I. Procesy endogeniczne Procesy endogeniczne to procesy geologiczne kształtujące powierzchnie Ziemi, będące skutkiem oddziaływania energii jej wnętrza. • Budowa wnętrza Ziemi Wnętrze Ziemi zbudowane jest z szeregu warstw różniących się przede wszystkim składem mineralnym. Możemy na tej podstawie wyróżnić trzy zasadnicze warstwy: skorupę ziemską, płaszcz Ziemi jądro Ziemi. 3 Skorupę ziemską, dzielimy na oceaniczną - o grubości 5-10 km, zbudowaną z bazaltów, oraz kontynentalną - o grubości dochodzącej do 80 km pod obszarami górskimi, w której wyróżniamy trzy poziomy: - górny zbudowany z granitów, granitognejsów i gnejsów, - środkowy zbudowany z granodiorytów i diorytów, - dolny, który tworzą dioryty, amfibolity i gabra. Gęstość skorupy rośnie wraz ze wzrostem głębokości od 2,8 do 3,3 g/cm^3.	Budowa skorupy ziemskiej.
Skorupę ziemską oddziela od kolejnej warstwy -płaszcza Ziemi - strefa nieciągłości Moho. W strefie tej dochodzi do przemian fizykochemicznych skał pod wpływem zmian ciśnienia wywieranego przez nadległe warstwy skalne oraz zmian temperatury spowodowanych dopływem gorącej materii z głębszych warstw płaszcza Ziemi. Zmiany objętości skorupy ziemskiej są spowodowane różnicą gęstości. Płaszcz Ziemi cechuje się gęstością rosnącą od 3,5 do 6,5 g/cm^3. Zbudowany jest z trzech warstw: • płaszcza górnego zbudowanego z perydotytów z domieszką chromu, sięgającego głębokości 670 km, • strefy nieciągłości Golicyna na głębokości ok 700 km, • płaszcza dolnego zbudowanego z perydotytów z domieszką niklu na głębokości 700 km -2700 km. Płaszcz Ziemi od kolejnej warstwy - jądra na głębokości 2700-2900 km - oddziela strefa nieciągłości Wiecherta-Gutenberga. Jądro Ziemi zbudowane jest z niklu i żelaza. Ma bardzo dużą gęstość wzrastającą od 11 do 14 g/cm^3 w środku jądra. Tworzą go trzy warstwy: • jądro zewnętrzne - znajduje się na głębokości 2900-5100 km i ma właściwości cieczy dobrze przewodzącej	Budowa wnętrza Ziemi.
prąd elektryczny. Powyższe właściwości oraz intensywne prądy konwekcyjne występujące w tej warstwie są przyczyną powstania wokół Ziemi pola magnetycz-nego, • strefa nieciągłości Lehmana na głębokości 5100-5300 km, • jądro wewnętrzne będące ciałem stałym leżącym na głębokości 5300-6371 km. Biorąc pod uwagę konsystencję skał w obrębie skorupy ziemskiej i górnego płaszcza, możemy wyróżnić: 1. sztywną litosferę obejmującą całą skorupę ziemską i górną część górnego płaszcza, sięgająca głębokości 10-250 km; 2. półplastyczną astenosferę, która sięga głębokości 350-400 km, znajdującą się w obrębie górnego płaszcza; w warstwie tej występują prądy konwekcyjne wywołujące ruch płyt litosfery.

II. Minerały jako składniki skorupy ziemskiej. Złoża minerałów Minerały to składniki skorupy ziemskiej o mniej więcej ustalonym składzie chemicznym i jednorodnej budowie. O jednorodnej budowie mówimy wówczas, gdy minerał we wszystkich swych częściach ma jednakowy skład chemiczny i właściwości fizyczne. Minerały występują w wielu postaciach. Jeśli podstawą klasyfikacji jest skład chemiczny, to wyróżniamy następujące grupy minerałów: • pierwiastki, np. srebro, złoto, platyna, siarka rodzima, grafit, • siarczki, np. blenda cynkowa, galena, cynober, piryt, • związki haloidowe, np. halit, sylwin, • tlenki i wodorotlenki, np. krzemionka w postaci kwarcu, onyksu, jaspisu, chalcedonu, • rudy żelaza w postaci magnetytu, hematytu i limonitu, • sole kwasów tlenowych, tj. krzemiany i glino-krzemiany w postaci: piroksenów, amfiboli, plagioklazów, ortoklazów, łyszczków, • siarczany w postaci gipsu i anhydrytu, • węglany w postaci kalcytu, syderytu, malachitu, dolomitu, magnezytu, • fosforany w postaci fosforytów i apatytów, • związki organiczne w postaci bursztynu, ozokerytu, asfaltu. Właściwości fizyczne minerałów to: - gęstość, - barwa, - połysk, - zdolność do załamywania światła, - spoistość (minerały mogą być spoiste, kowalne, giętkie, kruche, strugalne, sprężyste), - forma skupienia (skupienia minerałów mogą być ziarniste, pręcikowe, zbite, włókniste, pierzaste, nerkowe, naciekowe lub przybierać formę powłok, skorup, nalotów), - twardość w 10-stopniowej skali Mohsa.

Skalę twardości Mohsa tworzy zespół 10 minerałów o wzrastającej twardości: talk gips kalcyt fluoryt apatyt ortoklaz kwarc topaz korund diament za pomocą którego określa się porównawczo twardość badanych ciał. Twórcą tej skali był Friedrich Mohs, profesor mineralogii uniwersytetów w Grazu i Wiedniu. Złoża minerałów mogą mieć postać: - pokładów powstałych w wyniku prawie jednoczesnego osadzania się minerału i skał otaczających; - soczewek, czyli niewielkich pokładów wyklinowujących się we wszystkie strony; - żył, czyli złóż wypełniających szczeliny skalne niezgodne z ułożeniem warstw skalnych powstałych w wyniku wytrącania się minerałów z roztworów wodnych krążących w szczelinach skalnych; - gniazd powstałych w wyniku wypłukania jakiejś substancji ze skał otaczających i osadzenia jej w próżniach skalnych; - słupów solnych (wysadów) powstających wskutek wyciskania lżejszej, plastycznej soli przez cięższe otaczające ją skały; - pułapek, w których występują złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Minerały te przemieszczają się w warstwach przepuszczalnych, gromadząc się w miejscach, gdzie dalsze przemieszanie się jest niemożliwe. Miejsca te mogą mieć charakter: uskokowy, antyklinalny, diapirowy (przy słupie solnym), soczewkowy (w soczewkach piaskowych). - konkrecji manganowych. Są to koncentryczne skupienia minerałów zbudowane z naprzemianległych warstw tlenku manganu i wodorotlenku żelaza pokrywające znaczne obszary dna oceanicznego.

Złoża minerałów: a) pokłady b) soczewka c) konkrecje magmowe d) słup e)żyły z kopułami i lakolitami f) gniazda

III. Skały i ich klasyfikacja	Skały pochodzenia organicznego powstają ze szczątków pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego w warunkach ciepłego klimatu, gdzie ma miejsce bujny rozwój roślinności, lub w ciepłych zbiornikach morskich. Skały osadowe pochodzenia chemicznego powstają przez wytrącanie się związków chemicznych z roztworów wodnych. Procesowi powstawania skał sprzyjają procesy intensywnego parowania, które mają miejsce w gorącym i suchym klimacie. Do skał osadowych pochodzenia chemicznego zaliczamy dolomit, który powstaje przez reakcję roztworu soli magnezu w pokładach wapieni, siarkę, powstająca przez redukcję gipsu lub anhydrytu. Spośród wszystkich skał skały osadowe są najpowszechniej wykorzystywane gospodarczo. Największe znaczenie mają ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny i brunatny wykorzystywane w przemyśle energetycznym. Inne skały znalazły następujące zastosowania: różnego rodzaju wapienie oraz margle - w przemyśle cementowym; żwiry i piaski - w budownictwie: kreda - do produkcji farb; less, glinki ceramiczne i iły ceramiczne - do produkcji klinkieru, fajansu i ceramiki technicznej; sól kamienna - w przemyśle sodowym oraz spożywczym; sól potasowa - do wyrobu nawozów sztucznych; piaskowiec - jako okładzina ozdobna w budownictwie; dolomit -jako tłuczeń drogowy i wypełniacz mas asfaltowych; gips - do produkcji mas i zapraw budowlanych oraz płyt kartonowo-gipsowych; siarka - do produkcji kwasu siarkowego. Skaty metamorficzne Skały metamorficzne powstają w procesie przeobrażania skał magmowych lub osadowych pod wpływem oddziaływania wysokiej temperatury i wysokiego ciśnienia, lub też tylko jednego z tych czynników. W procesie metamorfozy dochodzi do przemian fizykochemicznych skał. W zależności od miejsca, gdzie zachodzą procesy metamorficzne, a także ich zasięgu możemy wyróżnić: - metamorfizm kontaktowy - ma miejsce wówczas, gdy magma wdzierająca się w skorupę ziemską przeobraża skały, z którymi ma kontakt; - metamorfizm dynamiczny - występuje wówczas, gdy w wyniku ruchów skorupy ziemskiej skały dostają się w głębsze jej rejony w strefę oddziaływania wysokich ciśnień i wysokich temperatur; - metamorfizm regionalny obejmujący swym zasięgiem większe fragmenty skorupy ziemskiej. Do skał metamorficznych zaliczamy: •marmur powstający najczęściej z wapieni, •eklogit powstający z gabra, •gnejs powstający najczęściej z granitu, •łupek krystaliczny powstający z granitoidów, ale na mniejszych głębokościach niż gnejsy, • łupek ilasty powstaiący z iłu.
Skaty magmowe Skały magmowe powstają w wyniku zastygania magmy w głębi Ziemi lub na jej powierzchni. Przeprowadzając klasyfikacje skał magmowych, należy uwzględnić skład chemiczny, a konkretnie zawartość krzemionki oraz miejsce powstania. Ze względu na skład chemiczny skały magmowe możemy podzielić na: ► ultrazasadowe, zawierające poniżej 40-45% SiO2, ► zasadowe, zawierające 45-53% SiO2, ►obojętne, zawierające 53-66% SiO2, ►kwaśne, zawierające powyżej 66% SiO2. Ze względu na miejsce powstania skały magmowe możemy podzielić na: Głębinowe - stygnące wolno na dużych głębokościach i wykształcające w związku z tym duże kryształy minerałów; ich strukturę określamy jako jawnokrystałiczną. Żyłowe, do których zaliczamy skały stygnące na niewielkich głębokościach i wykazujące w związku z tym strukturę średnio- lub drobnoziarnistą. Skały te zastygają w szczelinach skalnych, przez które przepływają gorące gazy przedłużające proces krystalizacji. Wylewne (wulkaniczne) stygnące szybko na powierzchni Ziemi i charakteryzujące się w związku z tym strukturą skrytokrystaliczną, a niekiedy porfirową. Skały magmowe znajdują zastosowanie jako okładziny ozdobne stosowane w budownictwie, cenione z uwagi na dużą odporność na działanie czynników atmosferycznych, surowiec do produkcji kostki brukowej, materiał do produkcji płytek kwasoopornych stosowanych w przemyśle chemicznym, tłuczeń drogowy i wysokiej jakości wypełniacz mas asfaltowych. Skały osadowe Skały osadowe powstają w wyniku gromadzenia się osadów na powierzchni lądów lub na dnie zbiorników wodnych, a następnie przekształcania ich w procesie diagenezy. Diageneza to proces przekształcania luźnego materiału w litą skałę pod wpływem oddziaływania ciśnienia nadległych warstw skalnych lub cementacji przez związki chemiczne krążące w osadach. Skały osadowe okruchowe powstają w wyniku rozpadu innych skał na okruchy przede wszystkim pod wpływem procesów wietrzenia fizycznego. Gdy ziarna nie są spojone spoiwem mówimy o skałach okruchowych luźnych (iły, lessy, piaski, żwiry). Jeśli okruchy tworzące skałę osadową łączy spoiwo, należy ona do grupy skał okruchowych zwięzłych. Skały zwięzłe powstają w wyniku lityfikacji skał luźnych. Proces lityfikacji to jeden z procesów diagenezy polegający na silnym sprasowaniu luźnych ziaren skalnych i przekształceniu ich w lite skały, w wyniku oddziaływania wysokiego ciśnienia nadległych warstw skalnych.
Skały magmowe Skały osadowe Skały metamorficzne (przeobrażeniowe) Głębinowe (plutoniczne) Wylewne (wulkaniczne) okruchowe chemiczne organiczne luźne zwięzłe Granit Gabro Bazalt Andezyt pumeks Ił Less Piasek żwir Piaskowiec zlepieniec Sól kamienna Sól potasowa Gips wapień Siarka Torf Węgiel brunatny Węgiel kamienny Ropa naftowa wapień Marmur Gnejs kwarcyt

IV. Teoria tektoniki płyt litosfery Teoria tektoniki płyt litosfery, zwana również teorią rozprzestrzeniania dna oceanicznego (ang. ocean floor spreading), wyjaśnia mechanizm procesów endogenicznych kształtujących powierzchnię Ziemi. Teoria ta zakłada, że: 1. Litosfera składa się z kilku większych płyt (euroazjatyckiej, indoaustralijskiej, afrykańskiej, północnoamerykańskiej, południowoamerykańskiej, antarktycznej, pacyficznej) i kilkunastu mniejszych płyt (np. Nazca, karaibskiej, arabskiej, filipińskiej). 2. Płyty to fragmenty litosfery oceanicznej lub fragmenty litosfery oceanicznej z wtopionymi fragmentami litosfery kontynentalnej. 3. Płyty litosfery oceanicznej powstają w dolinach ryftowych (ciągnących się przez środek grzbietów oceanicznych), gdzie pod wpływem wstępujących prądów konwekcyjnych występujących w płaszczu Ziemi dochodzi do ciągłych wylewów bazaltowych law. Pojawienie się ryftu na obszarze kontynentu (np. Wielki Rów Wschodnioafrykański) świadczy o powstawaniu w tym miejscu nowego oceanu. 4. Płyty litosfery oceanicznej zanikają w strefach subdukcji, gdzie pod wpływem zstępujących prądów konwekcyjnych występujących w płaszczu Ziemi są wciągane w jego głębsze warstwy. 5. Płyty litosfery poruszają się po plastycznej astenosferze z prędkością kilku centymetrów na rok. Ruch wywołany jest przez komórki konwekcyjne występujące w płaszczu Ziemi. Istnienie komórek konwekcyjnych spowodowane jest przekazywaniem ciepła poprzez konwekcję z dolnych, charakteryzujących się wyższą temperaturą warstw płaszcza Ziemi ku górnym, których temperatura jest niższa. 6. W rejonach subdukcji dochodzi do zderzania się płyt litosfery. W wyniku zderzania się dwóch płyt oceanicznych powstają: rowy oceaniczne, łuk wysp wulkanicznych i zbiornik marginalny (akwen u wybrzeży kontynentu odcięty od oceanu łukiem wysp, na dnie którego gromadzą się osady pochodzenia morskiego i lądowego, fałdowane następnie w miarę zbliżania się łuku wysp do kontynentu), np. na skutek zderzenia płyty filipińskiej z płytą pacyficzną powstały Rów Filipiński, Filipiny i Morze Południowochińskie. W wyniku zderzenia płyty oceanicznej z płytą kontynentalną powstają górotwór andyjski (z licznymi wulkanami utworzonymi nad ogniskami magmatycznymi) oraz rów oceaniczny, np. na skutek zderzenia płyty pacyficznej z płytą amerykańską powstały Andy i Rów Atakamski. W wyniku zaś zderzenia dwóch płyt kontynentalnych powstaje górotwór fałdowy typu himalajskiego, np. na skutek zderzenia płyty euroazjatyckiej z płytą indoaustralijską powstały Himalaje. Za teorią tektoniki płyt litosfery przemawiają następujące fakty: - podobne ukształtowanie linii podstawy stoków kontynentalnych oraz podobna budowa geologiczna kontynentów po obu stronach Atlantyku; - młody wiek skał budujących dna oceaniczne -generalnie nie spotyka się skał starszych niż 220 min lat; wiek skał budujących dna oceaniczne wzrastający w miarę oddalania się od dolin ryftowych; wyspy wulkaniczne powstałe w wyniku przesuwania się litosfery nad tzw. gorącym punktem - Hawaje.

Rozprzestrzenianie się dna oceanicznego. Kolizje płyty oceanicznej i kontynentalnej. Kolizje dwóch płyt oceanicznych. Kolizje dwóch płyt kontynentalnych.

V. Pionowe ruchy skorupy ziemskiej Wszystkie pionowe ruchy skorupy ziemskiej mają związek ze specyficznymi właściwościami plastycznej astenosfery, ponad którą znajduje się sztywna litosfera. Ruchy wielkopromienne to pionowe ruchy skorupy ziemskiej, w wyniku których powstają kopulaste nabrzmienia lub obniżenia o rozmiarach kilkuset kilometrów i wysokościach kilkuset metrów. Są spowodowane podskorupowymi przemieszczeniami magmy lub oddziaływaniami bocznych nacisków. Ruchy lądotwórcze lub oceanotwórcze są wywołane również przez podskorupowe przemieszczenia magmy, ale obejmują całe kontynenty lub ich większe części. O istnieniu tych ruchów świadczą: •transgresje i regresje mórz; •różna wysokość równowiekowych powierzchni zrównania; •terasy nadmorskie wyniesione w jednym miejscu, a w innym głęboko zanurzone. Ruchy izostatyczne są związane ze zjawiskiem izostazji, tj. pływania sztywnej litosfery (o gęstości 2,5-3 g/cm^3) po plastycznej astenosferze (o gęstości 3,3 g/cm^3). Obydwie warstwy znajdują się w stanie równowagi, a jej zaburzenie wywołuje powstanie tych ruchów. Czynnikami powodującymi powstawanie ruchów izostatycznych są: - sedymentacja osadów, - zmiana poziomu oceanu światowego, - pojawienie się albo zanikanie lądolodu, - fałdowania lub niszczenie górotworu. Współcześnie możemy obserwować ruchy izostatyczne w rejonie Skandynawii. Po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia obszar ten systematycznie podnosi się z prędkością 1 cm/rok. Struktury fałdowe Struktury fałdowe to deformacje skorupy ziemskiej o charakterze ciągłym, powstające wskutek oddziaływania bocznych nacisków, gdy warstwy plastycznych skał ulegają wygięciu, ale nie zostaje zerwana ich ciągłość. Podstawową strukturą fałdową jest fałd. Część fałdu wygięta do góry to antyklina (siodło), część wygięta do dołu to synklina (łęk). W zależności od kąta nachylenia płaszczyzny osiowej siodła rozróżniamy fałdy: symetryczne, pochylone, obalone, leżące. Płaszczowina to specyficzny rodzaj fałdu obalonego, który na skutek oddziaływania bocznych nacisków został oderwany od podłoża, przesunięty niekiedy na dziesiątki kilometrów i skomplikowany wtórnymi fałdowaniami i nasunięciami. • Powstawanie i klasyfikacja gór Góry fałdowe powstają w wyniku procesów zachodzących w strefach subdukcji. 1. W wyniku oddziaływania prądów zstępujących w strefach subdukcji dochodzi do zachodzenia jednej płyty litosfery pod drugą, przez co tworzy się rów oceaniczny.	2. Wraz z płytą oceaniczną dostają się do płaszcza Ziemi skały zawierające wodę, co zmniejsza temperaturę topnienia skał i powoduje powstawanie andezytowych ognisk magmatycznych, a następnie wulkanów. 3. Prąd konwekcyjny w płaszczu Ziemi wymusza powstawanie prądów konwekcyjnych w klinie płaszcza, co powoduje zmniejszenie grubości skorupy ziemskiej w rejonie zbiornika morskiego położonego pomiędzy kontynentem a łańcuchem wysp wulkanicznych. 4. W wyniku procesów erozji i denudacji wyspy wulkaniczne oraz kontynent są niszczone, a osady gromadzą się w zbiorniku marginalnym. 5. Mikrokontynent, przemieszczając się, uderza w łańcuch wysp, w wyniku czego skorupa ziemska pęka, podlega deformacjom, a osady zgromadzone na dnie morza ulegają sfałdowaniu. 6. Morze zostaje zepchnięte do zewnętrznej strefy górotworu, gdzie gromadzą się osady molasowe oraz ewaporaty. 7. Mikrokontynent odrywa się od skorupy oceanicznej, przykleja do kontynentu, w wyniku czego nacisk słabnie i fałdowanie jest zakończone. 8. Procesy egzogeniczne niszczą górotwór, a w jego obrębie dochodzi do podskorupowych przemieszczeń magmy. • Struktury zrębowe Struktury zrębowe to nieciągła deformacja skorupy ziemskiej powstająca na obszarze przedpola górotworów oraz na obszarach już sfałdowanych (i dzięki temu uodpornionych na późniejsze fałdowania). W wyniku oddziaływania bocznych nacisków dochodzi tam do powstawania naprężeń, pęknięć oraz pionowych i poziomych przesunięć mas skalnych, czemu towarzyszą trzęsienia ziemi oraz zjawiska wulkaniczne. Uskok tektoniczny, podstawowa struktura zrębowa, składa się ze skrzydła wiszącego, zrzuconego oraz płaszczyzny uskokowej. Wygląd płaszczyzny uskokowej zależy od tego, w jaki sposób powstał uskok. Wyróżniamy: - uskoki tensyjne (powstałe wskutek sił rozciągających), które mają nierówną płaszczyznę uskokową wypełnioną druzgotem tektonicznym, - uskoki kompresyjne (powstałe wskutek oddziaływania sił ściskających), które mają gładką płaszczyznę uskokową, zwaną lustrem tektonicznym. Uskoki dzielimy na: pionowe, normalne, odwrócone i przesuwcze. Charakterystycznymi elementami struktur zrębowych są: - zręby tektoniczne (horsty) powstałe wskutek wypiętrzenia warstw skalnych spowodowanego kompresją lub opadnięciem warstw skalnych pod wpływem tensji; - rowy tektoniczne powstałe w wyniku opadnięcia warstw skalnych na skutek oddziaływania tensji lub kompresji; jeśli obszar objęty uskokami jest duży, mówimy o zapadlisku tektonicznym; - struktury schodowe powstałe wskutek przesunięcia warstw skalnych ku części zrzuconej wzdłuż kilku równoległych pęknięć; - fleksura powstająca wówczas, gdy warstwy skalne ulegają przesunięciu, ale nie zostaje zerwana ich ciągłość. Przykłady gór zrębowych to: Wogezy, Schwarzwald, Sudety.
Rodzaje fałdów.	Rodzaje uskoków i struktur zrębowych.

Ruchy górotwórcze a ukształtowanie powierzchni Polski

Zbieżny ruch płyt litosfery powoduje zanikanie oceanów. Osady zgromadzone na ich dnie, dobudowane do kontynentów, tworzą wyniosłe łańcuchy gór fałdowych. Przykładem takiego zanikającego oceanu jest Morze Śródziemne, a pasma górskie m.in. Alp, Apeninów i Karpat są świadectwem jego dawnego zasięgu. Zamykanie się tego oceanu zwanego Tetydą miało ogromny wpływ na ukształtowanie terytorium południowej Azji i Europy, w tym także Polski. Na przełomie ery mezozoicznej i kenozoicznej w wyniku kolizji płyty afrykańskiej z płytą eurazjatycką sfałdowane i wypiętrzone zostały m.in. Tatry i Beskidy- polskie pasma Karpat. Na ich przedpolu powstało zapadlisko przedgórskie (m. in. Kotlina Sandomierska) oraz ponownie zostały wypiętrzone Sudety, które jako góry fałdowe powstały już w erze paleozoicznej, a także pas wyżyn - z Górami Świętokrzyskimi również sfałdowanymi w erze paleozoicznej. Najwyższym pasmem górskim Karpat są Tatry. Od południa i północy otaczają je kotliny, ponad które wznoszą się dwutysięczne szczyty. Wschodnia, wyższa część Tatr zbudowana jest głównie z granitów, a Tatry Zachodnie budują głównie wapienie i inne skały osadowe.

1. Na początku ery mezozoicznej Ocean Tetydy wkracza na ląd zbudowany z paleozoicznych skał krystalicznych (granitów, gnejsów). 2. W oceanie gromadzą się pokłady skał wapiennych i innych osadowych. 3. Pod koniec mezozoiku i na początku kenozoiku następuje sfałdowanie skał osadowych i przesunięcie ich na północ ponad paleozoicznym trzonem krystalicznym. 4. Późniejsze nierównomierne wypiętrzanie gór, intensywniejsze na południu, prowadzi do odsłonięcia i silniejszego wydźwignięcia trzonu krystalicznego (granitowego) Tatr oraz do pochylenia ku północy serii sfałdowanych skał osadowych, z których zbudowane są pasma reglowe i wierchowe. W czasie, gdy dźwigały się Tatry, ocean przesunął się dalej na północ. Gromadziły się w nim produkty niszczenia gór, tworząc pokłady mułowców z przeławiceniami piaskowców, tzw. flisz. Z tych skał, sfałdowanych, przesuniętych i wydźwigniętych, zbudowane zostały górskie pasma Beskidów. Nacisk fałdujących się gór spowodował wgniecenie podłoża na ich przedpolu i powstanie zapadliska przedgórskiego oraz wyniesienie obszaru położonego dalej na północ i uformowanie pasa wyżyn. W zapadlisku najdłużej utrzymywało się morze. Po jego ustąpieniu powstały kotliny: Oświęcimska i Sandomierska. W pasie wyżyn najwyżej ustały wyniesione stare paleozoiczne struktury fałdowe Gór Świętokrzyskich (612 m n.p.m.). Góry te, a także Sudety, mają obecnie budowę fałdowo-zrębową.

---