Stawonogi- to bezkręgowce, wyst. we wszystkich środ. (1mln.gat.).Gromady: skorupiaki, owady, pajęczaki, wije. Wszystkie tryby życia: wolno żyjące, pasożytnicze i symbionty. Ciało dwubocznie symetryczne, metameryczne (segm), każdy segm ma parę odnóży. Cechy- parzyste członowane i połączone stawowo odnóża (funkc-kroczne, pływne, grzebne, skoczne) .Ciało pokryte chitynowym pancerzem (niektóre miekkie) , rola szkieletu zewn. , chroniącego przed czynnikami mech. i wysychaniem, stanowi przyczep dla mięśni , zróżn. grubości umożliwia ruch. Wytworzenie aparatu gębowego u owadów. Ciało podz. na tagmy. Tagmy powstały na drodze ewolucji ze scalonych segm pierścienic. Podzielenie ciała na 2 części- głowotułów i odwłok (skorupiaki, pajęczaki) lub 3- głowę, tułów i odwłok (owady). Tułów ze skrzydłami- owady. Odwłok zawiera przydatki zw. z rozmn. Oczy proste lub złożone (z fasetek), wykształcenie narządu węchu i dotyku- czułki. Układ krwionośny- otwarty, serce po stronie grzbietowej, wyst. nacz. krwionoś. Układ nerwowy- drabinkowy lub łańcuszkowy , wyst. centralizacja w części głowowej, łączenie zwojów w całość, eliminacja synaps. Uk. pokarmowy- chitynowy oskórek wyściela początkowy i końcowyodcinek przewodu pokarmowego. W przednim odc. miażdży pokarm. Uk. wydalniczy- cewki Malphigiego (owady, wije pajęczaki) i gruczoły czułkowe, szczękowe i biodrowe (są to zmodyf. metanefrydia) wyst. gruczoły zielone (skorupiaki), Inne cechy- wyst. mięśni poprzecznie prążkowanych (ruch). Zróżn. uk oddechowe- skrzela, tchawki (owady, wije), płucotchawki (pajęczaki). Uk. dokrewny- prod. hormony wzrostu i linienia. Wzrost poprzez linienie- kom. nabłonka oddzielają się od niego i tworzą nowy pancerz (obszerniejszy), gdy pancerz jest gotowy stary pęka. Są rozdzielnopłc., wyst. dymorfizm płciowy. Rozwój prosty (skorupiaki, pajęczaki, wije) i złożony- owady
Skorupiaki- w wodach i morzach, lądzie (stonogi). Rozmiary od 0.5 mm- 90cm. Oddychają skrzelami. Wydalają parami gruczołów, będącymi nefrydiami. Oczy złożone. Żyją nawet do30 lat. Rola w biocenozie i rybołówstwie. Tryb życia- wolnożyjący. Pokrycie ciała, proces wzrost- linienie. Niektóre nie mają pancerza. Bud. morfolog- głowotułów, odwłok. Przedst- przekopnice- org. pierwotne duża liczba segm i odnóży (tułowiowe i odwłokowe) jako skrzela i płetwy. Dafnia (rozwielitek)- wody słodkie, widlaste czółki służ. do pływania. żywią się planktonem i martwymi szczątkami są pokarmem stułbi, wypławków. Pokolenie dzieworodnych samic, jesienią lęgną się samce i samice. Zapłodnione jaja pełnią funkc. przetrwalników. Eufauzje- kryl, 2-6cm, odnóża tułowiowe to długie, gęste grzebienie. żyją koło Antarktydy. Pokarm pingwinów, ryb, fok, wielorybów. Inne: oczliki, widłonogi, pąkle, ośliczki- wody słodkie, żywią się martwymi szczątkami., kiełże, zmieraczki, krewetki, homar langusta, Rak- rzeczny (szec), stawowy (krawc)-długie szczypce. Zróżnicowane i wyspecjalizowane odnóża 19 par; 1-2 czułki, 3-żuwaczki, 4-5 szczęki, 6-8 szczękonóżki, 9-13 odnóża kroczne, 14-19 odnóża odwłokowe (..).
Pajęczaki- żyją na lądzie. Pokryte chitynowym pancerzem, proces wzrostu- linienie. Bud.morf. głowotułów (mały), odwłok (duży). Mają 4 pary prostych oczu. 2 pary odnóży gębowych (szczękoczułki, nogogłaszczki) i 4 pary krocznych. Są drapieżne. Uk.pokarmowy- otwór gęb., gardziel, przełyk, żołądek długi ssący, jelito środkowe z wyrostkami, gruczoł trzustkowo-wątrobowy, jelito tylne, odbyt. Uk.nerwowy- centralizacja zależna odgat. Uk.krwionośny- otwarty, długie serce. Uk.oddechowy- płucotchawki, tchawki lub cała pow. ciała. Uk.wydalniczy- cewki Malpighiego, na granicy jelita śr. i tylnego w postaci kilku par. Rozmn.- rozdzielnopłc. rozmn. się płciowo, rozwój prosty. Przedst- skorpiony, zaleszczotki, pająki, kosarze, roztocza, kleszcze, świerzbowce, wodopójki.
Owady- najliczniejszy gat. 2/3 wszystkich gat. Ciało pokryte twardym, kutikularnym, chitynowym oskórkiem, składa się z głowy,tułowia i odwłoka. Na głowie:para czułków,para oczu złożonych,aparat gębowy. Tułów zbudowany z 3 segm: opatrzony 3 parami odnóży i 2 parami skrzydeł. Odwłok beznogi , na końcu ewentualnie przydatki (przekształcone odnóża)-tworzące:u samców narządy kopulacyjne,u samic pokładełko (rurkę służącą do umieszczania jaj w odpowiednim środowisku ), lub też , niezależnie od płci wyrostki czuciowe. Czułki-narząd węchu i dotyku, u motyli narz.słuchu. Oczy sładają się z : soczewki, elementu światłoczułego i pojedyńczego oczka. Aparaty gębowe: typ gryzący-żuwaczki, szczęki; t.gryząco-liżący: czułki, żuwaczki, głasszczki, języczek; t.kłująco-ssący:pęk sztylecików, rynienka: t.liżący: języczek, głasz, czułki. Odnóża :kroczne, skoczne, pływne, grzebiące, chwytne. Uk.pokarmowy- otwór gębowy, jama gębowa, gardziel, przełyk , wole (przechowuje pokarm, wstępne trawienie), żołądek (trawienie i rozdrab. w odwłoku), ślepe wyrostki jelita,jelito środkowe (traw. wchł), jelito tylne (wchł form. kału), odbyt. Uk.oddechowy: tchawki tworzą sieć kanalików , worek powietrzny,przetchlinki (otwory prowadz. do tchawek). Krew nie transportuje gazów, służą do tego tchawki, wydłużone serce i krótka aorta. Uk.nerwowy- ośrodkowy i współczulny. Ośrodkowy złoż. z mózgu połącz. ze zwojem podprzełyk, podwójny pień łącz. zwoje tułowiowe i odwłokowe. Współczulny unerwia przew.pokarmowy i uk.rozrodzczy. Uk.krwionośny- otwarty z aortą po stronie grzbiet, rurkowate serce. Uk.rozodczy- parzyste grucz.pł przechodzą w przewody wyprowadzające. Są rozdzielnopłc. Zach płc. rozmn. , czasami partenogeneza (mszyce, pszczoły). Są jajorodne i żyworodne Rozwój osobniczy: prosty(rzadko), złożony (mucha-czerw, pędrak-chrabąszcz, gąśiennica-motyl) jajo -larwa-imago (p.dojrzała) - (ważki, szarańcze) r.niezupełny , jajo-larwa-poczwarka-imago-(chrząszcze, motyle, pchły) r.zupełny.