu na istniejące możliwości prawne i faktyczne gwarantuje jej jak najszerszą realizację,

• Dyrektywa jak najszerszej interpretacji zasad prawnych odnosi się do wszystkich sytuacji, powinniśmy brać ją pod uwagę także wtedy, gdy zachodzi konieczność ograniczenia zakresu zasady ze względu na jej konflikt z innymi regułami, czy zasadami,

• W przypadku konfliktu zasad, interpretator powinien przede wszystkim starać się urzeczywistnić obie zasady mając na uwadze ich doniosłość, fakt, że w sytuacji x uznaliśmy zasadę A za bardziej doniosłą od zasady B, nie wyklucza tego, że w okolicznościach y porządek preferencji może być odmienny,

• Właściwa interpretacja zasad to jedno z najtrudniejszych zadań praktyki i teorii prawniczej;

Prawa i wolności jako zasady prawne

• Interpretator powinien przyjąć taką interpretację praw i wolności, która ze względu na istniejące możliwości prawne i faktyczne gwarantuje ich jak najpełniejszą realizację,

Zasada proporcjonalności

• Zasada proporcjonalności jest nie tylko dyrektywą tworzenia prawa, ale również dyrektywą jego stosowania i wykładni.

• Może być wykorzystywana nie tylko w przypadku przepisów ograniczających prawa i wolności obywatelskie, ale praktycznie w przypadku wszelkich przepisów, w których w grę wchodzi konflikt jakiejś zasady z inną zasadą, czy zasadami i zwykłymi przepisami prawnymi,

Nakaz interpretacji prawa zgodnie z normami prawa międzynarodowego

• Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego,

• Art.87 Konstytucji zalicza ratyfikowane umowy międzynarodowe do źródeł prawa powszechnie obowiązującego w RP. Zgodnie z art.91 umowy tego rodzaju stanowią część polskiego prawa wewnętrznego i podlegają bezpośredniemu stosowaniu, chyba że ich stosowanie zależy od wydania ustawy. Ustęp 2 tego artykułu stanowi, że umowa międzynarodowa ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, z ustępu 3 wynika z kolei, iż ta sama zasada dotyczy ratyfikowanych umów, które konstytuują organizację międzynarodową, jeśli wynika to z treści takie umowy,

Nakaz interpretacji prawa zgodnie z normami prawa europejskiego

• Zasada prymatu prawa unijnego jest jedną z najbardziej fundamentalnych zasad porządku prawnego UE,

• Zgodnie z tą dyrektywa sądy i inne organy stosujące prawo interpretując przepisy powinny wybierać taką ich interpretację, która jest najbardziej przychylna do prawa unijnego,

• Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa UE,

Zakaz wykładni prowadzącej do sprzeczności

• Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami,

• Normy sprzeczne analitycznie to normy, które przy niezgodnych lub częściowo niezgodnych hipotezach mają sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje, a zatem takie z których jedna coś nakazuje (zakazuje), a druga na to samo zezwala lub takie, z których jedna coś nakazuje a druga to samo zakazuje,

• Normy konfliktowe to normy, które wprawdzie nie są sprzeczne analitycznie, ale których w pewnych okolicznościach łącznie zrealizować się nie da,

• Przykładem tych norm jest norma nakazująca mówienie prawdy i norma zakazująca zadawania cierpień, w sytuacji, gdy nie da się obu tych norm zrealizować np. w sytuacji lekarza, który ma poinformować śmiertelnie chorego pacjenta o jego schorzeniu,

• Problem sprzeczności norm prawnych może być rozpatrywany zarówno w aspekcie wertykalnym oraz horyzontalnym.

Zakaz wykładni prowadzącej do luk

• Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk,

• Zagadnienie luk należy do najbardziej spornych w nauce prawa, mamy rozróżnienie luk rzeczywistych i pozornych, dyrektywa ta odnosi się zasadniczo do luk rzeczywistych,

• Do luk rzeczywistych zalicza się w szczególności luki techniczne(konstrukcyjne), luka techniczna to taka proceduralna niekompletność regulacji, która utrudnia lub uniemożliwia podjęcie decyzji np. stwierdza się, iż dany organ będzie wybierany przez jakieś ciało kolegialne, ale nie określa się kworum lub większości wymaganej do dokonania wyboru,

• Luki pozorne to luki o charakterze ocennym (aksjologicznym), w tym przypadku nie chodzi o jakiś rzeczywisty brak regulacji prawnej a jedynie o czyjąś ocenę, że jakieś przepisy powinny być wprowadzone, uchylone lub sprecyzowane,

• Do odróżnienia luk rzeczywistych i pozornych odnosi się wywód SN : luką w prawie jest taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest przez ustawodawcę zamierzony, nie może być mowy o tzw. lukach pozornych oraz lukach w tym sensie, że ktoś uważa, iż dane materie powinny być prawnie uregulowane, a nie są, co należałoby potraktować jedynie jako niezgodność czyjegoś ideału prawnego z prawem obowiązującym,

• W doktrynie wyróżnia się jeszcze luki swoiste mając na uwadze takie sytuacje, w której normodawca będąc zobowiązany do wydania przepisów wykonawczych, przepisów takich nie wydał, luk swoistych nie wolno uzupełniać w drodze interpretacji lub analogii,

• Obowiązek uzupełniania luk odnosi się tylko do luk rzeczywistych, uzupełnianie luk aksjologicznych lub swoistych, jak ujął to SN, byłoby poprawianiem prawa do stanu zgodnego z wyobrażeniami interpretatora o tym, jakie prawo być powinno,

• Luki, podobnie jak sprzeczności, mogą zostać usunięte albo w drodze wykładni sensu stricto albo poprzez zastosowanie wykładni sensu largo, zwykle analogii,

• Zgodnie z zasadą pierwszeństwa wykładni sensu stricto interpretator jest w pierwszym rzędzie zobowiązany do zastosowania wykładni sensu stricto i dopiero wtedy, gdy wykładnia tego rodzaju nie pozwala na przypisanie normie takiego znaczenia, które mieściłoby się w ramach możliwego sensu leksykalnego przepisu, interpretatorowi wolno jest posłużyć się wykładnią sensu largo a więc na przykład analogią,

• Zakaz wykładni prowadzącej do luk jest niekiedy formułowany jako zakaz domniemywania luk w prawie.

Argumentum a rubica

• W wykładni należy brać pod uwagę miejsce przepisu prawnego w systemie prawa. Mówiąc o miejscu przepisu w systemie prawa mamy na myśli zarówno miejsce przepisu w systematyce zewnętrznej ( do jakiej gałęzi prawa należy dany przepis) jak i wewnętrznej aktu prawnego (w jakim dziale, rozdziale etc. aktu normatywnego został umieszczony, czy należy do przepisów ogólnych, czy szczegółowych itd.),

• Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej aktu normatywnego (argumentum a rubica),

WYKŁADNIA FUNKCJONALNA

• Wchodzą do niej wszystkie reguły, które w taki lub inny sposób nakazują uwzględnienie przy interpretacji przepisów szeroko rozumianego kontekstu społecznego, politycznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego systemu prawa,

• Podobnie jak wykładnia systemowa, wykładnia funkcjonalna pełni rolę subsydiarną w stosunku do językowej, subsydiarność wykładni funkcjonalnej polega przede wszystkim na tym, że służy ona do rozstrzygania wątpliwości, które nasuwa wykładnia językowa, a w szczególności pozwala uzasadnić wybór między różnymi możliwymi interpretacjami językowymi danego zwrotu, czy przepisu, ponadto używa się jej do potwierdzenia rezultatu wykładni językowej, a w wyjątkowych sytuacjach motywowanych ważnymi powodami przy jej pomocy uzasadnia się modyfikacje lub nawet odstępstwo od sensu językowego przepisu,

Ratio legis i wykładnia celowościowa

• Wykładnia celowościowa (teleologiczna) to jeden z najstarszych i najczęściej stosowanych kanonów wykładni prawa,

• Istota tej metody sprowadza się do odwołania się do celu regulacji prawnej, więc do jej ratio legis po to, by określić sens przepisu prawnego,

• Powołanie się na cele regulacji prawnej może przybrać różną formę, w znaczeniu najwęższym ratio legis to konkretny cel, którego realizacji służy interpretowany przepis, w znaczeniu najszerszym chodzić może o podstawowe cele całego systemu prawa,

• Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio legis),

Wykładnia statyczna i dynamiczna

• Podział na teorie statyczne i dynamiczne wynikają z odróżnienia teorii statycznych i dynamicznych wykładni,

• Teorie statyczne wykładni to teorie, które w razie konfliktu dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej dają pierwszeństwo dyrektywom językowym, a następnie systemowym, natomiast teorie dynamiczne to te, które w takiej sytuacji preferują wykładnie funkcjonalną,

• W innym znaczeniu, które tu mamy przede wszystkim na myśli, wykładnia statyczna to wykładnia, która przypisuje normie jedno stałe i nie ulegające zmianie pod wpływem zewnętrznych czynników znaczenie, zwykle jest to znaczenie językowej, natomiast wykładnia dynamiczna to wykładnia, która polega na dostosowywaniu znaczenia pojęć do zmieniających się sytuacji społecznych, politycznych i ekonomicznych,

• Nasze sądy preferują styl statyczny wykładni tam gdzie wartością najwyższą jest pewność, przewidywalność i poczucie bezpieczeństwa, natomiast styl dynamiczny tam, gdzie interpretacja musi przystosowywać prawo do zmieniających się kontekstów społecznych, ekonomicznych czy politycznych,

• Do zasad stosowania wykładni dynamicznej odnoszą się ogólne reguły dotyczące stosowania wykładni funkcjonalnej,

Wykładnia subiektywna i obiektywna

• O wykładni subiektywnej mówimy wówczas, gdy interpretator odwołuje się do woli twórcy przepisów prawnych, a więc do woli tzw. historycznego prawodawcy, do ustalenia intencjonalnie rozumianej woli prawodawcy służą różnego rodzaju materiały przygotowawcze takie np. jak stenogramy z obrad parlamentu, sprawozdania komisji legislacyjnych czy projekty aktów normatywnych,

• Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą historycznego prawodawcy,

• Wykładnia subiektywna odgrywa szczególnie istotną rolę w odniesieniu do przepisów prawnych stosunkowo niedawno wprowadzonych, jej znaczenie natomiast maleje w odniesieniu do starszych aktów normatywnych, zwłaszcza gdy te uchwalono w innych warunkach społecznych, ekonomicznych czy politycznych,

• Dyrektywie wykładni obiektywnej możemy nadać następującą formę: przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą aktualnego (współczesnego) prawodawcy,

Normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności

• Przy interpretacji przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności,

• Mówiąc o powszechnie akceptowanych normach i zasadach mamy na myśli głównie reguły o uniwersalnym zasięgu, a więc zasadniczo reguły akceptowane przez całą społeczność międzynarodową lub przynajmniej reguły ważne w naszym kręgu cywilizacyjnym;

Argument z konsekwencji

• Na całym świecie obserwuje się tendencję do wzrostu znaczenia w argumentacjach prawniczych argumentów odwołujących się do możliwych konsekwencji społecznych wprowadzenia określonych przepisów prawnych lub też przyjęcia określonej ich interpretacji;

• argumenty tego rodzaju zwykło się nazywać argumentami konsekwencjalistycznymi, argumenty te odgrywają szczególnie doniosłą rolę zwłaszcza w przypadku tych regulacji, w których prawo funkcjonuje jako instrument polityki społecznej,

• Interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne do jakich prowadzić będzie określona interpretacja i wybrać taka interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych,

• SN odwołując się do argumentu z konsekwencji, zaznacza, że „trzeba eliminować takie ustalenia interpretacyjne tekstów prawnych, przy których przyjęciu skutki stosowania odpowiedniego przepisu byłyby wadliwe, a w szczególności prowadziłyby do skutków niezamierzonych”,

• Należy jednak zaznaczyć, że często nie dysponujemy wiedzą, która pozwalałaby przewidzieć konsekwencje różnych interpretacji przepisu oraz oceniać ich wartość;

Argumentum ad absurdum

• Argument ten stanowi szczególną postać argumentu z konsekwencji,

• Służy on do tego, by odrzucić określoną interpretację wskazując, iż prowadzi ona do absurdalnych konsekwencji,

• Należy odrzucić taką interpretację przepisu, która prowadzi do absurdalnych lub niemożliwych do zaakceptowania konsekwencji,

• Argumentum ad absurdum to jedna z najstarszych, najbardziej popularnych i powszechnie akceptowanych dyrektyw wykładni,

• Wykazanie, że określona interpretacja prowadzi do konsekwencji absurdalnych stanowi z zasady wystarczającą rację przemawiającą za jej odrzuceniem, argumentum ad absurdum jest jedną z racji uzasadniających odstąpienie od sensu językowego przepisu;

Wykładnia komparatystyczna

• Wskutek tendencji integracyjnych w Europie i na świecie sądy coraz częściej odwołują się do orzecznictwa i dorobku doktryny w innych krajach,

• W naszym kraju przeważa powoływanie się na orzecznictwo i doktrynę sądów francuskich i niemieckich, chociaż spotykamy się również z odwołaniami do judykatury o doktryny anglosaskiej,

• W wykładni przepisów można uwzględniać zasady interpretacji podobnych przepisów w innych krajach,

• Uznanie przez nową konstytucję zasady prymatu prawa międzynarodowego, a także wstąpienie Polski do UE, w której obowiązuje zasada prymatu prawa unijnego nad prawem wewnętrznym państw członkowskich przyczyni się niewątpliwie do spopularyzowania argumentów komparatystycznych;

Wykładnia historyczna

• Polega ona na uwzględnieniu w toku interpretacji kierunku ewolucji instytucji prawnych,

• W wykładni przepisów można brać pod uwagę argumenty wynikające z kontekstu historycznego powstania i ewolucji instytucji prawnych,

• W naszym kraju wykładnia historyczna nie jest traktowana jako odrębny typ wykładni i z tego powodu uznaliśmy ją za jeden ze sposobów wykładni funkcjonalnej;

DOMNIEMANIA INTERPRETACYJNE

• Domniemania interpretacyjne pełnią dwie funkcje w procesie wykładni: po pierwsze, objęty domniemaniem fakt, nie wymaga ustalenia, ponieważ jest on domniemywany, po drugie, domniemania interpretacyjne zmieniają ciężar argumentacji. Ciężar ten spoczywa bowiem nie na tym, kto powołuje się na domniemanie, ale na tym, kto je kwestionuje,

• Do najistotniejszych domniemań interpretacyjnych spotykanych w naszym orzecznictwie zaliczyć można następujące reguły:

  • Domniemanie zgodności normy z konstytucją,

  • Domniemanie zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą,

  • Domniemanie racjonalności prawodawcy, z którego wyprowadza się cały szereg bardziej szczegółowych reguł m.in.:

    • Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm sprzecznych,

    • Domniemanie, że w przepisach prawnych nie ma luki,

    • Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm zbędnych,

    • Domniemanie, że prawodawca dąży do społecznie aprobowanych celów,

    • Domniemanie, że prawodawca liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji,

• Do domniemań interpretacyjnych zaliczyć należy również reguły typu in dubio. Reguły tego rodzaju wskazują, w jaki sposób należy rozstrzygać wątpliwości interpretacyjne, a więc na przykład, że wątpliwości interpretacyjne w postępowaniu karnym powinny być rozstrzygane na korzyść oskarżonego. Tutaj na uwagę zasługują następujące reguły:

  • In dubio pro libertate,

  • In dubio pro reo,

  • In dubio pro tributario,

• Każde z domniemań jest domniemaniem wzruszalnym,

• Domniemania interpretacyjne należy odróżnić od domniemań prawnych i faktycznych, te dwie ostatnie kategorie domniemań wiążą się z kwestią ustalenia stanu prawnego lub stanu faktycznego, a nie zasadami rozstrzygania wątpliwości interpretacyjnych;

Domniemanie zgodności z konstytucją

• Domniemanie zgodności z konstytucją to obok domniemania racjonalnego prawodawcy najczęściej powoływane w praktyce orzeczniczej naszych sądów domniemania interpretacyjne,

• Domniemanie to z jednej strony nakłada ciężar argumentacji na tą stronę, która kwestionuje zgodność aktu normatywnego z konstytucją, z drugiej zaś zobowiązuje interpretatora do poszukiwania takiej interpretacji, przy której norma byłaby zgodna z konstytucją, a to w myśl zasady, która implikuje to domniemanie, że wszelkie wątpliwości interpretacyjne muszą być rozstrzygnięte na korzyść domniemania, że przepis jest zgodny z konstytucją, a nie wbrew niemu,

• Bardzo ważną konsekwencją domniemania konstytucyjności aktów normatywnych jest uznanie, że przepis nie może być uznany za niezgodny z konstytucją, a tym samym, że zasadniczo nieuzasadnione jest wszczęcie postępowania o jego derogację w sytuacji, w której można podać taka jego wykładnię, która będzie zgodna z konstytucją;

Domniemanie racjonalności prawodawcy

• Jest jednym z najczęściej powołanych domniemań interpretacyjnych przez nasze sądy,

• TK uważa domniemanie racjonalności prawodawcy za wręcz niezbędne założenie każdej interpretacji przepisów prawnych,

• Z domniemania racjonalności orzecznictwo i doktryna wyprowadzają cały szereg bardziej szczegółowych reguł, takich jak domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm sprzecznych, norm zawierających luki lub zbędnych, dąży di społecznie aprobowanych celów, liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji,

• Domniemanie racjonalności jest domniemaniem wzruszalnym, nie może ono uzasadniać „prób” naprawiania tekstów prawnych pod przykrywką argumentu, że racjonalny prawodawca nie mógł chcieć tego, co w tekście prawnym zostało napisane,

In dubio pro libertate

• Reguła in dubio pro libertate nakazuje rozstrzyganie wątpliwości interpretacyjnych na rzecz, a nie przeciw prawom i wolnościom obywatelskim,

• Reguła in dubio pro libertate znajduje swoje rozwinięcie w innej dyrektywie wykładni, która zabrania wykładni rozszerzającej oraz stosowania analogii w przypadku obowiązków obywateli oraz zezwala na wykładnie rozszerzającą oraz analogię w odniesieniu do ich praw i wolności,

• Reguła in dubio pro libertate należy do podstawowych kanonów wykładni prawa w społeczeństwach demokratycznych,

• Reguły in dubio pro reo oraz in dubio pro tributario, to nic innego jak aplikacje tej reguły na gruncie prawa karnego i podatkowego,

In dubio pro reo

• Regułę in dubio pro reo powinno się stosować zarówno do wyjaśniania wątpliwości faktycznych jak i prawnych,

• Zgodnie z tą regułą w razie wątpliwości interpretacyjnych należy przyjąć wykładnie bardziej korzystną dla oskarżonego,

• W szczególności zabrania przyjmowania takiej interpretacji przepisów, która by rozszerzała zakres odpowiedzialności karnej,

• Z regułą in dubio pro reo ściśle wiąże się zakaz stosowania w postępowaniu karnym wykładni rozszerzającej i analogii na niekorzyść oskarżonego,

In dubio pro tributario i zakaz wykładni in dubio pro fisco

• Zasada in dubio pro tributario stanowi odpowiednik reguły in dubio pro reo na terenie postępowania podatkowego,

• Zgodnie z tą zasadą nie jest dopuszczalne rozstrzyganie wątpliwości interpretacyjnych na niekorzyść podatnika, w szczególności rozstrzyganie takich wątpliwości nie może wprowadzać nowych obciążeń podatkowych ani też rozszerzać obciążeń istniejących,

• Zasadę rozstrzygania wątpliwości interpretacyjnych na rzecz podatnika (in dubio pro trbutario) ujmuje się często jako zakaz interpretowania takich wątpliwości na korzyść fiskusa (in dubio pro fisco),

• Zasada in dubio pro tributario, podobnie jak zasada in dubio pro reo, odnosi się również do wątpliwości faktycznych, a zatem wszelkie wątpliwości związane z materiałem dowodowym oraz ustaleniami faktycznymi winny być również tłumaczone na rzecz podatnika,

ZAKRES WYKŁADNI – WYKŁADNIA LITERALNA, ROZSZERZAJĄCA I ZWĘŻAJĄCA

• Ze względu na zakres wykładni wyróżnia się następujące jej rodzaje:

  • Wykładnie literalną (interpretatio declarativa),

  • Wykładnię rozszerzającą (interpretatio extensiva),

  • Wykładnie zwężającą (interpretatio restrictiva),

• Punktem odniesienia tego podziału jest wykładnia językowa,

• Wykładnia, której rezultat pokrywa się z rezultatem wykładni językowej to wykładnia literalna (ścisła, rygorystyczna, dosłowna),

• Każda wykładnia, która daje wynik szerszy od wykładni językowej, to wykładnia rozszerzająca,

• Każda wykładnia, która daje znaczenie węższe od wyniku wykładni językowej to wykładnia zwężająca,

Ogólne zasady stosowania wykładni literalnej, rozszerzającej i zwężającej

• Wszystkie przepisy prawa powinny być interpretowane literalnie, chyba, że istnieją ważne racje, by nadać im interpretację rozszerzającą lub zwężającą,

• W sposób ścisły, literalny powinny być w szczególności interpretowane przepisy kompetencyjne oraz przepisy ograniczające prawa lub wolności obywatelskie,

• Dopuszczalna jest interpretacja rozszerzająca prawa i wolności obywatelskie, a zasadniczo jest niedopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca ich obowiązki oraz ograniczenia ich praw i wolności,

• Przepisy odnoszące się do działań władczych organów państwowych nie powinny być interpretowane rozszerzająco, natomiast jest zasadniczo dopuszczalna taka interpretacja w przypadku działań niewładczych,

• Zakaz wykładni rozszerzającej wyjątków (exceptiones non sunt extendendae),

• Zakaz wykładni rozszerzającej przepisów prawnych, które stanowią lex specialis,

• Zakaz wykładni rozszerzającej przepisów, których redakcja sugeruje, że powinny być rozumiane ściśle, a więc na przykład przepisów, w których kontekście użyto taki słów jak „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie”,

• Nakaz wykładni literalnej przepisów prawa karnego,

• Nakaz wykładni literalnej przepisów prawa podatkowego,

• Zakaz stosowania wykładni rozszerzającej przepisów prawa karnego, jeżeli wykładnia taka miała by prowadzić do rozszerzenia odpowiedzialności karnej oskarżonego, a to ze względu na zasadę nulla poena sine lege; dopuszczalna jest natomiast wykładnia rozszerzająca na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo),

• Zakaz stosowania wykładni rozszerzającej w prawie podatkowym, jeżeli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia zakresu opodatkowania, a to ze względu na zasadę nullum tribulum sine lege; dopuszczalna jest natomiast wykładnia rozszerzająca na korzyść podatnika (in dubio pro tributario),

Dyrektywy odstępstwa od sensu językowego przepisu dopuszczające wykładnię rozszerzającą i zwężającą:

• Interpretator ma prawo zastosować wykładnię rozszerzającą lub zwężającą w każdym przypadku, gdy:

  • Sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi, a z istotnych powodów uchylenie przepisu byłoby w danym momencie niemożliwe lub niecelowe,

  • Wykładnia językowa prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne, niesprawiedliwe, nieracjonalne lub niweczące ratio legis interpretowanego przepisu,

  • Wykładnia językowa prowadzi do ad absurdum,

  • Mamy do czynienia z oczywistym błędem legislacyjnym;

Wykładnia literalna (interpretatio declarativa)

• Wykładnia, której rezultat pokrywa się z rezultatem wykładni językowej to wykładnia literalna (ścisła, rygorystyczna, dosłowna),

• Nakaz wykładni literalnej wszystkich przepisów prawnych stanowi zasadę,

• Zasada ta jest szczególnie rygorystycznie przestrzegana w przypadku przepisów represyjnych, ograniczających prawa i obowiązki obywateli, w prawie podatkowym, w prawie karnym, nakładających obowiązki na obywateli, wszystkie wyjątki powinny być ściśle interpretowane,

• Wykładni rozszerzającej lub zwężającej nie podlegają definicje legalne,

• Nakaz wykładni literalnej może wynikać z specyficznych cech określonych pojęć lub instytucji (np. pojęcia ilościowe, matematyczne muszą być interpretowane ściśle),

Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva)

• Każda wykładnia, która daje wynik szerszy od wykładni językowej, to wykładnia rozszerzająca,

• W odniesieniu do zasad stosowania wykładni rozszerzającej rozwinęło się wiele reguł, jedną z najważniejszych jest zasada życzliwej interpretacji wszystkich praw i wolności obywatelskich, a więc zasada, że wszystkie prawa i wolności obywatelskie mogą być interpretowane rozszerzająco, natomiast wszelkie ograniczenia tych praw i wolności ściśle lub nawet zwężająco,

• Interpretacja rozszerzająca praw i wolności nie może oczywiście ignorować obiektywnie istniejących możliwości faktycznych realizacji praw i wolności obywatelskich,

• Z zasadą ścisłej interpretacji przepisów prawa karnego i podatkowego wiąże się zakaz wykładni rozszerzającej przepisów prawa karnego i podatkowego w tych wszystkich sytuacjach, w których mogłoby to wywołać skutki negatywne dla oskarżonego lub podatnika, w szczególności prowadzić do rozszerzenia lub zaostrzenia ich odpowiedzialności prawnej,

• Nie jest wykluczona wykładnia rozszerzająca przepisów prawa karnego i podatkowego, jeśli jest ona korzystna dla oskarżonego lub podatnika,

• Wymienione dyrektywy wykładni wywodzi się z zasad nullum crimen nulla poena sine lege oraz nullum tribulum sine lege, wspierają je tez reguły in dubio pro reo oraz ind dubio pro tributario,

• Zakazowi wykładni rozszerzającej podlegają przepisy szczególne, tzn. przeznaczone tylko dla określonej grupy ludzi lub grupy sytuacji, nie wolno też interpretować rozszerzająco przepisów kompetencyjnych,

• Zakaz lub dopuszczalność wykładni rozszerzającej może wynikać wprost z redagowanego tekstu prawnego – przepis kończy się zwrotem „i inne” – podlega wykładni rozszerzającej, może też wynikać z ratio legis

• Zasada, że wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae) ,

Wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva)

• Każda wykładnia, która daje znaczenie węższe od wyniku wykładni językowej to wykładnia zwężająca,

• Rzadziej stosowana niż wykładnia rozszerzająca,

• Zasadniczo dopuszczalna jest wykładnia zwężająca obowiązki obywateli, a także wszelkich przepisów ograniczających przysługujące im prawa i wolności,

• Niekiedy zastosowanie wykładni zwężającej może zostać usprawiedliwione ważnymi argumentami systemowymi i celowościowymi,

• Zastosowanie może zostać również usprawiedliwione odwołaniem się do dyrektyw odstępstwa od sensu językowego przepisu, zgodnie z tymi dyrektywami wykładnie zwężającą wolno będzie zastosować przede wszystkim wtedy, gdy wymaga tego usunięcie sprzeczności z wartościami konstytucyjnymi, w sytuacji, gdy wykładnia językowa prowadzi do ad absurdum i gdy prowadzi do rozstrzygnięcia, które uznane zostanie za rażąco niesłuszne, niesprawiedliwe lub nieracjonalne;

WNIOSKOWANIA PRAWNICZE

• Reguły wnioskowań prawniczych pozwalają nam wnioskować w oparciu o to, iż w systemie obowiązuje określona norma o tym, że obowiązuje w nim również inna norma. Reguły te odnoszą się do tych sytuacji, które nie zostały expressis Derbis uregulowane przez obowiązujące przepisy prawne, a więc takich, w których mówimy, że w prawie jest luka,

• Spośród tych reguł najważniejsze to:

  • Argumentum a simile (analogia),

  • Argumentum a contario,

  • Argumentum a fortiori,

  • Dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu,

• Zgodnie z dyrektywą pierwszeństwa wykładni sensu stricto, interpretator powinien w pierwszej kolejności posłużyć się dyrektywami wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej i dopiero wtedy, gdy przy ich pomocy nie uda mu się usunąć luki wolno jest mu odwołać się do reguł wnioskowań prawniczych,

• Sąd oceniając zastosowanie wnioskowań prawniczych musi zatem rozważyć dwie kwestie, po pierwsze, czy zastosowanie danego wnioskowania jest z logicznego punktu widzenia możliwe i po drugie, czy jest ono prawnie dopuszczalne;

Ogólne zasady stosowania analogii i argumentum a contrario

• Regułą jest, iż wtedy, gdy wolno jest stosować analogię, to nie wolno jest stosować argumentum a contr ario i vice versa,

• Za dopuszczalne uważa się wnioskowanie z analogii wtedy, gdy dana regulacja ma charakter otwarty i niezupełny, natomiast za niedopuszczalne wówczas, gdy uważa się ją za zamkniętą i zupełną,

• Za niedopuszczalna uważa się analogię na niekorzyść oskarżonego, nie ma bowiem żadnych przeszkód, by stosować analogię na korzyść oskarżonego, w szczególności jednak uważa się za niedopuszczalną analogie, która by wprowadzała nowe czyny zabronione przez prawo karne lub zwiększała zakres odpowiedzialności karnej (nullum crimen, nulla poena sine lege); podobne zasady obowiązują w prawie podatkowym,

• Zasadniczo przyjąć można regułę, że w tych sytuacjach, w których dopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca dopuszczalna jest także analogia i odpowiednio, w tych sytuacjach, w których niedopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca niedopuszczalna jest także analogia; różnica polega na tym, że wykładnię stosujemy wtedy, gdy przepis jest wątpliwy, natomiast analogię stosujemy wtedy, gdy w prawie występuje luka;

• Dyrektywy stosowania analogii i wnioskowania z przeciwieństwa:

  • Analogia jest zasadniczo dopuszczalna w tych wszystkich gałęziach prawa, w których regulacji prawnej nie uważa się za zamkniętą (zupełną) i wyczerpującą, w tych natomiast działach prawa, w których uznaje się regulację prawną za zamkniętą i wyczerpującą stosować należy argumentum a contrario,

  • Zakaz stosowania analogii w stosunku do przepisów prawa karnego, jeżeli wykładnia taka miała by prowadzić do rozszerzenia odpowiedzialności karnej oskarżonego, a to ze względu na zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege; dopuszczalna jest natomiast analogia na korzyść oskarżonego,

  • Zakaz stosowania analogii w prawie podatkowym, jeżeli miałaby ona prowadzić do rozszerzenia zakresu opodatkowania, a to ze względu na zasadę nullum tribulum sine lege; dopuszczalna jest natomiast analogia na korzyść podatnika,

  • Analogię wolno jest stosować do luk konstrukcyjnych (technicznych), zasadniczo niedopuszczalne jest jej stosowanie w stosunku do luk aksjologicznych i luk swoistych,

  • Zasadniczo dopuszczalna jest analogia w przypadku praw i wolności obywatelskich, a zasadniczo niedopuszczalne jest stosowanie analogii w odniesieniu do obowiązków obywatelskich,

  • Niedopuszczalne jest stosowanie analogii w odniesieniu do przepisów ograniczających prawa i wolności obywatelskie, jeśli skutkiem ich zastosowania byłoby rozszerzenie tych ograniczeń,

  • Zakaz stosowania analogii w odniesieniu do wyjątków,

  • Zakaz stosowania analogii w odniesieniu do przepisów prawnych, które stanowią lex specialis,

  • Zakaz analogii w stosunku do przepisów, których redakcja sugeruje, że powinny być rozumiane ściśle, a więc na przykład przepisów, w których użyto takich słów jak „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie”,

Analogia

• Nazywana również argumentum a simile lub też wnioskowaniem z podobieństwa,

• Występuje w 2 podstawowych formach analogi z ustawy (analogia legis) i analogii z prawa (analogia iuris),

Analogia legis

• Cechą wyróżniającą analogii legis jest to, że jej podstawą jest zawsze jakiś konkretny przepis prawny lub też grupa takich przepisów, które muszą zostać wskazane we wnioskowaniu organu stosującego prawo,

• We wnioskowaniu z analogii legis wyróżnić można 3 podstawowe etapy:

  • Ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne,

  • Ustalenie, iż istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego,

  • Powiązanie z faktem prawnym nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawne,

• Stosowanie analogii nie oznacza, że przepis stanowiący podstawę analogii musi być zastosowany dosłownie,

• W przypadku stosowania analogii obowiązuje zasada stosowania przepisu najbardziej podobnego,

Analogia iuris

• Podstawą analogii nie jest żaden ściśle wskazany przepis prawa ale nieraz bardzo ogólne zasady lub wartości na których opiera się prawo lub cała grupa przepisów, które mogą być relewantne dla rozstrzygnięcia kwestii nieuregulowanych przez prawo,

• Zasada pierwszeństwa analogii legis, zgodnie z którą analogię iuris wolno jest zastosować dopiero wówczas, gdy luki nie można usunąć przy pomocy analogii legis;

Odpowiednie zastosowanie przepisu

• Szczególny przypadek analogii,

• O odpowiednim zastosowaniu przepisu mówimy wówczas, gdy sama norma prawna nakazuje nam zastosować przepis prawny lub przepisy prawne należące do innej instytucji prawnej; zwykle podstawą takiej decyzji jest podobieństwo między przepisami, co w naturalny sposób wiąże odpowiednie stosowanie przepisu z analogią,

• Odpowiednie zastosowanie przepisu nakazuje interpretatorowi uwzględnienie ewentualnych różnic między instytucjami, do których należy przepis odsyłający i przepis odesłania, w rezultacie odpowiednie zastosowanie przepisu może polegać na jego zastosowaniu wprost, zastosowaniu z odpowiednimi modyfikacjami lub na odmowie jego zastosowania ze względu na określone różnice,

Wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario)

• Stanowi dokładne odwrócenie wnioskowania z analogii,

• Wnioskowanie z przeciwieństwa zabrania stosowania podobnych lub takich samym konsekwencji prawnych do sytuacji, które są do siebie pod istotnymi względami podobne,

• Wnioskowanie przebiega tutaj wg następującego schematu: jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identyczny z faktem f, to nie wolno jest do niego zastosować konsekwencji k i to nawet wtedy, gdyby był on pod istotnymi względami podobny do faktu f,

• Argument a contrario jest zasadniczą metodą wnioskowania w prawie karnym i podatkowym, jednakże nawet tam analogię na korzyść oskarżonego i podatnika uważa się za dopuszczalną,

• Argument a contrario wolno też stosować do przepisów wyjątkowych oraz lex specialis, a także ograniczających prawa i wolności obywatelskie,

• Gdy w kontekście danego przepisu występują zwroty typu „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko” to należy zastosować wnioskowanie z przeciwieństwa, ponieważ użycie tych zwrotów sugeruje, iż intencją prawodawcy było ograniczenie danej normy wyłącznie do faktów w niej skazanych,

• Wnioskować a contrario należy w sytuacjach, w których zakres regulacji został taksatywnie określony,

• Za niedopuszczalne uznaje się wnioskowanie a contrario w sytuacjach określonych w regułach odstępstwa, a więc wtedy gdyby prowadziło ono do ad absurdum, do rezultatów rażąco niesprawiedliwych lub nieracjonalnych, a także do rażącej sprzeczności z konstytucją lub oczywistego błędu legislacyjnego,

Argumentum a fortiori

• Wnioskowanie a fortiori przebiega wg schematu: jeżeli A, to tym bardziej B,

• Wnioskowanie to występuje w 2 odmianach:

  • argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z większego na mniejsze), podstawą wnioskowania jest tutaj przepis uprawniający, a wnioskowanie ma następującą strukturę: komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej; np. jeśli sąd może kogoś pozbawić władzy rodzicielskiej, to tym bardziej może tą władzę ograniczyć,

  • argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z mniejszego na większe), podstawą wnioskowania jest tutaj przepis zakazujący, a wnioskowanie przebiega wg następującego schematu: jeżeli zakazane jest mniej, to tym bardziej zakazane jest więcej, np. jeżeli zakazane jest deptanie trawy, to tym bardziej zakazane jest łamanie krzewów i drzew,

• wnioskowania a fortiori są dopuszczalne we wszystkich działach prawa i do wnioskowań tego typu nie stosują się ograniczenia, z którymi mamy do czynienia w przypadku analogii i argumentum a contrario,

• od argumentu a fortiori wolno jest odstąpić w tych wszystkich sytuacjach, w których wnioskowanie to prowadziłoby do rezultatów, o których jest mowa w regułach odstępstwa, w więc ad absurdum, do wyniku rażąco niesprawiedliwego lub nieracjonalnego, do ewidentnej sprzeczności z konstytucją lub oczywistego błędu legislacyjnego,

Wnioskowanie z celu na środki

• przebiega wg następującej reguły: jeśli dozwolona lub nakazana jest realizacja określonego stanu rzeczy, to tym samym jest dozwolone lub nakazane podjęcie środków, które są niezbędne do realizacji tego stanu rzeczy,

• jedną z odmian wnioskowania z celu na środki jest wnioskowanie zgodnie z regułą instrumentalnego nakazu i regułą instrumentalnego zakazu,

• zgodnie z regułą instrumentalnego nakazu, jeżeli obowiązuje określona norma, to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego, co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy (np. jeśli lekarz ma obowiązek ratowania życia pacjenta i w danej sytuacji do osiągnięcia tego celu konieczne jest podanie określonych leków, to lekarz ma taki właśnie obowiązek),

• zgodnie z regułą instrumentalnego zakazu, jeżeli obowiązuje określona norma, to tym samym zakazane jest czynienie tego wszystkiego, co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy (jeśli strażnik ma obowiązek strzeżenia określonego obiektu to tym samym nie jest mu wolno spać lub oddalać się w trakcie służby od tego obiektu);

REGUŁY KOLIZYJNE

• dotyczą kwestii rozstrzygania kolizji między sprzecznymi lub niezgodnymi normami w sytuacji, w której prawodawca żadnej z kolidujących norm nie uchylił,

• 3 podstawowe rodzaje reguł kolizyjnych:

  • Reguła hierarchiczna (lex superior derogat legi inferiori),

  • Reguła chronologiczna (lex posteriori derogat legi priori),

  • Regułę merytoryczną (lex specialis derogat legi generali),

• Zgodnie z regułą hierarchiczną norma hierarchicznie wyższa uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą, reguła ta ma wśród reguł kolizyjnych najwyższą moc; norma wyższa uchyla normę niższą bez względu na to w jakim czasie obie normy zostały wydane i bez względu na to, która z nich jest bardziej ogólna (ustawa uchyla rozporządzenie);

• Reguła chronologiczna mówi, że akt wydany później uchyla alt wydany wcześniej pod warunkiem jednak, że akt późniejszy ma nie niższą moc prawną niż akt wcześniejszy (późniejsze rozporządzenie nie uchyla niezgodną z nim ustawę);

• Reguła merytoryczna stosowana jest do norm, których zakresy zastosowania pozostają w stosunku zawierania się (nadrzędności, podrzędności), zakres lex specialis musi się więc zawierać w zakresie lex generalis, lex specialis oznacza zatem normę bardziej szczegółową, a lex generalis normę bardziej ogólną

Lex generalis

Lex specialis

Zbieg reguł kolizyjnych

• Zbieg reguły hierarchicznej z innymi regułami – stosuje się zawsze regułę hierarchiczną,

• Zbieg reguły chronologicznej i merytorycznej – stosuje się zasadę, że norma późniejszą ogólna nie uchyla normy wcześniejszej szczególnej (lex posteriori generalis non derogat legi priori specialis),

Organy stosujące prawo odmawiają stosowania prawa, nie mają one kompetencji do uchylania prawa; TK zaleca, by nie dochodziło do bałaganu w kraju, by każdy sąd, który stwierdził, że zachodzi podejrzenie sprzeczności aktu z ustawą, prawem UE, powinien wystąpić z pytaniem prawnym, a organ powinien w takiej sytuacji wystąpić do zwierzchnika z pytaniem prawnym, który może z kolei wystąpić z tym pytaniem dalej aż do NSA.

Czy ustawa może uchylić kodeks? TK – wprawdzie kodeks ma wyróżnioną pozycję, to jednak jest on zwykłą ustawą, która może być przez inne zwykłe ustawy zmieniona, nowelizowana, uchylana, choć powinien dokonywać zmian całościowych poprzez nowelizację kodeksu a nie przez pojedyncze ustawy.

Lex posteriori – przepisy prawa międzyczasowego, które mogą zrobić odstępstwa, można w tych przepisach zrobić wyjątek (są to przepisy końcowe).

Lex specialis – różne kryteria tego, co można określić lex specialis, kryteria podmiotowe, czasowe.

Uzasadnienie decyzji interpretacyjnych

• Błędna wykładnia stanowi błąd, co do prawa i może być podstawą postępowania odwoławczego, możemy uchylić wyrok,

• Powinno zawierać następujące elementy: wskazanie jaką sąd interpretacje uważa za prawidłową, powołać argumenty, na podstawie jakich reguł wykładni uważa że dana wykładnia jest prawidłowa, strona, która wskazuje inną interpretację za prawidłową musi wskazać argumenty przemawiające za tym, że konkurencyjna interpretacja nie jest prawidłowa, a przedstawiona przez nią jest prawidłowa,

• Czy trzeba wskazać dlaczego taka interpretacja przepisu jest prawidłowa? Nawet, gdy występują pojęcia niedookreślone sąd jest zobowiązany do uzasadnienia dlaczego decyzja jest prawidłowa,

• Swobodne uznanie – nawet gdy przepis stawia taką możliwość, nie zwalnia to z poprawnej wykładni i uzasadnienia decyzji;