KRĄŻENIE ELIT WEDŁUG VILFREDO PARETO

Vilfredo Federico Damasco Pareto (1848-1923)

• ekonomista i myśliciel społeczny

• radykalny krytyk idei postępu i liberalnej demokracji

• wyznawca pozytywizmu

• twórca teorii krążenia elit

• wprowadził do nauk społecznych wiele ważnych kategorii teoretycznych: system społeczny, równowaga społeczna, elita (te kategorie nie były jego wynalazkiem, ale on nadał im kształt w jakim weszły do socjologii XXw.)

• autor dzieł znaczących dla socjologii:

“Cours d'*conomie politicue”

“Les systemes socialistes”

“ Trattato di sociologia generale”

“The Mind and Society”

1. Równowaga systemu społecznego

2. Heterogeniczność systemu społecznego

3. Piramida społeczna

4. Elita

5. Krążenie elit

6. Podsumowanie

1. RÓWNOWAGA SYSTEMU SPOŁECZNEGO

Pareto, jako teoretyk systemu społecznego, uważał za konieczne rozpatrywanie społeczeństwa w stanie unieruchomienia i przy uwzględnieniu tylko niektórych elementów składających się na każde konkretne społeczeństwo.

Stworzył abstrakcyjny model systemu społecznego, w którym działają przeciwstawne sobie siły. Historia interesowała Pareta nie jako proces, ale jako zbiór faktów układających się w powtarzalny wzór.

W świecie społecznym Pareta nie istnieje postęp czy rozwój (wyjątkiem jest nauka i technika, ale to niewielka sfera ludzkich działań). Zmiana w świecie społecznym ma charakter falowy, w istocie jest to oscylacja wokół stałego punktu równowagi systemu społecznego (J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, 2003, s. 353).

“Molekuły” (czyli jednostki), z których składa się “agregat społeczny”, są w ciągłym ruchu. Jedne jednostki wzbogacają się, inne- ubożeją. Wewnątrz społeczeństwa dokonują się ciągłe zmiany. Jednostki zmieniają swoje położenie i przynależność do warstw społecznych, dlatego organizacja społeczna przypomina żywy organizm.

Dochody zbiorowości

(Rysunek nr 1)

W społeczeństwie zachodzą dwa rodzaje zmian dotyczące rozkładu bogactwa:

1. człowiek umiera, potomkowie po nim dziedziczą, dochód się nie zmienia, zmienia się natomiast osoba, która nim dysponuje, są to zmiany wywołane ruchem ludności;

2. niektóre jednostki bogacą się i przechodzą do warstw wyższych, inne- ubożeją i spadają do warstw niższych, są to zmiany wywołane ruchem bogactwa.

Jak pisze Pareto, każda warstwa pozyskuje mniej więcej tyle samo jednostek, ile ich traci. Zmiany powodowane przez ruch ludności mogą być kompensowane przez zmiany powodowane ruchem bogactwa. Wynikiem końcowym jest zerowa zmiana całkowita- kształt krzywej obrazującej rozkład bogactwa nie zmienia się (rysunek nr 1)

Dla Pareta zmiany odnoszące się do dysponentów dochodów są szczególnie doniosłe dla teorii doboru społecznego. Przyczyny, warunkujące rozkład dysponentów dochodów, oddziałują mniej lub bardziej intensywnie. Pareto wyróżnia dwie skarajne sytuacje:

1. każda jednostka znajduje się w warstwie odpowiadającej jej zdolnościom;

2. każda warstwa dysponująca określonym dochodem jest zamkniętą kastą i nie ma żadnej wymiany między warstwami.

W rzeczywistości mamy do czynienia z sytuacjami pośrednimi. Zdolności, o których wspomina Pareto, mogą obejmować dobro i zło. W zbiorowości złodziei - zdolność do kradzieży determinuje rozkład dochodów. W zbiorowości, w której produkcja dóbr warunkuje pozyskiwanie dochodów, rozkład dochodów zależy od zdolności do pracy, oszczędzania etc. Ale, jak zauważa Pareto, podział właścicieli dochodów nigdy nie jest doskonały. Jednostka, która odziedziczy fortunę znajdzie się w wyższej warstwie, niż znalazłaby się dzięki swoim zdolnościom, dobrym lub złym.

Pareto zwraca uwagę na jeszcze jedną zależność: gdy całkowita ilość bogactwa jest niewielka, tylko jednostki najzdolniejsze mogą osiągnąć jego znaczną część. Kiedy całkowita ilość bogactwa jest duża, dobra są łatwiejsze do osiągnięcia i znaczną jego część mogą uzyskać jednostki przeciętnie zdolne. Pareto posługuje się przykładem walki zapaśniczej. Jeśli jest jedna nagroda, to zdobędzie ją zwycięzca. Gdy są dwie nagrody, to zapaśnik słabszy od zwycięzcy zdobędzie drugą nagrodę. Zwycięzca zadowolony z wygranej, mniej będzie skłonny do narażania się na nowe niebezpieczeństwo i odbierania nagrody drugiemu zapaśnikowi.

2. HETEROGENICZNOŚĆ SYSTEMU SPOŁECZNEGO

W świecie społecznym Pareta podział jednostek, ze względu na rodzaj wykonywanych zajęć, nie jest do końca racjonalny. Ta sama jednostka może wykonywać kilka różnych funkcji i przynależeć do kilku różnych klas jednocześnie, dlatego społeczeństwa ludzkie nie przypominają społeczeństw zwierzęcych. W społeczeństwach ludzkich, jak pisze Pareto, wyróżnia się funkcje lub rodzaje zajęć, a nie jednostki.

Rodzaje zajęć:

1. zajęcia bezpośrednio wiążące się z wytwarzaniem dóbr ekonomicznych;

2. zajęcia pośrednio współdziałające z produkcją dóbr ekonomicznych lub użyteczne dla agregatu społecznego; obejmują opiekę;

3. bezczynność; nie do wszystkich, którzy pozostają bez zajęcia stosuje się pojęcie nieużyteczności; dzieci- w przyszłości będą wytwórcami, starcy- byli nimi w przeszłości;

4. zajęcia, których celem jest przywłaszczanie sobie (środkami legalnymi lub nielegalnymi) dóbr należących do innych.

Społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne. Ścieranie się sprzecznych interesów przyczynia się do ustalania się równowagi społecznej, która jest rezultatem ciągłych akcji i reakcji. “Każda różnica jest potencjalnym konfliktem, a walka stanowi uniwersalne prawo życia”(Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, 2003, s.354). Elementy składowe społeczeństwa różnią się między sobą ze względu na płeć, wiek, siłę fizyczną, zdrowie, zdolności intelektualne i moralne, aktywność, odwagę etc. Ponadto każda jednostka jest rozdarta wewnętrznie, przeżywa wewnętrzny konflikt. Obecne są w niej dwie skłonności nie do pogodzenia. Z jednej strony dąży do wsółpracy, z drugiej- do rywalizacji. Społeczeństwo, jako agregat niejednorodnych jednostek, z których każda z osobna jest wewnętrznie skonfliktowana, jest tym bardziej heterogeniczne.

Dla Pareta twierdzenie o obiektywnej równości ludzi jest tak absurdalne, że nie trzeba go nawet obalać. Podkreśla, że subiektywna idea równości ma duże znaczenie i wywiera potężny wpływ na zmiany, jakim ulega społeczeństwo.

W łonie każdego społeczeństwa rozgrywa się walka. Konflikty te związane są z powstawaniem i upadkiem społecznych elit. Społeczeństwo dzieli się na elitę i masy, według Pareta ten podział jest trwalszy niż podziały klasowe.

3.PIRAMIDA SPOŁECZNA

Piramida społeczna

(rysunek nr 2)

Piramida społeczna jest w rzeczywistości rodzajem bączka (kształt zaproponowany przez Ottona Ammona). Bogaci zajmują jej szczyt, biedni- podstawę. Jak zakłada Pareto, jeżeli ludzie tworzą warstwy według posiadanego bogactwa, to figura a b c g f e d (rysunek nr 2) przedstawia zewnętrzny kształt organizmu społecznego. Kształt ten nie zmienia się, jest stały dla średniego i względnie krótkiego czasu. Molekuły agregatu społecznego nie pozostają w spoczynku. Wewnątrz organizmu społecznego odbywa się ciągły, intensywny ruch, co upodabnia go do organizmu żywego.

Pareto zakłada również, że jeżeli ludzie tworzą warstwy społeczne według innych cech, np. inteligencji, zdolności do matematyki, talentu muzycznego, czy przymiotów moralnych, to krzywa, ilustrująca rozkład tych cech, prawdopodobnie będzie mieć podobny kształt do krzywej obrazującej rozkład bogactwa. Oczywistym jest, że jednostka nie zajmuje tego samego miejsca w figurach nakreślonych ze względu na różne cechy, tzn. geniusz muzyczny niekoniecznie będzie geniuszem matematycznym.

Pareto dalej zakłada, że jeżeli wykreślimy taką krzywą dla zilustrowania stopnia wpływu pewnych jednostek na władzę polityczną i społeczną, jednostki, zajmujące określoną pozycję w figurze obrazującej dostęp do władzy, zajmą to samo miejsce w figurze obrazującej rozkład bogactwa. Klasy zwane wyższymi, są na ogół najbogatsze.

4. ELITA

Dla Pareta elita to nie szlachta, czy arystokracja, ale każda klasa ludzi, którzy w swej dziedzinie osiągają najwyższe wskaźniki. Elita rządząca to ta część tej klasy, która za pomocą przemocy lub perswazji zapewni sobie skuteczną kontrolę nad zachowaniem się mas. “Elita to ludzie wyróżniający się swoją sprawnością w konkurencji z innymi i tej sprawności zawdzięczający uprzywilejowaną pozycję - całkowicie niezależną od tego, z jakich środowisk się wywodzą “ (Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, 2003, s. 355).

W społeczeństwie są dwie warstwy:

1. warstwa niższa- nieelita

2. warswa wyższa- elita, która dzieli się na:

A. elitę rządzącą

B. elitę nie rządzącą

W każdym (nawet w najbardziej demokratycznym) społeczeństwie istnieje i rządzi elita. Jak pisze Pareto, jednostka przypisywana jest do konkretnej klasy na podstawie etykietek. Etykietki to pwenego rodzaju wskaźniki statusu, które ułatwiają klasyfikację społeczną jednostek. Niepotrzebne są żadne inne sprawdziany, wystarczy posiadanie odpowiednich etykietek, aby pozostałe jednostki uczestniczące w życiu społecznym, wiedziały, do której klasy posiadacz danej etykietki należy. Oczywiście kalsyfikacja na podstawie etykietek nie jest niezawodna.

Nowe elementy, niezbędne dla trwania elty, pochodzą z klas niższych, głównie z klas wiejskich. W świecie społecznym Pareta życie wiejskie jest szczególnie odpowiednie dla wytwarzania rezerw, które “wchłania wybitnie aktywne życie wielkich ośrodków cywilizacji”.

W klasach niższych odbywa się ścisła seklekcja, szczególnie jeśli chodzi o dzieci. W klasach zamożnych rodzi się mało dzieci i prawie wszystkie osiągają dojrzałość. W klasach biednych - rodzi się dużo dzieci, a dojrzałość osiągają tyko najzdolniejsze i najsilniejsze. Gdyby w klasach zamożnych rodziło się dużo dzieci, do dojrzałości dożyłyby nawet te najbardziej upośledzone i najmniej zdolne, co spowodowałoby zwiększenie liczby jednostek zdegenerowanych w klasach wyższych, a także opóźnienie wznoszenia się elity wywodzącej się z klas niższych. Gdyby w klasach niższych nie odbywała się selekcja, to nie byłyby one zdolne do wytwarzania elit i przeciętna jakość społeczeństwa znacznie by się obniżyła.

Pareto uważał, że uprzywilejowana pozycja nie przysługuje elicie raz na zawsze. Jest do utrzymania tak długo, jak długo jej członkowie wykazują się wspomnianymi najwyższymi wskaźnikami.

5. KRĄŻENIE ELIT

Dla zrozumienia wielkich ruchów społecznych należy wziąć pod uwagę zasadę historii: nowe elity poprzez nieustanne krążenie wyłaniają się z niższych warstw społecznych, wznoszą się do warstw najwyższych, tam rozwijają się i umacniają, a następnie popadają w dekadencję, są unicestwiane i zanikają.

Społeczeństwo dzieli się na dwie części: rządzącą zbiorowość A, która sprawia wrażenie, że działa dla dobra wspólnego, aby osłabić opozycję i na rządzoną zbiorowość B, tworzącą konkurencyjną grupę w stosunku do zbiorowości A i spośród której poszczególne jednostki dążą do władzy. A kiedy to im się uda, wtedy dokonuje się zmiana ekipy rządzącej pojawia się kolejna grupa opozycyjna wobec nowopowstałej elity.

Mamy do czynienia z ciągłą rotacją elit.To zjawisko Pareto uzasadniał w ten sposób: żadna elita rządząca nie tylko nie ulega procesowi naturalnej regeneracji, lecz, przeciwnie, doświadcza ją proces degeneracji. W procesie sprawowania władzy elita zużywa się fizycznie i moralnie. Z biegiem czasu każda elita władzy staje się więc słabsza pod względem ilościowym (naturalne ubytki), jak i jakościowym (skutek zużycia fizycznego i moralnego) a tym samym coraz bardziej traci zdolność przeciwstawiania się konkurencyjnej zbiorowości B, dążącej do władzy.

Aby zapobiec negatywnym skutkom wspomnianych procesów, elita rządząca stara się w jakimś stopniu odbudować swój potencjał przywódczy. W tym celu posługuje się polityką kooptacji, która umożliwia wprowadzenie do swego kręgu nowych ludzi, wzmacniających potencjał fizyczny i moralny grupy, ale w stopniu, który nie doprowadzi do zastąpienia dotychczas rządzących przez inną ekipę. Skuteczność polityki kooptacji jest ograniczona. Pozwala wprawdzie na przedłużenie zdolności funkcjonowania danej elity rządzącej i na blokowanie dojścia do głosu konkurencji, ale nie jest w stanie przeciwdziałać degeneracji, która jest zjawiskiem nieuchronnym.

Postępujący proces rozkładu elity władzy powoduje, że staje się ona coraz mniej zdolna do efektywnego oddziaływania na masy i traci swoją wiarygodność w społeczeństwie. Nie jest też zdolna do prowadzenia zwycięskich zmagań z opozycją, która zdobywa coraz większe uznanie wsród społeczeństwa. Opozycja występuje jako obrońca norm ważnych dla wszystkich obywateli, walkę z eltą rządzącą prowadzi pod hasłami walki o wolność, sprawiedliwość, prawo, równość i podobne ideały. Dzięki takiej taktyce opozycja przyciąga do siebie masy. Opozycyjna elita udaje, że niczego dla siebie nie żąda. Jest pewna, że zwycięstwo i tak przyniesie jej wszystko, czego zapragnie. Kiedy hasła głoszone przez opozycyjne elity zostają przyjęte przez masy, dokonuje się przewrót polityczny, przejawiający się w zmianie elity władzy i jej zaplecza.

Pareto nie ma złudzeń co do możliwości stosowania demokracji w praktyce. Masy łatwo ulegają iluzjom, są podatne na hasła serwowane im przez rządzących, zwłaszcza te, które wychodzą naprzeciw pragnieniom i oczekiwaniom mas (Janusz Sztumski, Elity- ich miejsce i rola w społeczeństwie, 1997, s. 55).

6. PODSUMOWANIE

• głównym źródłem konfliktów społecznych jest walka o władzę polityczną

• w każdym społeczeństwie istnieje elita, która kontroluje masy

• elita i opozycja są heterogeniczne ze względu na status materialny, żywione przekonania, interesy, ideologie etc.

• głównym czynnikiem transformacji społecznej są cykliczne zmiany przywództwa politycznego.

Paretowską koncepcję elity społecznej skrytykował Lewis A. Coser. Zarzucał Paretowi, że pojęciem “elita” posługiwał się w sposób dwuznaczny. Z jednej strony elitą nazywał ludzi pod jakimś względem najlepszych, z drugiej - twierdził, że niektórzy ludzie są nominowani do elity, ponieważ bezpodstawnie uznaje się, iż mają określone przymioty. Posiadane bogactwo, koligacje rodzinne i powiązania towarzyskie sprzyjają uzyskaniu przez niektóre osoby etykietki członka elity. Jak argumentuje Coser, wynika z tego, że jedni nie należą do elity, chociaż mają wystarczające zalety, inni, choć nie mogą wykazać się owymi zaletami, z różnych powodów wchodzą w jej skład. Założenie Pareta, że przynależność do elity jest funkcją posiadania szczególnych zdolności, jest według Cosera błędne.

BIBLIOGRAFIA

1. Pareto V. (1994): Uczucia i działania. Fragmenty socjologiczne (red. A. Kojder);

2. Szacki J. (2003): Historia myśli socjologicznej;

3. Sztumski J. (1997): Elity- ich miejsce i rola w społeczeństwie.

1

1

X

s

b'

b

t

n

Y

0

m

a

a'

d

e

a

f

b

g

c

---