Zbigniew Woźniak

Teoretyczne podstawy badań nad aktywnością zawodową osób z ograniczoną sprawnością

1. Przyjęty sposób rozumienia niepełnosprawności

Wybór definicji dla potrzeb opisu i wyjaśniania kategorii analitycznej określanej mianem ograniczonej sprawności/niesprawności/niepełnosprawności jest zabiegiem kluczowym, gdyż sposoby rozumienia tego pojęcia pełnić mogą/pełnią następujące, bardzo istotne dla procesu konceptualizacji badania, funkcje instrumentalno-usługowe:

1. kwestie istotne dla osób z ograniczoną sprawnością są tradycyjnie określane i rozwiązywane przez osoby w pełni sprawne,

2. programy i rozwiązania systemowe w ramach polityki społecznej na ogół chronią status quo przedstawicieli grupy dominującej,

3. definicja wyznacza kierunek, tempo i zakres społecznej zmiany,

4. definiowanie ograniczonej, niepełnej sprawności przekłada się na system świadczeń i usług (udział w budżecie) i w tym sensie zabieg ten ma wymiar polityczny (ustawodawstwo, język legislacji, lobby, zaplecze parlamentarne itp.).

Przechodząc do meritum należy na wstępie stwierdzić, że współczesne spektrum definicyjne niepełnej sprawności rozpięte jest między podejściem czysto biologicznym oraz modelem społecznym, zaś między tymi biegunami napotykamy ujęcia prawne, ekonomiczne i polityczne oraz kulturowe. (tabela 1)

Tabela 1

MODELOWE UJĘCIA NIEPEŁNEJ SPRAWNOŚCI

Model medyczno-rehabilitacyjny	Model prawny
Model ekonomiczny	Model polityczny
Model interakcjonistyczny	Model społeczny

źródło: opracowano na podstawie:

Powszechnie uznaje się, że niesprawność jest rezultatem sekwencji zjawisk, zdarzeń i procesów bio-psycho-społecznych: na początku jest zwykle uraz i/lub choroba o przewlekłym na ogół charakterze, których skutki mogą prowadzić do ograniczenia sprawności (opcja: co kto ma). Choroba, zaburzenie i/lub uraz naruszając lub uszkadzając okresowo lub trwale strukturę i/lub funkcje organów, narządów, bądź psychiki stać się może źródłem ograniczenia/niezdolności do wykonywania codziennych czynności i/lub podstawowych, ważnych zadań życiowych - stan ten można określić jako niesprawność pierwotną (potencjalną).

W klasycznym i bardzo rozpowszechnionym modelu medyczno-rehabilitacyjnym niesprawność jest definiowana jako odchylenie od biomedycznych norm i standardów struktury i/lub funkcji organizmu oraz postrzegana jest przez pryzmat uszkodzeń, deficytów i/lub ograniczeń będących bezpośrednim i nieuniknionym skutkiem urazu/choroby. (Locker, 2003, s. 84)

Dlatego w modelu tym:

1. uwaga skoncentrowana jest na jednostce, zwłaszcza na jej organizmie,

2. najważniejsza jest dokładna diagnoza uszkodzeń/urazu oraz leżących u ich podłoża patologii - niesprawność jest niepożądana i musi być zatem usunięta,

3. brak sprawności jest deficytem - środkiem zaradczym jest wyleczenie osoby i jej rehabilitacja,

4. gwarantem wyzdrowienia i przystosowania jednostki do stanu zdrowia i sprawności jest pomoc profesjonalna.

Jednostronne, stricte medyczne podejście do niepełnej sprawności prowadzić może do dyskryminacji osób z ograniczeniem sprawności, a budowane na tej bazie definicje prawne wykorzystywane w orzecznictwie rentowym sprzyjają etykietowaniu (stygmatyzacji) tychże osób, wykluczając większość z nich z wielu dostępnych dla innych obywateli obszarów życia zbiorowego, marginalizując tym samym ich pozycję w społeczeństwie i uzależniając od systemu rodzinnego i/lub systemu świadczeń społecznych.

Rzeczywisty poziom i zakres uszkodzeń, dysfunkcji i ograniczeń w wymiarze biologiczno-fizjologicznym jest weryfikowany prawie natychmiast po opuszczeniu instytucji medyczno-rehabilitacyjnych: w mieszkaniu, na ulicy, w szkole, w instytucjach publicznych, na rynku pracy itp., a więc wszędzie tam gdzie osoba z ograniczoną sprawnością napotyka na dodatkowe utrudnienia oraz bariery i gdzie marnotrawiona jest zarówno praca, wiedza i umiejętności lekarzy, terapeutów i rehabilitantów, jak również wysiłek i motywacja samych osób z ograniczoną sprawnością, włożony w odbudowę własnego potencjału psychofizycznego (uzależnienie). Suma tych barier skutkuje stanem, który określić należy mianem niesprawności wtórnej (opcja: co z tego wynika), która w wymiarze jednostkowym grozi uzależnieniem od otoczenia, zaś w ekonomicznym przekłada się na rosnący udział wydatków na świadczenia społeczne w budżecie państwa (obciążenia podatkowe).

Niesprawność kreują zatem warunki życia zbiorowego ograniczające i/lub uniemożliwiające pełnienie ról społecznych, zaś zasadnicza przyczyna niepełnej sprawności tkwi w interakcjach istotnych dla konkretnego działania - w interakcjach między indywidualnymi umiejętnościami/zdolnościami a warunkami środowiska, w ramach których potencjał jednostki się aktualizuje, dla których punktem odniesienia są normy wzory i wartości społeczne oraz społeczne oczekiwania, kształtujące doświadczenia ludzi z ograniczoną sprawnością co znajduje odzwierciedlenie w procesie realizacji ról społecznych i w toku partycypacji społecznej (socjalizacja).

Rosnące rozmiary zjawiska i wzrastająca świadomość konsekwencji jakie wywołuje przyrost liczby osób z ograniczoną sprawnością dla poszczególnych jednostek i grup społecznych oraz społeczeństwa jako całości sprawia, że niesprawność traktowana jest coraz powszechniej jako poważny problem społeczny i ekonomiczny, a nie tylko zdrowotny lub medyczny. Co prawda zdrowotne aspekty ograniczenia sprawności generują i zwykle kumulują różne postaci upośledzenia w takich podstawowych wymiarach położenia społecznego jak wykształcenie, praca, materialne warunki życia, uczestnictwo w kulturze, dostęp do instytucji medycznych, edukacyjnych, publicznych itp., jednakże rzeczywista niepełnosprawność to łączny rezultat przeszkód, jakie funkcjonalne ograniczenia (niesprawność) spiętrzają między jednostką a możliwością osiągnięcia przez nią maksymalnego poziomu funkcjonowania (zadania, role, partycypacja społeczna). [rycina 1]

TUTAJ - lub w bliskim sąsiedztwie tej części tekstu proszę WSTAWIĆ rycinę 1

(plik: Rycina 1)

Powtórzmy zatem raz jeszcze - niepełnosprawność nie jest spowodowana wyłącznie jakimś szczególnym uszkodzeniem i/lub chorobą, lecz jest rezultatem sposobu w jaki społeczeństwo (jego instytucje - ustawodawstwo, infrastruktura, system wsparcia społecznego, organizacje społeczne) wychodzi naprzeciw potrzebom ludzi o ograniczonej sprawności. W tak określony model społeczny niepełnej sprawności wpisuje się koncepcja luki: zakładająca, że ograniczenie sprawności jest rezultatem rozbieżności między zdolnościami i możliwościami jednostki (zasoby) a oczekiwaniami, wymaganiami generowanymi przez środowisko fizyczne i społeczne osoby niesprawnej, dlatego też:

1. uwaga zogniskowana jest na społeczeństwie, jego organizacji oraz środowisku społecznym i fizycznym;

2. istotne jest określenie położenia i statusu społecznego osób z ograniczeniem sprawności w zbiorowości (na tle systemu wartości, norm i postaw społecznych wobec osób z ograniczona sprawnością);

3. niepełna sprawność jest odmiennością, różnicą - rehabilitować należy społeczeństwo jako całość (świadomość społeczna, postawy);

4. niesprawność wymaga zmian w organizacji życia zbiorowego - remedium są zmiany w interakcjach między niepełnosprawną jednostką oraz strukturami społeczeństwa;

5. środkiem zaradczym może być ktokolwiek kto wpływa na interakcje jednostka-społeczeństwo.

Z perspektywy społecznego modelu niepełnosprawności i barier jakie piętrzą się w codziennym życiu ludzi z ograniczoną sprawnością można przyjąć, że człowiek jest na tyle niepełnosprawny, na ile:

1. oczekuje tego społeczeństwo (normy, wzory, wartości, postawy),

2. organizacja społeczności i/lub społeczeństwa globalnego umożliwia im dostęp do głównego nurtu życia zbiorowego i zasobów.

Dlatego też kluczem do rozwiązywanie problemów osób z ograniczoną sprawnością jest szeroko rozumiana dostępność w wymiarze: [ryc. 2]

1. przestrzenno-architektonicznym (zwłaszcza w najbliższym otoczeniu, w instytucjach oświatowych i w miejscu pracy),

2. strukturalnym (zasoby, rynek pracy, świadczenia społeczne),

3. psychospołecznym (partycypacja społeczna).

TUTAJ- lub w bliskim sąsiedztwie tej części tekstu proszę WSTAWIĆ rycinę 2

(plik: Rycina 2)

Źródeł przeszkód/barier na jakie napotykać może osoba niesprawna (z funkcjonalnym ograniczeniem sprawności) należy poszukiwać w: (Porter i in., 1999; Locker, op. cit., s. 85)

1. samej jednostce z ograniczoną sprawnością - samooceny i/lub poziom akceptacji stanu zdrowia i sprawności, zakres i zmienność adaptacyjna, wigor emocjonalny, poziom lęku, kalkulowanie zysków i strat z tytułu ograniczenia sprawności, poczucie krzywdy, poziom kontroli nad własnym życiem, radzenie sobie z trudnościami, zakres i poziom zależności, poczucie bezradności;

2. kulturze społeczności lokalnej i społeczeństwa globalnego - wyobrażenia, mity i stereotypy oraz postawy społeczne wobec osób o ograniczonej sprawności; naznaczanie za pośrednictwem języka; problematyka niepełnosprawność i osoby z ograniczoną sprawnością w mediach; styl i jakość życia (zmiany rodzaju i zakresu aktywności, rekreacja i wypoczynek); poziom partycypacji społecznej; poziom ignorancji otoczenia i izolacji społecznej;

3. rozwiązaniach organizacyjno-prawnych - ustawowe gwarancje dostępu osób z ograniczoną sprawnością do systemu edukacji i rynku pracy (zwłaszcza pierwotnego); polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych; zabezpieczenie prawno-materialne i ochrona statusu osoby niepełnosprawnej; poziom niezależności finansowej, zabezpieczenie instytucjonalne i ochrona osób niesamodzielnych życiowo; poradnictwo prawne, psychologiczne i zawodowe dla osób z ograniczeniem sprawności;

4. organizacji i funkcjonowaniu systemu opieki zdrowotnej oraz wsparcia społecznego dla osób z ograniczoną sprawnością - dostępność, zakres oraz ciągłość świadczeń medycznych i rehabilitacyjnych; dostęp do instytucji, urządzeń i sprzętu wspomagającego codzienne funkcjonowanie, zakres i jakość zaplecza społecznego (rodzina, kręgi społeczne, społeczność lokalna, organizacje pozarządowe i wolontariat}; jakość opieki rodzinnej i pozarodzinnej;

5. sposobie zagospodarowania przestrzeni i w środowisku fizycznym - bariery architektoniczne w przestrzeni publicznej (najbliższe otoczenie, ciągi komunikacyjne, szkoła, miejsce pracy); dostępność budynków mieszkalnych, instytucji użyteczności publicznej, komunikacji i transportu publicznego.

Dostępność to warunek integracji społecznej i normalizacji gwarantującej osobom z ograniczeniami sprawności pełne uczestnictwo w nurcie życia społecznego. Integracja to synonim zwartości, stan koordynacji, zgodności, zharmonizowania - dla socjologów oznacza procesy jednoczenia elementów i części składowych w jedną całość, co w życiu społecznym przekłada się na procesy obejmujące te wszystkie interakcje między składowymi częściami i/lub grupami, które prowadzą do ich powiązania, kooperacji, koegzystencji, dostosowania się czy do rozwiązywania konfliktów. (Turowski, 1999, s. 129)

Zdaniem Ostrowskiej, Sikorskiej i Gąciarz (2001, s. 180 i n.) integracja osób z ograniczoną sprawnością ze społeczeństwem i społecznością, w której żyją, wymaga spełnienia szeregu warunków. Po pierwsze osoby te muszą chcieć włączyć się w zbiorowości społeczne oraz być odpowiednio do tego przygotowane. To z kolei wiąże się z możliwością pełnienia różnych ról społecznych i funkcjonowania w wielu społecznych układach. To samo dotyczy społeczeństwa, gdyż musi się ono nauczyć akceptacji swoich nie w pełni sprawnych członków na równych prawach z innymi obywatelami w odniesieniu do wielu różnych płaszczyzn życia. Integracja jest zatem procesem wzajemnego uczenia się i dostosowywania wzajemnych standardów, a nie jednorazowym aktem dobrej woli.

W społeczeństwach postindustrialnych strategie integracyjne adresowane do ludzi niepełnosprawnych poszerza się o normalizację oznaczającą wszelkie zachowania jednostki zmierzające do tego, by funkcjonować bez wyraźnych zakłóceń (normalnie), na tyle, na ile to możliwe - mimo oznak i symptomów choroby przewlekłej lub ograniczonej sprawności. W procesie normalizacji jednostka stara się wytłumić imperatyw fizjologiczny (bycia chorą, osobą z uszkodzeniami, obdarzoną deficytami itp.) i przyjmuje w codziennym funkcjonowaniu imperatyw aktywności, jako osoby normalnej

Osoba z chorobą przewlekłą lub niesprawnością dąży do potwierdzenia własnej indywidualności, tożsamości i osobowości, bycia zdolną do funkcjonowania na równi z rówieśnikami, zredukowania poczucia bycia odmienną, a co za tym idzie uzyskania maksymalnego poziomu integracji ze społeczeństwem,

W toku normalizacji jednostka z chorobą przewlekłą lub niesprawnością dąży do:

1. potwierdzenia własnej indywidualności, tożsamości i osobowości,

2. bycia zdolną do funkcjonowania na równi z rówieśnikami,

3. zredukowania poczucia bycia odmienną,

4. osiągnięcia samodzielności i niezależności oraz zdolności do samoopieki,

5. uzyskania maksymalnego poziomu integracji ze społeczeństwem. (Dewis, 1990; W: Bauman i in., s. 206)

Najszerzej rzecz ujmując można powiedzieć, że normalizacja obejmuje promowanie zespołu wartości, na których oparte jest przekonanie, że tylko formowanie, organizowanie materialnej i społeczno-kulturowej oraz instytucjonalnej struktury cywilizowanego społeczeństwa umożliwić może ludziom z ograniczoną sprawnością nieskrępowane i zharmonizowane zestrojenie się w rolach społecznych. (Birchenall i Birchenall, 203, p. 268) Kluczową rolę w procesie normalizacji odgrywa system edukacji oraz rynek pracy.

2. Zdolność do pracy i możliwość zatrudnienia jako podstawowe opcje badań aktywności zawodowej osób z ograniczoną sprawnością.

Rozważając rolę zatrudnienia jako warunku i wskaźnika rzeczywistego włączenia osób z ograniczoną sprawnością w główny nurt życia zbiorowego przypomnieć należy kilka socjologicznych banałów o znaczeniu pracy w życiu człowieka:

1. Społeczeństwo oczekuje pracy od swych członków, jeśli chcą oni zasłużyć na szacunek - i na odwrót: człowiek zyskuje tożsamość poprzez pracę.

2. Praca daje nie tylko finansową niezależność - staje się także nieodłączną częścią tego co stanowi o szacunku dla siebie samego, poczuciu godności i zdrowym stylu życia.

3. Dla niektórych nagrody i satysfakcja są pochodną wykonywanej pracy - jednakże dla wielu (zwłaszcza bez kwalifikacji) praca oznacza harówkę i źródło rozczarowań z rzadką okazją uzyskiwania nagrody i niewielką satysfakcją.

4. Etykieta „bez kwalifikacji” jest stosunkowo często nadawana osobom niepełnosprawnym - a właśnie dla nich praca zyskuje wiele dodatkowych znaczeń. Bez pracy osoby niepełnosprawne tracą poczucie sensu takich cech jak: niezależność, poczucie własnej wartości, godność i tożsamość.

5. Znaczenie pracy wzrasta zwłaszcza wówczas, gdy niesprawność narzuca ograniczenia w czasie wolnym oraz w sferze aktywności społecznej.

Niepełnosprawni to grupa szczególnego ryzyka wśród poszukujących zatrudnienia, bowiem zanim pojawią się oni na rynku pracy muszą pokonać wiele barier, na które nie napotykają inni ubiegający się zatrudnienie (w przestrzeni, instytucjach i ludziach). Ponadto, ci, którzy wypadają z zatrudnienia z bardzo wielu powodów rzadko lub w ogóle nie powracają do pracy.

Wśród wielu powodów tego stanu rzeczy w Polsce (zmiana ustrojowa i związane z nią problemy ekonomiczne, bezrobocie, równoczesne reformowanie wielu systemów społecznych itp.) wskazać należy na kurczące się w skali globalnej możliwości poszerzania zasobów w sposób tradycyjny, a więc jedynie poprzez proste zwiększanie nakładów finansowych na jakąś dziedzinę. Należy podkreślić, iż potencjał (zasoby) tkwiące w ludziach (human resources) postrzegane są dzisiaj jako najistotniejsza rezerwa i potencjał dalszego rozwoju społecznego i gospodarczego. Budowaniu, wzmacnianiu i poszerzaniu zasobów osób z ograniczona sprawnością służy rehabilitacja, oparta na założeniu, że niepełnosprawność odnosi się do jakiegoś elementu lub układu elementów, nie zaś do całości cech i właściwości jednostki. Celem tak rozumianej rehabilitacji jest:

1. koncentracja na maksymalizowaniu potencjału jednostki,

2. dostarczanie narzędzi służących zmianie własnego życia,

3. integracja i normalizacja prowadzące do włączenia osób niepełnosprawnych w nurt życia społecznego,

4. ograniczenie w czasie.

Jakkolwiek zatrudnienie jest celem głównym rehabilitacji zawodowej poddanych temu procesowi osób z ograniczeniami sprawności, to jednak mimo wielu wysiłków i spektakularnych przedsięwzięć (kampanie medialne, budżetowe wsparcie dla uruchamiających nowe miejsca pracy) nie udało się w ostatnich latach zwiększyć zatrudnienia tej kategorii osób - nadal w wielu krajach zdecydowana większość osób z ograniczeniem sprawności pozostaje poza rynkiem pracy.

Warunkiem sprostania przez osoby z ograniczeniami sprawności wyzwaniom współczesnego rynku pracy jest nie tylko dysponowanie własnym potencjałem psychofizycznym i zasobami niezbędnymi w zatrudnieniu, lecz także możliwość korzystania z infrastruktury technicznej i społecznej, zwłaszcza z systemów i podsystemów społecznych „prowadzących” na rynek pracy, kontaktowania się ze światem społecznym i jego instytucjami. Konstruując zatem strategię badań nad uwarunkowaniami aktywności zawodowej osób z ograniczoną sprawnością należy rozróżnić dwa istotne zagadnienia:

1. zdolność do pracy (opcja badawcza: osoba dla pracy).

2. zdolność/możliwość zatrudnienia (opcja badawcza: praca dla osoby)

Zdolność do pracy to skumulowane umiejętności, walory, potencjał jednostki niezbędne w procesie poszukiwania/uzyskania/utrzymania określonego zajęcia na rynku pracy (w zróżnicowanym trybie i formie zatrudnienia). To zdolność wykonywania zadań związanych z wymaganiami stawianymi określonej pracy z uwzględnieniem potencjału i zasobów jednostki (zdrowie, sprawność, wiek, wiedza, umiejętności, motywacja) oraz warunków środowiskowych. Nie jest to kolekcjonowanie kolejnych umiejętności, a raczej spójne prezentowanie powiązanych ze sobą zdolności, walorów i potencjału w sposób, który dobrze pracuje na rzecz konkretnej sytuacji, ubogacając osobowość.

Przesłanką niezdolności do pracy są różnego rodzaju ograniczenia bio-psycho-społeczne związane bezpośrednio z możliwościami wywiązywania się z zadań pracowniczych. Ma to dwojakie znaczenie - po pierwsze, pociąga za sobą rzeczywistą, poważną utratę kompetencji potrzebnych do aktualnego wykonywania pracy; po drugie, w wielu przypadkach ograniczenie sprawności niekorzystnie wpływa na przygotowanie zawodowe.

Rozpatrując kwestie umiejętności w procesie zatrudniania osoby niepełnosprawnej należy jednakże pamiętać, że: (Hulek, 1988; Majewski i in., 1998)

1. zachowuje ona określone sprawności i umiejętności, które po ich zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu (przy zastosowaniu odpowiednich środków i w odpowiednich warunkach) stają się podstawą do podjęcia szkolenia, a następnie pracy zawodowej;

2. jakakolwiek praca nie wymaga od osoby, która ją wykonuje, zaangażowania wszystkich jej sprawności fizycznych, psychicznych i społecznych.

3. osoby niepełnosprawne mają możliwość uruchomienia pewnych mechanizmów kompensacyjnych, czyli zastąpienie uszkodzonych i/lub zaburzonych czynności organizmu przez inne czynności. Mogą one nauczyć się wykonywania różnych zadań przy zastosowaniu innej techniki niż osoby określane jako sprawne, np.: wykonywanie czynności jedną ręką zamiast dwoma, orientacja w środowisku pracy za pomocą bodźców słuchowych zamiast wzrokowych itp.

Punktem wyjścia w analizie zdolności do pracy jest każdorazowo charakterystyka funkcjonowania psychofizycznego oraz sytuacji społecznej osób z różnorodnymi ograniczeniami sprawności, bezpośrednio wiążącymi się z możliwością podołania zadaniowym i społecznym wymaganiom pracy:

1. z możliwością wykonywania określonych czynności,

2. wywiązywania się z obowiązków

3. i konstruktywnego odpowiadania na wyzwania wynikające z współdziałania z innymi ludźmi przy realizowaniu zadań.

Jeśli przyjąć relacyjną definicję niepełnej sprawności jako rozbieżności między możliwościami jednostki a wymaganiami zadania (czyli w ramach tych rozważań - pracy zawodowej), to wydaje się, że znaczna część tejże rozbieżności dotyczy kompetencji, które po pierwsze mają drugorzędne znaczenie ze względu na pracę zawodową (zwłaszcza wysoko kwalifikowaną), a po drugie - które mogą być w znacznym stopniu przywrócone lub zastąpione lub nawet unieważnione przez określone, coraz łatwiej dostępne środki materialne i techniczne należące do osoby niepełnosprawnej lub fizycznego środowiska jej pracy. Wyjątek stanowią zaburzenia psychiczne, w których rozbieżność ta wynika z utraty kompetencji pierwszoplanowych dla pracy (zwłaszcza wysoko kwalifikowanej), których zastąpienie lub unieważnienie nie jest możliwe. Oznacza to, że o ile w przypadku innych rodzajów niepełnosprawności istotnym czynnikiem aktywizacji zawodowej jest odpowiednie wyposażenie osoby niepełnosprawnej i fizycznego środowiska pracy oraz przystosowanie się jednostki i jej społecznego otoczenia do korzystania z tego wyposażenia, o tyle w przypadku niepełnosprawności na tle zaburzeń psychicznych zasadniczym warunkiem aktywizacji jest poszukiwanie zasobów psychicznych i społecznych tkwiących zarówno w samej niepełnosprawnej osobie, jak i w jej partnerach w miejscu pracy, które umożliwiłyby aktywność zawodową pomimo poważnej utraty kompetencji do wykonywania związanych z nią zadań.

Zdecydowana większość biernych zawodowo osób z ograniczona sprawnością - zarówno w Polsce, jak i za granicą - wcześniej pracowała; co więcej większość z nich chciałaby podjąć na nowo pracę zawodową. Można zatem przyjąć, że większość tej kategorii osób z ograniczeniem sprawności posiada jakieś umiejętności i doświadczenia zawodowe. Problemem głównym z punktu widzenia potencjału jednostkowego jest jednak niski poziom wykształcenia i kwalifikacji osób niesprawnych.

Z drugiej jednak strony należy pamiętać, iż niepełnosprawni pragnący powrócić do pracy po długotrwałej chorobie i/lub urazie często nie są przygotowani do wymagań, jakie stawia dzisiejszy rynek pracy. Różnica pomiędzy okresem, w którym rozpoczynali aktywność zawodową a obecnymi realiami, jest zwykle na tyle duża, iż przystosowanie się do obecnej sytuacji jest trudnym zadaniem. Wśród czynników podmiotowych wpływających na poziom zatrudnienia osób przewlekle chorych somatycznie należy wymienić: cierpliwość, determinację, poczucie humoru, poziom wykształcenia, wiek oraz stan fizyczny. Własna aktywność i inicjatywa, samodzielność, współdziałanie, komunikatywność, własna, elastyczność i możliwość łatwej adaptacji do określonych warunków - to zestaw kompetencji zawodowych, jakich obecnie poszukuje u pracownika (także u osoby niepełnosprawnej)..

Ważnym wyznacznikiem skutecznego radzenia sobie z ograniczeniami i adaptacją do środowiska społecznego jest poczucie własnej skuteczności, definiowane jako względnie trwałe przekonanie o możliwościach rozwinięcia pożądanego/oczekiwanego społecznie zachowania. Jest ono elementem obrazu samego siebie, motywującym zmianę w funkcjonowaniu zarówno na poziomie procesów psychicznych (np. krytycyzm wobec objawów pozytywnych), jak i w zachowaniu (np. poprawa funkcjonowania społecznego). Praca umożliwia rozwijanie umiejętności, doświadczanie osiągnięć oraz potwierdzenie własnych zdolności sprostania oczekiwaniom zewnętrznym, co w konsekwencji doprowadza do wzrostu samooceny i pewności siebie.

Badacze zjawiska zwracają także uwagę na to, iż dominujący do niedawna system szkolnictwa specjalnego, mało zindywidualizowane metody rehabilitacji, nastawienie na wąską specjalizację oraz segregacyjne formy zatrudnienia (spółdzielnie dla osób niewidomych, zakłady pracy chronionej) nie sprzyjają rozwijaniu tych cech indywidualnych osoby niesprawnej jako potencjalnego pracownika.

Wśród utrzymujących się od wielu lat barier utrudniających osobom z ograniczoną sprawnością wejście na rynek pracy wymienia się również stosowane przez nie strategiach poszukiwania pracy - spotyka się jednostki nastawione roszczeniowo, stawiające pracodawcy wysokie wymagania, a także nie wykazujący elastyczności, co często prowadzi do odrzucania proponowanych im ofert (strategia: wszystko, albo nic). Roszczeniowość przejawia się także niewielkim zainteresowaniem bezpłatnymi kursami szkoleniowymi, unikaniem rejestracji jako bezrobotnych poszukujących pracy. (Bogus, 2004; Bulenda i in., 2001; Gębski, 1997; Kocior-Tchernev, 1997)

Z kolei zdolność/możliwość zatrudnienia osób z ograniczoną sprawnością obejmuje działania służące poprawie wskaźników zatrudnienia (edukacja, warunki i elastyczność zatrudnienia, warunki pracy, postawy pracodawców) - możliwość zatrudnienia jest pojęciem łączącym w jednym nurcie zasoby i orientacje prozatrudnieniowe jednostek; potrzeby, oczekiwania pod adresem potencjalnych pracowników i decyzje związane z ofertą pracy ze strony pracodawców oraz politykę społeczną (politykę zatrudnienia) konkretnego kraju, regionu, społeczności. Wagi na rynku pracy nabierają współcześnie nietechniczne umiejętności oraz wszystko co sprzyja radzeniu sobie pracowników ze zmieniającymi się potrzebami i warunkami rynku pracy.

Oparcie się pracodawców wyłącznie na dotychczasowych aktywach pracowniczych (wiedza, umiejętności, postawy, cechy osobnicze takie jak rzetelność, uczciwość, inicjatywa, zdolność rozwiązywania problemów itp.) nie jest już wystarczające - dzisiaj jednostki muszą mieć możliwość/szansę/sposobność eksploatacji tychże cech, zdolności i umiejętności, wystawienia i „sprzedania” ich na rynku (zarządzanie karierą zawodową). To dodatkowo utrudnia wejście na otwarty rynek pracy osób z ograniczoną sprawnością, które mogą mieć niedobory, nie tylko w tradycyjnym zestawie aktywów pracowniczych, a może zwłaszcza w nowocześnie definiowanej zdolności/możliwości do zatrudnienia (walory rozwojowe, mobilność profesjonalna i terytorialna, umiejętność prezentowania własnego wizerunku, możliwości i umiejętności wykorzystania zaplecza informacyjnego i sieci instytucji wspierających „drogę na rynek”). (Tamkin i in., 1999, s. 2; Shaddock, 2002, s. 3 i n.; Cotton, 2001, s. 2 I n.; Jones i in., 2005; Flexibility Work, 2005) [tabela 2]

Do uniwersalnych przyczyn niskiego poziom uczestnictwa osób niepełnosprawnych na rynku pracy zalicza się takie wzajemnie powiązane ze sobą zjawiska jak: (Porter i in., op. cit., s. 118; Locker, op. cit., s. 85.)

1. generalny spadek zapotrzebowania na pracę niewykwalifikowaną;

2. redukowanie zatrudnienia w wielkich korporacjach;

3. substandardowy poziom wykształcenia, słabe przygotowanie zawodowe i niskie kwalifikacje;

4. koncentrowanie uwagi przez pracodawców na możliwości wystąpienia wypadków w pracy i przewidywanych w związku z tym zwiększonych kosztów ubezpieczenia;

5. niechęć do rejestrowania się jako osoba niepełnosprawna;

6. brak informacji o możliwościach zatrudnienia;

7. brak świadomości pracodawców w kwestiach związanych z możliwościami, umiejętnościami i potrzebami niepełnosprawnych;

8. pułapka beneficjów przypisanych osobom niepełnosprawnym (konflikt z prawem pracy);

9. obawa przed utrata beneficjów należnych osobom niepełnosprawnym po podjęciu pracy;

10. niewłaściwie przygotowane stanowisko pracy i niedostateczne wsparcie ze strony personelu w miejscu pracy;

11. bariery architektoniczne na drodze do i w pracy (w tym problemy transportowe).

Bezrobotni generalnie źle znoszą utratę poczucia realności pracy, tracą poczucie czasu i przestrzeni, są pozbawieni jednego z najistotniejszych łączników z rzeczywistością, jakim jest miejsce pracy. Pozostawanie przez dłuższy czas bez zatrudnienia może prowadzić m.in. do nasilenia objawów związanych z niepełnosprawnością oraz pojawienia się nowych chorób i dolegliwości - w odniesieniu do osób z ograniczoną sprawnością można jednak mówić o wysyceniu większości uniwersalnych cech bezrobotnego i ich nieporównywalnie gorszej pozycji na rynku pracy w konkurencji z osobami sprawnymi (zwłaszcza na rynku pierwotnym i wśród osób z głębszym ograniczeniem sprawności). Stąd też praca jest w wielu przypadkach rozumiana przez osoby z ograniczeniem sprawności jako swoisty “pomost” ułatwiający nawiązanie satysfakcjonujących kontaktów społecznych oraz zaangażowanie się w inną rolę społeczną poza rolą pacjenta/chorego/osoby niesprawnej: dzięki pracy ludzie z ograniczeniami sprawności zmieniają się zastępując rolę " niesprawnej jednostki” pozytywnym wizerunkiem własnej osoby.

Doświadczenia wielu krajów wskazują, że osoby z ograniczeniami sprawności pragnący wrócić do pracy i/lub utrzymać się w zatrudnieniu muszą się zmierzyć z takimi deficytami jak:

1. brak pewności siebie i umiejętności przydatnych w szukaniu pracy,

2. brak umiejętności społecznych,

3. brak stałego wsparcia i opieki specjalistycznej po znalezieniu pracy.

Z kolei wśród czynników kontekstowych wpływających na poziom zatrudnienia osób niesprawnych wymienia się wsparcie emocjonalne ze strony opiekunów, rodziny, przyjaciół; wsparcie instrumentalne ze strony przedstawicieli rozmiatych wyspecjalizowanych instytucji, zwłaszcza służby zdrowia (przede wszystkim innowacje w leczeniu, dostosowanie leczenia do wymogów związanych z pracą zawodową) oraz dobrą wolę pracodawców.

Zgromadzone na temat potrzeb i wartości oraz postaw wobec dóbr i korzyści, jakie może przynieść zatrudnienie u osób niesprawnych informacje sugerują, że problem ich aktywizacji zawodowej wymaga w pierwszym rzędzie zastosowania zachęt do podjęcia pracy. W zależności od rodzaju ograniczenia w wachlarzu tychże zachęt znajdują się zarówno konkretne i indywidualnie wytyczone korzyści (cele) podjęcia zatrudnienia oraz wytrwania w pracy pomimo trudności, jak również odwołanie się do ogólnych norm, etosu pracy lub bardziej wyszukanych formach satysfakcji (np. udział w „wyższych piętrach” konsumpcji). Psychologowie twierdzą, że relatywnie niski poziom potrzeb i niska pozycja wielu wartości odnoszących się bezpośrednio lub pośrednio do aktywności zawodowej może stanowić konsekwencję oceny własnych szans na zatrudnienie jako szczególnie niskich, stąd też poprawa tych szans związana z przyrostem własnych kompetencji lub ogólnymi zmianami na rynku pracy, może prowadzić do korzystnych z punktu widzenia aktywizacji zawodowej zmian w strukturze potrzeb i wartości.

Potrzebę podejmowania pracy przez osoby z ograniczeniem sprawności uzasadnia się zarówno korzyściami społeczno-ekonomicznymi (zmniejszenie kosztów utrzymania, niezależność ekonomiczna), jak również szansą poprawy warunków i jakości życia. Z badań wynika, że zaangażowanie się osoby z ograniczeniami sprawności w celową aktywność zwiększa poziom jej społecznej samodzielności, zaś praca zarobkowa ma dobroczynny wpływ na większość wskaźników skuteczności leczenia i rehabilitacji. Z tego też względu podjęcie pracy traktuje się niejednokrotnie jako rzeczywisty wskaźnik powodzenia procesu rehabilitacji.

Sumując rozważania poczynione w tej części opracowania należy stwierdzić, że w podjętych w ramach Programu badaniach ważne będzie wskazanie punktów krytycznych pobudzania aktywności zawodowej osób z ograniczoną sprawnością ruchową:

1. w wymiarze jednostkowym (zasoby indywidualne wraz z jej zapleczem społecznym) - opcja badawcza: OSOBA dla PRACY,

2. oraz infrastrukturalnym (edukacja, ustawodawstwo, normy pracy, standaryzacja stanowisk pracy, postawy pracodawców itp.) - opcja badawcza: PRACA dla OSOBY. (tab. 2)

Tabela 2

ZDOLNOŚĆ DO PRACY I ZATRUDNIENIA OSÓB Z OGRANICZONA SPRAWNOŚCIĄ - OPCJE ANALIZY

ZDOLNOŚĆ DO PRACY - ZACHOWANY POTENCJAŁ	OPCJE ANALIZY	MOŻLIWOŚCI ZATRUDNIENIA - STRATEGIE
Zasoby i umiejętności uniwersalne osoby z ograniczoną sprawnością, stanowiące podstawę wykonywania każdej pracy, która będzie do podjęcia. Bilans dla triady: chcieć - umieć - móc.	OSOBA dla PRACY PRACA dla OSOBY	Promować i wspierać zatrudnienie osób, które: pragną zachować pracę chcą powrócić do pracy chcą podjąć pracę pierwszy raz nie są gotowe do podjęcia pracy, ale chcą mieć kontakt ze środowiskiem pracy (priorytet: poradnictwo; otwarty rynek pracy)
Całościowe oszacowanie zdolności osoby z ograniczeniami sprawności do wykonywania czynności zgodnie z wymogami miejsca pracy oraz zakresem przyszłych obowiązków zawodowych i zadań wyznaczonych procesem pracy.			Wyszkolić: analiza stanowisk pracy z perspektywy potrzeb osoby z ograniczoną sprawnością strategie wsparcia osoby niesprawnej w pracy szkolenia zawodowe/przezawodowienie (państwowe, prywatne i pozarządowe źródła subsydiowania edukacji zawodowej) nauka „pracy w pracy”
Możliwości funkcjonowania zawodowego szacowane przez pryzmat poziomu, głębokości i trwałości uszkodzeń struktury oraz funkcji organizmu i/lub psychiki - „z” i „bez” specjalnego oprzyrządowania i/lub specjalistycznego wsparcia.			Zatrudnić: pro-zatrudnieniowa edukacja pracodawców opracowanie profili zawodowych zgodnych z potencjałem i potrzebami kandydatów do pracy wspieranie oprzyrządowania stanowisk pracy reżymy pracy - elastyczne formy zatrudnienia beneficja dla pracodawców zatrudniających osoby z ograniczoną sprawnością
Strategie poszukiwania i znajdowania pracy uwzględniające także potencjał jakim dysponują kręgi społeczne osoby z ograniczoną sprawnością (rodzina, przyjaciele, sąsiedztwo, znajomi) - rozmiary stosowania przez osoby z ograniczoną sprawnością strategii: WSZYSTKO, albo NIC.			Zatrzymać: ewaluacja warunków i bezpieczeństwa pracy ocena efektywności pracy i weryfikacja programu aktywizacji zawodowej inwestowanie w rozwój pracownika wsparcie osób w zatrudnieniu (budżet państwa, biznes, organizacje pozarządowe)

źródło: opracowanie własne

Wnioski końcowe

Koncepcja włączania osób z ograniczeniem sprawności w nurt życia społecznego (integracja), a zwłaszcza normalizacja jako niezbędny element budowy społeczeństwa otwartego dla niepełnosprawnych, znoszenia barier utrudniających realne szanse znalezienia się ludzi z ograniczona sprawnością na rynku pracy i uzyskiwania przez nich zdolności do zatrudnienia, stanowi wyzwanie rzucone:

1. profesjom - niepełnosprawni pracownicy są w niekorzystnym położeniu, charakterystycznym dla grup mniejszościowych. Oznacza to, iż poszukują oni zatrudnienia na wtórnym rynku pracy będącym rynkiem pracy niskokwalifikowanej, zawodów wymierających. Pierwotny rynek pracy zawiera oferty pracy dobrze płatnej z widokami na awans.

Profesje muszą zatem podjąć wysiłek zmierzający do przybliżenia rehabilitacji zawodowej do orbity rzeczywistego świata pracy.

2. społeczeństwu - zewnętrzne bariery integracji, takie jak postawy odrzucenia, negatywne stereotypy, dyskryminacja i segregacja uniemożliwiają osobom w pełni sprawnym poznanie rzeczywistych możliwości niepełnosprawnych w bezpośrednim z nimi kontakcie w toku nauki, w pracy, w bliskich interakcjach. Tego rodzaju nastawienia społeczne odnajdujemy po jakimś czasie w świadomości członków wielu grup społecznych oraz ludzi interesu niezbyt skłonnych do integracji poprzez edukację i pracę.

Choć to trudne zadanie, to jednak poszczególne zbiorowości - zwłaszcza zaś dysponenci miejsc pracy - muszą przyjąć sposób postrzegania osób niepełnosprawnych-potencjalnych pracowników i reagowania na nich podobnie, jak czyni się to w odniesieniu do osób bez ograniczeń sprawności.

3. samym niepełnosprawnym - muszą oni sami podjąć wysiłek na rzecz zmiany własnego życia, usunięcia wewnętrznych barier sprzyjających separacji i izolacji społecznej, takich jak: zaniżone poczucie własnej wartości, zaniżone oczekiwania wobec siebie i otoczenia, niewielkie umiejętności w kontaktach międzyludzkich. Niepełnosprawni musza zatem podejmować wszelkie wysiłki wspierające samych siebie.

Wyzwania te oznaczają równocześnie gotowość rządów i społeczeństw do wyrażenia zgody na alokację zasobów i środków, dochodów i usług do grup osób z naruszoną sprawnością. Dla osób niepełnosprawnych oznacza to z kolei gotowość do przyjęcia wraz z prawami także równych obowiązków w zabieganiu o pomyślność własną i dobro publiczne. Oznacza to dynamiczne rozumienie triady chcieć - umieć - móc, w której pierwszy czasownik oznacza wyraźnie zarysowaną perspektywę życiową, projekcję w przyszłość, zaś dwa pozostałe kryją w sobie wykształcenie i przygotowanie zawodowe oraz dostęp do systemu edukacji i rynku pracy, zwłaszcza otwartego.

Powodzenie procesu generowania i wypełniania treścią i działaniami programów aktywizacji/aktywacji zawodowej osób z ograniczoną sprawnością w poważnym stopniu zależeć będzie od konsekwentnego stosowania przez aktorów sceny publicznej Reguły Dublowania Trzech W: Wrażliwość (Wsparcie) - Wyobraźnia (Wyzwania) - Współuczestnictwo (Współpraca). (rycina 3)

TUTAJ plik: Rycina3

Wychodząc z powyższych przesłanek należy zatem kwestie pracy i zatrudnienia osób z ograniczoną sprawnością zakotwiczyć w szerszym kontekście założeń i celów polityki społecznej. W obszarze polityki społecznej uruchamiane być powinny zróżnicowane rozwiązania, projekty i systemy instytucjonalne służące podnoszeniu standardu i jakości życia osób z niesprawnością:

1. od kształcenia poczynając,

poprzez tworzenie:

2. warunków zdrowotnych i zapewnienie dostępu do systemu ochrony zdrowia (w tym dostępność świadczeń i usług rehabilitacyjnych),

3. otwartego rynku pracy,

4. gwarantowanie bezpieczeństwa fizycznego i socjalnego,

5. a na systemie zabezpieczeń społecznych kończąc (świadczenia społeczne kompensacyjne oraz wspierające procesy usamodzielniania i niezależności osób z ograniczona sprawnością).

Wzmacnianie efektywności działań na rzecz integracji społecznej osób z ograniczoną sprawnością to zarazem inwestycja (ludzie i ich potencjał jako warunek rozwoju gospodarczego) i zapobieganie (ograniczanie źródeł ubóstwa i przyczyn patologii społecznej, zaradność i samodzielność w rozwiązywaniu własnych problemów).

Celom tak określonych przedsięwzięć zmierzających do otwarcia osobom z ograniczeniami sprawności drogi na rynek pracy służyć powinny powtarzane co kilka lat badań wśród wszystkich podmiotów i realizatorów polityki społecznej, umożliwiających określenie roli czynników indywidualnych, środowiskowych i systemowych w procesie aktywizacji zawodowej osób z niesprawnością.

LITERATURA

Albrecht G., Verbrugge L. (2000). The global emergence of disability, w: G. Albrecht, R. Fitzpatrick, S. Scrimshaw, Handbook of social studies in health and medicine, London, New Delhi.

Baumann A., Johnston N., Antai-Otong D. (1990). Psychiatric and psychosocial nursing, Toronto, Philadelphia, B.C. Decker Inc.

Berkowska M., Bryl., Bukowski S., Gałęcki J., Krzyżaniak A., Wąsiewicz P., Wiesiołowska A., Woźniak Z. (1990). Potrzeby rehabilitacyjne osób niepełnosprawnych na przykładzie województwa poznańskiego, Poznań.

Binczycka-Anholcer M. (2001). Zagrożenia zdrowotne, społeczne i socjalne osób niepełnosprawnych i ich implikacje. W: Lewandowski J, Lecewicz-Bartoszewska J. (red.). Ergonomia niepełnosprawnym. Jakość życia. Łódź.

Birchenall M., Birchenall P. (2003). Sociology as applied to nursing and health care. Edinburgh, London, New York, Oxford, Philadelphia, St. Luis, Sydney, Toronto.

Bogus H. (2004). Niepełnosprawny na rynku pracy - standardy międzynarodowe, Niepełnosprawność i Rehabilitacja 3.

Bulenda T., Graban J., Książkiewicz I., Pawłowski P. (2001). Niepełnosprawni. Normalna sprawa. Raport Integracji, Warszawa.

Dewis M. E. (1990). Normalization. W: A. Bauman, N. Johnston, D. Antai-Otong (eds), Psychiatric and psychosocial nursing, Toronto-Philadelphia.

Dykcik W.(red.). (1996), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, Poznań.

Gębski M. (1997). Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych szansą na życiową samodzielność, Rynek Pracy 7.

Golinowska S. (2004). Integracja społeczna osób niepełnosprawnych : ocena działań instytucji, Warszawa.

Hulek A. (1988). Pedagogika rehabilitacyjna, Warszawa.

Kocior-Tchernev A. (1997). Szkolenia i przekwalifikowania osób niepełnosprawnych - możliwości i bariery, Rynek Pracy 10.

Locker D. (2003). Living with chronic illness, W: G. Scambler (ed.), Sociology as applied to medicine, Edinburgh-London-New York-Sydney-Toronto.

Majewski T., Szczepankowska B., Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, w: Ostrowska A., Szczepankowska B. (red.), Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym, Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego nr 10, Warszawa 1998.

Meager N., Bates P., Dench S., Honey S., Williams M. (1998). Employment of disabled people: assessing the extent of participation, Institute for Employment Study, Research Briefs. Research Report No 69, Sudbury, Soffolk.

Mont D. (2004). Disability employment policy, Human Development Network - The World Bank, Washington.

Multi-Sector Strategy Forum Increasing the Employment of Persons With Disabilities. (2005). Final Report, Canad Inns - Fort Garry.

Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B. (2001). Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Warszawa.

Piasecki M. (1998). Psychospołeczne aspekty integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem, W: Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, Fundacja Fuga Mundi, Lublin.

Porter M., Alder B., Abraham Ch. (eds). (1999). Psychology and sociology applied to medicine, Edinburgh-London-New York-Sydney-Toronto

Rioux M., Zubrow E., Furrie A., Miller W., Bunch M. (2002). Barriers and accomodations. Applying the Human Rights Model of Disability to HALS, The Social Policy Department of Abilities, Issue 53, Winter.

Roggero P., Tarricone R., Nicoli M., Mangiaterra V. (2005.). Employment and youth with disabilities. Sharing knowledge and practices, World Bank - Human Development Network, Washington

Shaddock T. Citizenship and work: Promising practices for people with disabilities, paper presented at The ATLAS A work-able future Conference, 13-14.08.2002, University of Canberra.

Tamkin P. Hillage J. Employability and employers: the missing piece of the jigsaw, IES Report 361, London 1999,

Tranforming dis[ability] into ability. (2003). OECD Dissemination Conference -Vienna 6/7 March.

Turowski J. (1999). Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin.

Woźniak Z. (2000). Niepełnosprawni na rynku pracy - nowe wyzwania, nowe możliwości, nowe zobowiązania. W: Formy i metody kształcenia jako sposoby przeciwdziałania bezrobociu, Jarocin, część I.

Woźniak Z. (red.). (2005). Niepełnosprawni w przestrzeni miejskiej. Studium architektoniczno-socjologiczne, Poznań.

Strony internetowe

Graffam J., Noblet A. (2005). Keeping quality people engaged: Workforce satisfaction within the disability employment industry, www.acrod.org.au/conferences/e-forum2005/speakers.htm

Smith M., Sowers J. Disability as diversity;

www.selfdeterminationohsu.org/education/postsecondary/document.html;

The „social” model;

http://www.lgu.ac.uk/psychology/staff/ungar/sun/LecttureNotes/ASC3_Disability/summary.html

Flanery F. (2005). Adapting to major challenges in the disability employment landscape, www.acrod.org.au/conferences/e-forum2005/speakers/Flannery.pdf

K. Cotton, Deveping employability skills, School Improvement Reasearch Series 2001; www.nwrel.org./scpd/sirs/8/c015.html

D. Jones, C. Gilleard, Employability and myth uncovered, Prospects 2004/5; http://www. prospects.ac.uk/cms/ShowPage/Home_page/What_do.html

Employability and access to work, Flexibility Work - Briefing Paper 2005; http://www.flexibility.co.uk.flexwork/general/employability.htm

Komp C. (2006). Barriers for disability at work, The NewStandard - March 13, 2006, AlterNet: WorkPlace:, www.alternet.org/workplace/33341/

Warner M. (2005). Attracting and retaining quality people, www.acord.org.au/conferences/e-forum2005/speakers.htm

Kwestie te wpisują się w system zachowań określanych mianem przemocy symbolicznej polegacej na ustalaniu, selekcjonowaniu oraz narzucaniu określonych znaczeń i sensów zgodnie z wizją oraz interesami dysponentów/nosicieli oficjalnej kultury. Wybrane klasy, warstwy lub grupy, które uzyskały supremację w danym społeczeństwie, wpajają pozostałej jego części wartości i normy swej własnej, dominującej kultury, uznawanej za uniwersalną, prawdziwą, godną i uprawomocnioną (legitimée). Przemoc symboliczna jest jedną z dwóch podstawowych odmian panowania społecznego ukrytego, niedostrzeganego w sposób naturalny i bezpośredni (P. Bourdieu). Ten rodzaj władzy polega na transmisji wzorców zachowań, znaków i treści danej kultury wraz z narzucaniem ich interpretacji, a więc na apriorycznym definiowaniu i limitowaniu uprawomocnionej wiedzy. Wariantem ukrytej przemocy jest dominacja strukturalna, oznaczająca podleganie szerokim, zastanym przez jednostkę i niezależnym od niej strukturom narodowym, politycznym, ekonomicznym, społecznym, kulturowym (J. Galtung). Zatuszowana władza ma charakter antyrozwojowy, co oznacza, że podporządkowuje sobie indywiduum wbrew jego woli i wiedzy oraz przeciwko jednostkowym interesom, potrzebom, aspiracjom, pragnieniom i możliwościom samorealizacji. Obiektami przemocy symbolicznej stają się najczęściej osoby pozbawione dostatecznego potencjału w obrębie zasobów kapitału społecznego i kulturowego - osoby z ograniczoną sprawnością są szczególnie narażone na przemoc symboliczną na większości ich pól życiowych, zwłaszcza w edukacji i zatrudnieniu.

Ten punkt widzenia ma dość długą tradycję, bowiem już w roku 1944 brytyjski dokument Diseabled Persons' Act stanowił, że człowiek niesprawny to „ktoś, kto z powodu uszkodzenia, choroby lub wrodzonej deformacji/kalectwa jest rzeczywiście upośledzony w otrzymaniu i utrzymaniu zatrudnienia lub podjęcia pracy na własny rachunek, z wyjątkiem uszkodzenia, choroby lub kalectwa odpowiedniego do wieku, doświadczenia i kwalifikacji.”

W języku angielskim disablism.

Na świecie żyje 600 milionów osób niepełnosprawnych, w krajach Unii Europejskiej stanowią oni 15,0% populacji, zaś w Polsce w 2002 roku niepełnosprawni stanowili 14,3% ogółu ludności kraju, co oznacza, że co siódmy mieszkaniec Polski był osobą o ograniczonej sprawności - w 1988 roku co dziesiąty, w 1978 roku co czternasty. W 2002 roku liczba niepełnosprawnych w Polsce wynosiła już 5456,7 tys. co oznacza podwojenie liczebności w minionym ćwierćwieczu. (dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku).

Partycypacja to proces, w ramach którego ludzie realizują swoje prawo bycia aktywnym podmiotem w tworzeniu, rozwijaniu i funkcjonowaniu infrastruktury obywatelskiej, normatywno-decyzyjnej i instytucjonalnej; umożliwiającej jednostkom/grupom autentyczne włączenie samych zainteresowanych w definiowanie kwestii mających wpływ na decyzje dotyczące ich życia oraz w realizację potrzeb i aspiracji członków społeczności. Wśród celów partycypacji wymienia się działania zmierzające do uzyskania zgody społecznej (consensusu) w kwestiach związanych z zamierzonym działaniem i/lub przygotowywaną zmianą, doprowadzenie/dopuszczenie do debaty publicznej, przyznanie prawa do opozycji wobec działań władz publicznych, aż po bezpośredni udział w decyzjach administracyjnych (politycznych, w procesie stanowienia prawa, opiniowania programów itp.).

Wśród zwolenników takiego ujęcia niepełnosprawności wymienić można takich autorów jak Brandt, Jette, Nagi, Pope, Verbrugge; patrz: G. Albrecht, L. Verbrugge. (2000, s. 296).

Ten sposób rozumienia niepełnosprawności zaproponowany został przez British Council of Disabled People oraz Diseabled People International pod koniec lat siedemdziesiątych: „Deficyt, brak lub ograniczenie aktywności spowodowane jest przez współczesną organizację życia społecznego, rzadko podejmującego działania (lub nie mają one większego znaczenia) na rzecz osób z uszkodzeniami/ograniczeniami sprawności i w ten sposób wyłączającymi ich z uczestnictwa w głównym nurcie aktywności społecznej.” (UPIAS, 1977)

Zagadnienia te omawia Piasecki (1998, s. 25-27); patrz również: Smith i. Sowers (2000 - strony internetowe).

Zasoby - to wszystko, co służy osiąganiu celów, rozwiązywaniu problemów, eliminowaniu zagrożeń oraz co umożliwia ludziom realizację zadań życiowych, aspiracji lub wartości. Mogą być bardzo namacalnymi (pieniądze, mieszkanie, żywność, opieka domowa i instytucjonalna, transport, odzież) lub niematerialnymi w swej istocie (wiedza, odwaga, pomysłowość, inicjatywa, zachęta, humanizm, miłość itp.). Obejmują one zarówno konkretne jednostki z ich osobowościowymi i materialnymi walorami, jak i ich najbliższe społeczne otoczenie (rodzina, przyjaciele, znajomi, sąsiedzi), jak też formalne i nieformalne grupy, organizacje, stowarzyszenia, instytucje.

Bariery architektoniczno-przestrzenne są na ogół barierami pierwotnymi - pierwszymi w doświadczeniu społecznym osób z ograniczoną sprawnością. Są one także źródłem/przyczyną barier wtórnych - w otoczeniu, w edukacji, na rynku pracy w komunikacji itp. obszarach służących integracji społecznej.

Ostrowska, Sikorska i Gąciarz podają za W. S. Landeckerem cztery typy integracji: (2001, s. 180-181.)

• integracja kulturalna - to stan zgodności między standardami, wzorami kulturowymi, występującymi w danym społeczeństwie lub grupie społecznej, a wzorami kulturowymi alternatywnymi, uznawanymi przez pewne odłamy danego społeczeństwa lub członków danej grupy;

• integracja normatywna - oznacza stopień zgodności wartości i norm, którymi kierują się poszczególni członkowie grupy, z normami i wartościami akceptowanymi w danej grupie lub społeczeństwie;

• integracja komunikacyjna - to rodzaje i stopień intensywności stosunków i kontaktów społecznych między członkami danej społeczności;

• integracja funkcjonalna - wyraża się w stopniu rozwiniętej zależności między jednostkami w zakresie wzajemnej wymiany świadczeń i usług, wynikającej z podziału pracy. To stan i stopień zgodności ról społecznych pełnionych przez członków grupy oraz funkcji i zadań wykonywanych przez instytucje grupowe z rolami i funkcjami im przypisywanymi oraz stan i stopień, w jakim wykonują je w sposób zharmonizowany.

znamienne są słowa James'a Wolfenshon'a, Prezydenta Banku Światowego z 2002 roku:Jeśli nie włączymy osób niepełnosprawnych w główny nurt rozwoju gospodarczego i społecznego nie będzie możliwe osiągnięcie zaplanowanego na rok 2015 obniżenia rozmiarów ubóstwa o połowę.

Uchwalona w marcu 2000 roku Strategia Lizbońska stawia przed krajami Unii Europejskiej dwa strategiczne cele: stworzenie w Europie do roku 2010 najbardziej konkurencyjnej gospodarki rynkowej na świecie poprzez rozwój gospodarczy przy równoczesnym kształtowaniu nowego modelu aktywnego państwa socjalnego (spójność społeczna). poprzez: wydłużenie okresu pracy i podniesienie wieku emerytalnego, zwiększenie aktywności zawodowej kobiet, i zwiększenie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych - za podstawowy sposób realizacji przyjętych celów przyjęto wzrost wskaźnika aktywizacji zawodowej do poziomu 70.0% do roku 2010. W USA wskaźnik ten wynosi 77.0%, w Unii Europejskiej 64.0%-65.0% (od roku 2000 wzrost o 2 punkty procentowe), w Polsce wskaźnik ten wciąż się obniża i obecnie wynosi 52.0% (najniższy wśród 25 krajów poszerzonej UE).

Szerzej zagadnienia te omawia E. Trzebińska w opracowaniu zamieszczonym w niniejszej publikacji.

Odrzucane są zwłaszcza oferty pracy na umowę zlecenie i w zakładach położonych w innej dzielnicy niż miejsce zamieszkania osoby z ograniczoną sprawnością - osoby z ograniczeniem sprawności na ogół oczekują zatrudnienia na czas nieokreślony i w odpowiednich porach dnia.

18

21

---