IV. Ustrój polityczny państwa yy sensie węższym i szerszym -pojecie i istota

USTRÓJ POLITYCZNY PAŃSTWA - POJĘCIE I ISTOTA

1. Pojecie ustroju politycznego

W literaturze prawa konstytucyjnego przyjmowane jest stanowisko, że podstawowym, chociaż nie wyłącznym celem i zadaniem każdej ustawy zasadniczej jest określenie ustroju politycznego państwa. Pogląd ten zachowuje aktualność w odniesieniu do konstytucji różnych epok, przyjmujących różne systemy polityczne, jest więc powszechnie uznawany Zauważyć jednakże należy, że w tekstach konstytucji nie znajdziemy nie tylko definicji ustroju politycznego, ale nawet bezpośrednich wskazówek służących zbudowaniu określenia pojęcia „ustrój polityczny". Nie jest to bowiem zadanie, które powinien spełniać akt prawny najwyższego rzędu, jakim jest ustawa zasadnicza, gdyż jest to powinność nauki prawa. W treści konstytucji można znaleźć co najwyżej podstawy ustalenia treści tego pojęcia w znaczeniu nadanym mu przez ustawę zasadniczą. Definicja ustroju politycznego

Omawiana sytuacja jest przyczyną tworzenia różnych definicji pojęcia ,,ustrój polityczny", niekiedy nawet daleko idących. Najczęściej spotykane stanowisko, którego reprezentantem był A. Burda, w pojęciu ,,ustrój" dostrzega zestawienie elementów przeprowadzone według określonej idei przewodniej. Dlatego można mówić o ustroju organizmu ludzkiego, samorządu, społeczeństwa, państwa itp. Elementy te składają się na określoną strukturę, na pewną całość. Skoro przedmiotem rozważań jest nie ustrój w ogóle, lecz ustrój polityczny państwa, należy podkreślić, że chodzi o polityczną organizację społeczeństwa, zbudowaną w oparciu o zasady dotyczące organizacji władzy publicznej w państwie. W literaturze prawniczej przez ustrój polityczny rozumie się podstawowe idee polityczne ustrojodawcy, na podstawie których zbudowana jest władza publiczna i których rozwinięcie następuje bądź to w treści ustawy zasadniczej, bądź też w drodze ustawodawstwa zwykłego. Jest to zatem kwestia o zasadniczym znaczeniu, przesądzająca nie tylko o politycznym charakterze ustroju, ale także o stopniu jego demokratyzacji. Nic zatem dziwnego, że w toku prac konstytucyjnych zasadnicze dyskusje toczą się zawsze właśnie wokół precyzowania zasad ustrojowych, przesądzających także m.in. o tym czy mamy do czynienia ze społeczeństwem obywatelskim i jaki może ono wywierać wpływ na funkcjonowanie państwa, na sprawowanie władzy publicznej, jaką pozycję prawo zabezpiecza jednostce itp. Są to zatem kwestie o znaczeniu fundamentalnym i dlatego stanowią ważną część regulacji prawnych zawartych w konstytucji.

Można zatem określić ustrój polityczny jako całokształt zasad odnoszących się do organizacji i funkcjonowania władzy publicznej w państwie¹. Chodzi zatem w tym przypadku o zestaw idei przewodnich w postaci zasad prawnych określających strukturę władzy i polityczną organizację społeczeństwa".

Należy przy tym wyraźnie podkreślić, że w zakres pojęcia ,,ustrój polityczny" wchodzą wyłącznie zasady, czyli pewne idee przewodnie odnoszące się do organizacji i funkcjonowania władzy publicznej, nie chodzi natomiast w tym przypadku o konkretne instytucje prawno-polityczne. nawet ujmowane w ich całokształcie. Chodzi więc tylko o zasady leżące u podstaw konstrukcji władzy publicznej. Stąd też zmiana w zakresie konstrukcji którejś z instytucji prawno-politycznych nie oznacza automatycznie zmiany ustroju politycznego. Można więc stwierdzić, że o zmianie ustroju w toku przeprowadzanej w 1989 r. nowelizacji konstytucji decydowało nie przywrócenie w Polsce instytucji prezydenta czy Senatu, ale zmiana zasad, na jakich opierała się dotychczasowa organizacja władzy państwowej. Dokonano tego. zastępując zasadę suwerenności ludu pracującego miast i wsi zasadą zwierzchnictwa narodu, odrzucając zasadę kierowniczej roli partii komunistycznej, odchodząc od zasady jednoizbowości parlamentu na rzecz zasady dwuizbowości ciała przedstawicielskiego, urealniając zasady niezawisłości sędziów i niezależności sądów itp.

Tak więc ustrój polityczny zmienia się nie wraz ze zmianą instytucji prawno-politycznych, ale wskutek zmiany przewodnich idei, na jakich konstytucja opiera konstrukcję władzy publicznej w państwie, a więc ze zmianą zasad organizacji i działania tej władzy. Słusznie też A. Burda podkreślał, że suma instytucji prawno-państwowych daje raczej pojęcie aparatu państwowego, podczas gdy pojęciu ustroju politycznego państwa odpowiada całokształt zasad organizacji i wykonywania władzy publicznej'. Ustrój polityczny a system rządów

Obok pojęcia ..ustrój polityczny" spotykane są również takie określenia, ijak „system polityczny" czy „system rządów". Nie są to jednak terminy równoznaczne, które mogłyby być stosowane zamiennie, każde z nich zawiera treść odmienną, różniącą się od innych. Najszerszym z nich jest pojęcie „system

polityczny", gdyż obejmuje ono struktury władzy publicznej, w tym państwo, ale również instytucje polityczne, jak partie, związki zawodowe, organizacje społeczne, a także panujące poglądy filozoficzne i polityczne. Natomiast znacznie węższy zakres ma pojęcie „system rządów", które obejmuje tylko część zasad składających się na ustrój polityczny. Chodzi w tym przypadku o zasady określające wzajemne stosunki między centralnymi organami państwa, głównie między organami władzy ustawodawczej i wykonawczej. Stąd w zależności od istniejącego ich układu mamy do czynienia z systemem prezydenckim (np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki), parlamentarno—gabinetowym (wykształconym w Wielkiej Brytanii, ale rozpowszechnionym i w innych państwach) czy systemem komitetowym, zwanym leż systemem rządów zgromadzenia (np. w Szwajcarii, gdzie rząd występuje w roli komitetu wykonawczego parlamentu).

Ustrój polityczny państwa może przyjmować swoiste zabarwienie, stąd szczegółowo można o nim mówić tylko w świetle zasad zawartych w konkretnej konstytucji. Literatura prawa konstytucyjnego ustala, na podstawie przepisów konkretnej konstytucji, katalog zasad ustroju politycznego, na jakich oparty jest ustrój danego państwa. Niekiedy twórcy konstytucji wysuwają artykuły, w których te zasady zostały zawarte lub z których one wynikają, na czoło przepisów ustawy zasadniczej. Tak postąpili autorzy Konstytucji 1935 r„ czyniąc to w rozdziale I zatytułowanym „Rzeczpospolita Polska", podobnie postąpiono w Konstytucji 1952 r., której rozdział 1 nosił nazwę „Ustrój polityczny", a także w Konstytucji 1997 r.. umieszczając je w rozdziale 1. nazwanym „Rzeczpospolita".

2. Zasady ustroju politycznego wybranych państw.

Niemcy

Ustrój polityczny Republiki Federalnej Niemiec to demokratyczna republika federalna z jedynym w swoim rodzaju systemem kanclersko-parlamentarnym. Podstawowymi konstytucyjnymi zasadami ustrojowymi Republiki Federalnej Niemiec są: federalizm, demokratyzm, zasada państwa socjalnego i zasada podziału władz oraz samorządności.

Prezydent Niemiec jest formalnie głową państwa, lecz pełni on w zasadzie rolę głównie reprezentacyjną oraz posiada pewną władzę nad systemem sądowniczym. Jego władza nabiera większego znaczenia tylko w czasie kryzysów gabinetowych, kiedy to ma on prawo wskazać kandydata na kanclerza oraz rozwiązać parlament.

to republika związkowa o systemie parlamentarno-gabinetowym. Głową państwa jest prezydent federalny wybierany na 5 lat przez Zgromadzenie Związkowe, składające się z członków Bundestagu oraz takiej samej liczby członków parlamentów krajowych (landów). Obecnym prezydentem Niemiec jest Johannes Rau. Przysługuje mu m.in.: prawo (na wniosek rządu) rozwiązania parlamentu, jeżeli nie wybrał kanclerza lub odmówił wyrażenia kanclerzowi wotum zaufania, reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych, ma prawo zawierania umów z innymi krajami, wysyłania i przyjmowania przedstawicieli dyplomatycznych, mianowania i odwoływania sędziów, dysponuje prawem laski, nie ponosi odpowiedzialności konstytucyjnej, a akty prawne przez niego wydawane wymagają kontryasyganty kanclerza i właściwego ministra.

Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament: izba niższa Bundestag (Parlament Związkowy) i Bundesrat (Rada Związkowa). Inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi, Bundesratowi oraz posłom do Bundestagu.

Władzę wykonawczą sprawuje kanclerz federalny, którym obecnie jest Gerhard Schrder. Kieruje on rządem, ale sam jest usytuowany ponad poszczególnymi ministrami i całym gabinetem. Wybierany przez Bundestag, na wniosek prezydenta, bezwzględną większością głosów (większość głosów) lub. jeśli prezydencki kandydat nie uzyska wymaganej większości, przez Bundestag. Do kompetencji kanclerza należy: formowanie rządu (formalnie jego skład powołuje i odwołuje prezydenta), określanie jego struktury i zadań, ustalanie wytycznych polityki rządu i administracji, zwoływanie i przewodniczenie obradom gabinetu oraz reprezentowanie rządu na zewnątrz.

Oryginalnym rozwiązaniem odpowiedzialności parlamentarnej kanclerza jest tzw^;. konstruktywne wotum nieufności -parlament może je wyrazić tylko wówczas, gdy dokona równoczesnego wyboru jego następcy bezwzględną większością głosów. Funkcję niezawisłego sądu federalnego pełni Związkowy Trybunał Konstytucyjny. Składa się z 16 sędziów wybieranych na 12 lat przez Bundestag i Bundesrat. Do jego kompetencji należąm.in: uchylanie ustaw sprzecznych z konstytucją^ rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między naczelnymi organami federalnymi, orzekanie w sprawach odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta. Niemcy są państwem federacyjnym złożonym z 16 krajów (landów). Każdy z nich ma własną konstytucję, jednoizbowy parlament (z wyjątkiem Bawarii) wybierany na 4 lata (w Sarze i Nadrenii Północnej- Westfalii - 5 lat), który powołuje premiera i zatwierdza utworzony przez niego rząd. Oprócz administracji państwowej jest też samorząd terytorialny, jego jednostkami są gminy, a organem administracji - burmistrz.

Niemiecki system partyjny tworzą w zasadzie: Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna i Unia Chrześcijańsko-Spoleczna (CDU/CSU) i Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD). które są najsilniejszymi partiami, ale w związku z tym, że nie mają większości w parlamencie zmuszone są do zabiegania o poparcie Wolnej Partii Demokratycznej (FDP), jest ona wbudowana w strukturę systemu politycznego. Inne partie polityczne: Sojusz 90 (Zieloni), Partia Demokratycznego Socjalizmu (PDS) i Republikanie.

Ustrój polityczny Francji

Ustrój polityczny Francji opiera się na konstytucji Pranej i. która głosi, że państwo francuskie jest niepodzielną, laicką (IV. laTcite), demokratyczną oraz socjalną republiką Władza wykonawcza we Francji jest dwuczłonowa i należy zarówno do rady ministrów, na czele której stoi premier, jak i do prezydenta. Prezydent, wybierany bezpośrednio przez wszystkich obywateli na 5-letnią (zgodnie z konstytucją kadencja prezydenta powinna trwać 7 lat, lecz na mocy referendum konstytucyjnego z roku 2000 została skrócona do lat 5) kadencję ma prawo powoływania i odwoływania premiera, którego jednak musi również zatwierdzić Zgromadzenie Narodowe, niższa izba francuskiego parlamentu. Prezydent odpowiada za politykę międzynarodową, jest formalnym głównym dowódcą wojska i ma prawo wydawać dekrety oraz kontrasygnować ustawy.

Władza ustawodawcza we Francji należy do dwuizbowego parlamentu, w którym glos decydujący ma Zgromadzenie Narodowe liczące 577 deputowanych, wybieranych bezpośrednio przez obywateli na 5-letnią kadencję. Senat liczy 343 członków, którzy są wybierani na 6-letnią kadencję przez elektorów powoływanych wg skomplikowanego klucza

przez lokalne władze departamentów Francji i niektóre instytucje centralne. Senat jest ciałem doradczym z bardzo ograniczonymi prerogatywami. Inicjatywa ustawodawcza we Francji należy niemal w całości do rady ministrów i prezydenta, aczkolwiek muszą oni stosować się do złożonej procedury legislacyjnej, obejmującej konieczność akceptacji projektów ustaw przed złożeniem w parlamencie przez Radę Stanu Francji.

Władza sądownicza opiera się na prawie stanowionym. Sądy dzielą się na powszechne, wojskowe, administracyjne i rozrachunkowe. Wszystkie cztery piony sądowe są trój instancyjne. Na szczycie sądów powszechnych i wojskowych znajdują się odpowiednie sądy kasacyjne. Na czele systemu sądów administracyjnych znajduje się wydział kasacyjny Rady Stanu Francji. Naczelny Sąd Rozrachunkowy jest ostatnią instancją sądów rozrachunkowych. Sędziowie wszystkich pionów sądownictwa Francji są państwowymi urzędnikami powoływanymi przez ministra sprawiedliwości. Konstytucja i ustrój sądów zapewnia jednak raz powołanym sędziom wysoki stopień niezależności od władzy wykonawczej. Rada Konstytucyjna Francji posiada strukturę, zakres władzy i sposób wybierania sędziów bardzo zbliżony do polskiego Trybunału Konstytucyjnego.

Francja jest państwem silnie scentralizowanym. Cały kraj jest podzielony na departament} (fr. departement), odpowiadające polskim powiatom. Władze departamentów pochodzą częściowo z wyboru ich mieszkańców, a częściowo są powoływane przez radę ministrów. Jakkolwiek trwa stopniowy proces decentralizacji państwa, lokalna samorządność jest wciąż znacznie mniej rozwinięta niż w większości państw Unii Europejskiej.

Władza wykonawcza

W swym założeniu konstytucja utrzymuje dwuczłonową egzekutywę. Szef rządu otrzymał inną nazwę niż w IV Republice, zamiast prezesa rady ministrów - premier. Głową państwa jest prezydent Republiki. On to, a nic premier, przewodniczy posiedzeniom rządu. Prezydent, jako arbiter, posiadający pewne uprawnienia osobiste został usytuowany ponad partiami politycznymi. Charles cle Gaulle sam przekonywał, że zapewni to normalne funkcjonowanie władz. Dlatego też ustrój V Republiki zyskał nazwę „semiprezydencki". Prezydent Republiki

Zgodnie z konstytucją prezydent Republiki (fr. Presidenl de la Republiąue) miał być wybierany na siedem lat. jednak obecnie jego kadencję skrócono do pięciu łat w wyniku referendum konstytucyjnego z 2000 roku. To prezydent desygnuje kandydata na premiera, przewodzi Radzie Ministrów, jest zwierzchnikiem sil zbrojnych oraz ma prawo parafowania traktatów międzynarodowych. Prezydent ma prawo poddawania różnych kwestii politycznych pod referendum oraz może rozwiązać Zgromadzenie Narodowe. W sytuacjach nadzwyczajnych prezydent może przejąć pełnię władzy w państwie.

Zgodnie z systemem stworzonym przez de Gaulle'a prezydent ma dużą władzę. Jeżeli w parlamencie dominuje jego frakcja polityczna, to on decyduje kto będzie premierem oraz określa cele polityczne rządu. Jednak gdy frakcja prezydencka stanowi mniejszość parlamentu, prezydent musi wyznaczyć premiera wywodzącego się z opozycyjnej wobec siebie większości. Zjawisko względnej współpracy pomiędzy premierem i prezydentem wywodzącymi się z przeciwnych obozów politycznych nosi miano koabitacji i po raz pierwszy opisano je właśnie we Francji.

W takiej sytuacji dwukrotnie znalazł się Jacąues Chirac - w latach 1986-1988 jako prawicowy premier przy socjalistycznym prezydencie oraz jako prezydent z socjalistycznym rządem w okresie od maja 1 997 do 2002 roku.

Rada Ministrów

Francuski rząd (fr. gouvernement) . któremu przewodniczy premier Francji (IV. Premier ministre), wykonuje swoje uprawnienia konstytucyjne z pomocą służby cywilnej oraz sil zbrojnych.

Gabinet jest odpowiedzialny przed parlamentem. Zgromadzenie Narodowe ma prawo przegłosowania wotum nieufności, co powoduje dymisję rządu. Ministrowie muszą udzielać odpowiedzi na pytania zadawane przez członków parlamentu zarówno na piśmie jak ustnie, co określa się po francusku jako questions au gouvernement. Jednocześnie ministrowie mają obowiązek stawiać się na posiedzeniach komisji dotyczących kierowanych przez nich resortów.

Zgodnie z tradycją rada ministrów składa się z następujących urzędników ministrów,

wiceministrów (ministres delćgues), sekretarzy stanu (secretaires d'etat),

W historii Piątej Republiki niektórzy ministrowie mieli też tytuł wicepremiera (ministres d'Etat), ale miał on znaczenie wyłącznie prestiżowe.

Liczba ministrów oraz podział kompetencji zmieniał się w różnych gabinetach. Jednak pewne najważniejsze funkcje i urzędy pozostawały niezmienne: Ministerstwo Finansów (podatki i budżet),

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (bezpieczeństwo, władze lokalne), Ministerstwo Sprawiedliwości (więzienia, obsługa sądów, nadzór nad prokuraturą), Ministerstwo Edukacji, Ministerstwo Obrony. Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

Rząd ma znaczącą rolę w określaniu prac legislacyjnych realizowanych w parlamencie. Posiada prerogatywy uprawniające go do inicjatywy ustawodawczej oraz składania poprawek podczas posiedzeń parlamentu. Rząd może też powołać się na specjalny tryb pracy ustawodawczej, który skraca cykl tworzenia prawa.

W zwyczaju jest, że gabinet zbiera się raz w tygodniu (rano w środę) w Pałacu Elizejskim (IV. Palais d'Elysee) odpowiadając na zaproszenie prezydenta.

Od 31 maja 2005 do 1 5 maja 2007 funkcje premiera Francji pełnił Dominiąue de Villepin wywodzący się z prawicowej partii UMP. Uprzednio był on ministrem spraw zagranicznych. Villepin objął funkcję po tym. jak jego poprzednik Jean-Pierre Raffarin podał się do dymisji na skutek klęski w referendum dotyczącym ratyfikacji traktatu konstytucyjnego. Rząd cieszył się małym poparciem społeczeństwa, które odrzuca próby przeprowadzenia niezbędnych reform socjalnych. Francuzi obwiniają całą klasę polityczną o przyczynienie się do wzrostu bezrobocia powyżej 10%.

Procedury legislacyjne władzy wykonawczej

Tylko prezydent i premier maja prawo podpisywania dekretów (decrets): prezydent ma uprawnienie do wydawania dekretów zawierających nominacje oraz dymisje wysokich urzędników cywilnych oraz dowódców wojskowych. Lista stanowisk obsadzanych w ten sposób jest wyszczególniona w konstytucji oraz ustawach regulujących funkcjonowanie poszczególnych instytucji.

premier wydaje dekrety stanowiące rozporządzenia, kontrasygnowane przez odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny ministrów. W niektórych obszarach rozporządzenia są jedyną regulacja, ale zwykle pełnia rolę aktów wykonawczych do wydanych już ustaw. W niektórych przypadkach przed wydaniem dekretu konieczne jest skonsultowanie go z Radą Stanu (fr. Conseil d'Etat), wtedy nosi on zwyczajową nazwę decrets en Conseil d'Etat. Dekrety nie poddane temu procesowi określane są jako dekrety uproszczone (decrets simples).

Poszczególni ministrowie maja, uprawnienia do wydawania decyzji administracyjnych (arretes) w ramach zarządzanych przez nich instytucji, ale mają one niższą rangę legislacyjną niż ustawy i dekrety.

Wladza u s t a w o d a w c za

Parlament francuski jest dwuizbowy. Składa się ze Zgromadzenia Narodowego i Senatu. Obie izby zbierają się na jedną sesję w roku trwającą od pierwszego roboczego dnia października do ostatniego roboczego dnia czerwca, ale w trakcie sesji nie może zebrać się na więcej niż na 120 posiedzeń. Odbywać się mogą także sesje nadzwyczajne zwoływane przez prezydenta na wniosek premiera lub większości członków Zgromadzenia Narodowego. Na czele każdej z izb stoi przewodniczący, kierujący jej obradami. Jednym z ważniejszych organów jest także biuro (prezydium), w którego skład wchodzą: przewodniczący, jego zastępcy, sekretarze, kwestorzy. W skład izb wchodzą komisje stale (po sześć w każdej z izb) oraz komisje specjalne. Obie izby działają na podstawie wewnętrznie obowiązujących regulaminów

Mimo że uprawnienia parlamentu są mniejsze niż w Czwartej Republice, może on jednak doprowadzić do upadku rządu, jeżeli Zgromadzenie Narodowe przegłosuje absolutną większością wotum nieufności.

Gabinet ma silny wpływ na prace parlamentu. Istnieje tryb legislacyjny, w którym rząd składa projekt ustawy do parlamentu i jeżeli nie pojawi się wniosek o wotum nieufności dla gabinetu, to nowy akt prawny zostaje uchwalony bez glosowania. W przypadku, gdy parlamentarzyści będą chcieli zablokować ustawę, cala procedura może trwać maksymalnie 72 godziny (24 na złożenie wniosku o wotum nieufności i 48 na jego przegłosowanie). Stosunek ustaw parlamentu do rozporządzeń rządu

We francuskim systemie prawnym istnieje różnica pomiędzy ustawami (loi) i związanymi z nimi aktami wykonawczymi, czyli rozporządzeniami (reglement) stanowionymi dekretami (decrets) wydanymi przez premiera.

Zgodnie z konstytucją Francji, jedynie poprzez ustawy mogą być regulowane następujące dziedziny życia:

prawa obywatelskie oraz inne najważniejsze uprawnienia przyznawane obywatelom, obowiązki obywateli związane z obroną kraju.

przyznawanie obywatelstwa, emigrację, małżeństwa oraz prawa rodzicielskie, dziedziczenie, darowizny,

ściganie i karanie za najcięższe przestępstwa, procedury karne, amnestie, powoływanie sądów oraz uprawnienia sędziów, prokuratorów i adwokatów,

podstawę opodatkowania, jego wysokość i sposób ściągania podatków jak również politykę monetarną,

ordynacje wyborcze do ciał obieranych w wyborach powszechnych, uprawnienia urzędników służby cywilnej, oraz służb mundurowych, nacjonalizację oraz prywatyzację mienia, ogólne zasady organizacji systemu obrony narodowej,

uprawnienia i podział terytorialny samorządów oraz źródła ich finansowania, system szkolnictwa,

stosunki pracy, tworzenie związków zawodowych, ubezpieczeń społecznych.

Parlament uchwala trzy rodzaje ustaw: konstytucyjne, organiczne i zwykle. W drodze ustaw konstytucyjnych regulowany jest ustrój państwa. Ustawy organiczne są uchwalane w wyniku realizacji zapowiedzi konstytucyjnych. Stoją one wyżej w hierarchii niż ustawy zwykle. Parlamentarzyści uczestniczą w głosowaniach osobiście. Jednak możliwe jest w wypadku nieobecności delegowanie głosu, zarówno na posiedzeniu plenarnym, jak i w komisjach.

Szczególną ustawą jest budżet państwa, który określa źródła finansowania oraz zobowiązania państwa.

Pozostałe obszary ładu prawnego są regulowane przez rozporządzenia rządu.

Procedury legislacyjne parlamentu

Inicjatywa ustawodawcza należy do rządu, a właściwie rady ministrów, jak również do odpowiednio licznej grupy parlamentarzystów. Projekt nowego prawa zgłoszony przez rząd określa się jako projel cle łoi, a len złożony przez członków legislatywy jest nazywany proposition de loi. Każdy projekt ustawy rządowej jest opiniowany przez Radę Stanu (Conseil d'Etat), przed rozpoczęciem procesu ustawodawczego. Projekty ustaw proponowane przez grupę parlamentarzystów nie mogą zwiększać obciążenia budżetu bez podania źródła finansowania nowych wydatków.

Ustawy rządowe rozpoczynają swój proces legislacyjny w Zgromadzeniu Narodowym, a te zgłoszone przez członków którejś z izb legislatywy są rozpatrywane najpierw w tej izbie. Jeżeli przepisy proponowane przez obie izby różnią się między sobą, to powoływana jest specjalna komisja harmonizacyjna. Składa się ona po polowie z członków Senatu i Zgromadzenia Narodowego. Jeżeli jej prace zakończą się baskiem, to o ostatecznym tekście decyduje niższa izba parlamentu.

Nowe prawo musi być podpisane przez prezydenta. Na tym etapie głowa państwa, przewodniczący obu izb (IV. president), grupa 60 senatorów lub 60 posłów może zaskarżyć projekt przed Radę Konstytucyjną. Prezydent ma też prawo weta. które zmusza parlament do ponownego glosowania projektu ustawy. Jeżeli nowe prawo zostanie przegłosowane, to prezydent musi je podpisać. Po kontrasygnacie przez odpowiedniego ministra ustawa jest publikowana w dziennik li ustaw (IV. Journal Officiel de la Republique Francaise).

Zgromadzenie Narodowe

Zgromadzenie Narodowe (fr. Assemblee Nationale) jest niższą izbą parlamentu francuskiego. Składa się z 577 deputowanych (posłów) wybieranych na 5-letnią kadencję w systemie większości bezwzględnej. Podczas każdych wyborów głosowanie obejmuje cały skład Z grom adzen i a N a ro d o we go.

Po ukonstytuowaniu się nowo wybranego parlamentu, o tym kto zostanie premierem

decyduje zwykle partia mająca najwięcej miejsc w parlamencie.

Senat

Senat składa się z 343 senatorów (rok 2008). Jego skład jest obierany przez około 145 tys. elektorów. Od 1 lipca 2004 r. kadencja senatora trwa 6 lat. a co 3 lata lala polowa składu izby jest wymieniana. Do 30 czerwca 2004 kadencja senatora trwała 9 lat, a co 3 lata odnawiano 1/3 składu izby.

Elektorzy to zwykle przedstawiciele władzy lokalnej. 322 senatorów reprezentuje swoje departamenty (fr. departements), 9 - terytoria zależne, zaś 12 - Francuzów mieszkających na emigracji.

Prerogatywy Senatu są bardzo ograniczone i zwykle ro;*trzygający glos ma Zgromadzenie Narodowe. W historii Piątej Republiki izba wyższa zwykle była kierowana przez prawicową większość. Wynikało to z ordynacji wyborczej. Dziś wielu Francuzów uważa sposób obierania Senatu za zupełny anachronizm.

Rada Społeczno-Ekonomiczna

Rada Społeczno-Ekonomiczna (fr. Le Conseil Economiąue et Social ) jest ciałem doradczym. Nie bierze udziału w procesie legislacyjnym, ale konsultuje tworzone prawo, szczególnie w kwestiach związanych z gospodarką i sprawami społecznymi. Rada publikuje raport)', które są przesyłane do rządu i parlamentu oraz publikowane w dzienniku ustaw.

Ustrój polityczny Wioch

Włoska ustawa zasadnicza jest zaliczana do modelowych rozwiązań konstytucjonalizmu europejskiego okresu powojennego! 81. Weszła w życic 1 stycznia 1948, po uprzednim uchwaleniu w dniu 22 grudnia 1947. Twórcą Konstytucji (wł. Costituzione delia Repubblica łtaliana) była wyłoniona w wyborach powszechnych z 2 czerwca 1946 Konstytuanta (wl. Assemblea Coslituente delia Repubblica łtaliana). Uzupełnieniem włoskiej ustawy zasadniczej są ustawy konstytucyjne, przyjmowane w takim samym trybie jak poprawki do Konstytucji. Obecna Konstytucja, na którą składa się ok. 150 artykułów, należy do najobszerniejszych spośród europejskich ustaw zasadniczych[9].

Główne zasady ustrojowe zawarte w pierwszej części ustawy zasadniczej to: demokraty/m. parlamentaryzm, decentralizacja władzy, praworządność i jej gwarancje oraz prawa i wolności jednostki. Podobnie jak w przypadku Republiki Federalnej Niemiec przyczyną umieszczenia w konstytucji szczegółowych i rozbudowanych definicji zasad ustrojowych było dążenie do radykalnego zerwania z systemem faszystowskimi 8].

Procedura zmiany

Włoska Konstytucja ma charakter sztywny. Jej zmiana wymaga nadzwyczajnej procedury w postaci dwukrotnego uchwalenia poprawek przez każdą z izb Parlamentu. Między głosowaniami w obu izbach musi minąć minimum trzy miesiące. Glosowanie w izbie

wyższej obarczone jest wymogiem większości bezwzględnej. Ponadto na żądanie 20% członków jednej z izb, pięciuset tysięcy wyborców lub pięciu rad regionalnych władze zobowiązane są do zorganizowania referendum zatwierdzającego zmiany. Wnioski takie nie mogą być jednak składane jeśli w drugim głosowaniu w każdej z izb osiągnięta została większość 2/3 głosów.

Sąd Konstytucyjny

Włoski Sąd Konstytucyjny (wl. Corte Costituzionale delia Repubblica Italiana, znany też jako Tribunal Constitucional - Trybunał Konstytucyjny) jest pierwszym powojennym trybunałem konstytucyjnym w Europie. Wbrew nazwie, zgodnie z literą Konstytucji nie stanowi on części władzy sądowniczej, lecz jest organem politycznym, funkcjonującym poza systemem sądów powszechnych| 1 1]. W jego skład wchodzi piętnastu sędziów - pięciu nominowanych przez prezydenta, pięciu nominowanych przez obradujące wspólnie obie izby Parlamentu, trzech wybieranych przez Trybunał Kasacyjny, jeden przez Radę Stanu i jeden przez Trybunał Obrachunkowy. Dziewięcioletnia kadencja nie może być powtarzana, a funkcji sędziego Trybunału nie wolno łączyć z innymi funkcjami państwowymi| 121. Zakres kompetencji Trybunału obejmuje kontrolę procedury uchwalania i zgodności aktów normatywnych z ustawą zasadniczą, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych oraz egzekwowanie odpowiedzialności konstytucyjnej. W kwestii zgodności z zasadami Konstytucji kontroli Trybunału podlegają: ustawy konstytucyjne (w zakresie procedury ich uchwalania); ustawy zwykle;

dekrety i tymczasowe rozporządzenia z mocą ustawy; ustawy regionalne[12].

Wioski Sąd Konstytucyjny rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy: władzami państwa; państwem a regionem; regionami [131.

Ponadto Trybunał jest organem przed którym odpowiedzialność za zdradę stanu lub pogwałcenie Konstytucji ponosi Prezydent Republiki. Procedurę postawienia go przed Trybunałem rozpoczyna Parlament na wspólnym posiedzeniu obu izb. Uchwalenie stosownego wniosku wymaga bezwzględnej większości głosów. W tym wypadku Trybunał pracuje w składzie poszerzonym o szesnastu członków wylosowanych spośród obywateli posiadających bierne prawo wyborcze w wyborach do Senatu[14|.

Parlament

Wioski Parlament (wl. Parlamento Italiano) jest dwuizbowy, tworzy go Izba Deputowanych (wł. Camera dei Deputali) oraz Senat (wl. Senato delia Repubblica). Obie izby stanowią polityczną reprezentację suwerennego ludu. wyjątkiem od lej zasady jest możliwość mianowania pięciu senatorów dożywotnich za wybitne zaslugi| 1 5 ]. Parlamentarzyści reprezentują naród i nie wiążą ich żadne dyrektywy^ 16]. Obie izby mają podobną strukturę wewnętrzną, a ich członkom przysługuje immunitet| 17] oraz prawo do wynagrodzenia[l 8J[19|. Jednakowe są także reguły funkcjonowania Izby Deputowanych i Senatu - jawne obrady|20|. wymóg zwykłej większości i zachowania kworum w głosowaniach oraz struktura wewnętrzna[21][221.

W obu izbach Parlamentu wyróżnia się z następujące elementy strukturalne: przewodniczących (Przewodniczący Izby Deputowanych - wł. te delia Camera dei deputati i Przewodniczący Senatu - wl. Presidente del Senato delia Repubblica) - reprezentują izby,

kierują ich pracami, przyjmują projekty ustaw, wnioski, zapytania i interpelacje, decydują o przesyłaniu projektów do prac komisji;

prezydia (wł. Praesidium) - w skład prezydium wchodzi przewodniczący izby, czterech zastępców, trzech kwestorów i ośmiu sekretarzy. Prezydia rozstrzygają kwestie administracyj ne; komitety (wl. Giunta); Komitety ds. regulaminowych; Komitety ds. wyborczych i immunitetu;

Komitet ds. odpowiedzialności deputowanych - w Izbie Deputowanych; Komitet ds. europejskich - w Senacie;

komisje (wl. Commissione) - po trzynaście dla każdej z Izb. Ich członkowie delegowani są

po równej liczbie z każdej partii do danej komisji. Komisje dzielą się na:

problemowe;

specjalne;

nadzwyczajne[23] [24].

Kadencja

Od 1963 okres kadencji dla obu izb biegnie równolegle i wynosi równo pięć lal. Wybory do obu izb nowego parlamentu muszą się odbyć w maksymalnie 70 dni od momentu zakończenia kadencji poprzedniego parlamentu. Nowo wybrany parlament musi się spotkać w maksymalnie 20 dni od momentu wyborów. Do czasu ukonstytuowania się nowego parlamentu stary zachowuje wszystkie swoje kompetencje.

Sesje Parlamentu dzielą się na zwyczajne i nadzwyczajne. Pierwsze rozpoczynają się w pierwszy nieświąteczny dzień lutego i października, natomiast drugie wymagają inicjatywy jednego z przewodniczących izb, 1/3 członków parlamentu lub Prezydenta Republiki. Skrócenie kadencji następuje aktem Prezydenta na wniosek członków Rady Ministrów i za ich kontrasygnatą. W przypadku uruchomienia owej procedury istnieje konstytucyjny wymóg wysłuchania przewodniczących. Kadencja parlamentu nie może być przez nikogo przedłużona w czasie pokój u. [22].

Wybory

Parlamentarzyści wybierani są w wyborach równych, tajnych, powszechnych, bezpośrednich i w glosowaniu osobistym[25 ]. Zróżnicowany jest natomiast wiek zapewniający prawa wyborcze. Do Izby Deputowanych wynosi on 18 lat (czynne) i 25 (bierne), zaś do Senatu odpowiednio 25 i 40 lat. Ponadto senatorem dożywotnim zostaje każdy były Prezydent Republiki [22].

Izba Deputowanych

Włoska Izba Deputowanych liczy 630 czlonkówj 19]. Zgodnie z obowiązującą od 2006 ordynacją wyborczą 12 posłów wybierają Włosi mieszkający poza granicami kraju. Wybory w okręgach jednomandatowych pozostały w okręgu Valle d'Aosta (1 mandat) i Trydencie-Górnej Adydze (5 mandatów), zaś pozostałych wybiera się w okręgach wielomandatowych. W wyborach mogą startować zarówno pojedyncze listy, jak też koalicje (na zasadzie blokowania list). W razie nieuzyskania przez partię zwycięską 340 mandatów stosuje się tzw. premię większościową, która wyrównuje zdobyte przez nią miejsca w Izbie do tej liczby.

Szczegółowe zasady rejestracji ugrupowań i przebiegu glosowania reguluje ordynacja z 4 sierpnia 1993. znowelizowana 21 grudnia 2005126].

Senat

Ordynacja wyborcza do Senatu z 1993 jest w swym charakterze zbliżona do ordynacji w wyborach do Izby Deputowanych. Od czasu wyborów w 2006 również do tej izby senatorów (oprócz zagranicy, a także dwóch regionów z mniejszościami językowymi) wybiera się w okręgach wielomandatowych, odpowiadających w tym wypadku regionom. Próg wyborczy funkcjonuje na poziomie okręgu i wynosi 8% dla pojedynczych ugrupowań i 20% dla koalicji. Również w przypadku Senatu funkcjonuje premia większościowa, ale wynosi ona 55% i stosowana jest na poziomie okręgu, a nie całego kraju, jak w przypadku Izby Deputowanych [2 71.

Funkcja ustawodawcza

Na mocy wprowadzonej w 2001 roku zmiany w Konstytucji utworzono wykaz siedemnastu zagadnień, w których Parlament otrzymał monopol prawodawczy oraz wykaz ponad dwudziestu zagadnień, w których uprawniony jest do regulowania obowiązujących w nich zasad podstawowych[28]. Pozostałe regulacje należą do kompetencji władz regionów, co ustawa zasadnicza określa jako ustawodawstwo konkurencyjne[29|.

Kompetencje i prawa Parlamentu w zakresie funkcji ustawodawczej: upoważnienie Prezydenta do ratyfikacji umów międzynarodowych[30];

upoważnienie Rady Ministrów do wydawania dekretów z mocą ustaw i ich przekształcanie w ustawy [31 ];

przekształcanie tymczasowych rozporządzeń z mocą ustawy w ustawy) 321; prawo inicjatywy ustawodawczej; uchwalanie ustaw[33].

Funkcja kontrolna

Kompetencje i prawa Parlamentu w zakresie funkcji kontrolnej:

procedura odpowiedzialności ministrów przed Parlamentem[34];

udzielanie wotum zaufania Radzie Ministrów przez obie izby;

przeprowadzanie debat i formułowanie ocen na temat poczynań Rady Ministrów;

możliwość zarządzania dochodzeń w sprawach stanowiących interes publiczny[35];

rozpatrywanie sprawozdań z kontroli wykonywania budżetu sporządzanych przez Trybunał

Obrachunkowy;

możliwość kierowania zapytań przez parlamentarzystów wobec członków Rady Ministrów w określonych sprawach: możliwość zgłaszania interpelacji;

szerokie uprawnienia kontrolne stałych komisji parlamentarnych[36].

Rada Ministrów

Powoływanie i skład

Na czele Rady Ministrów (wl. Consiglio dei Ministri) stoi powoływany przez Prezydenta Republiki premier (wl. Presidente del Consiglio dei Ministri delia Repubblica łtaliana). Następnie na wniosek premiera Prezydent nominuje poszczególnych ministrów. W ciągu dziesięciu dni od powstania Rada musi uzyskać wotum zaufania ze strony obu izb Parlamentu. Swoje funkcje pełni do momentu rezygnacji, utraty parlamentarnego zaufania lub ukonstytuowania się nowego Parlamentu po wyborach parlamentarnych. W przypadku zmian w składzie rządu poszczególnych ministrów odwołuje lub powołuje Prezydent na wniosek premiera[37].

Obecnie na podstawie ustawy o Radzie Ministrów z 23 sierpnia 1988 funkcjonuje dziewiętnaście resortów, ale dodatkowo w skład Rady Ministrów powoływani są przeważnie też ministrowie bez teki. Status ministra ma również szef rządu regionalnego Sycylii. W Radzie istnieje też urząd wicepremiera, a także komitety koordynujące pracę różnych ministerstw na danym obszarze pol i tyki [ 3 81. Dodatkowym organem w Radzie Ministrów jest jego Prezydium, czyli urząd wspomagający premiera[39|. Odpowiedzialność

Za wywiązywanie się ze swych obowiązków Rada Ministrów politycznie odpowiedzialna jest przed Parlamentem. Specyfiką włoskiego systemu jest wymóg uzyskania wotum zaufania zarówno od Izby Deputowanych, jak i Senatu w osobnych procedurach. Uzyskanie wotum zaufania po raz pierwszy, przed rozpoczęciem pracy Rady Ministrów, nosi nazwę inwestytury parlamentarnej. Odrębną instytucję stanowi wotum nieufności. Wniosek o wotum nieufności może zostać zgłoszony przez minimum 10% składu jednej z izb[43|. W związku z równorzędną pozycją Izby Deputowanych i Senatu uchwalenie wniosku już przez jedną z izb zobowiązuje rząd do ustąpienia[44]. Odpowiedzialność prawną ministrowie ponoszą przed sądami powszechnymi. Postawienie członka Rady Ministrów przed sądem związane jest z koniecznością uzyskania akceptacji wniosku sądu lub prokuratury przez Parlament [44].

Prezydent Republiki

Podstawowe znaczenie i charakter urzędu Prezydenta Republiki określa Konstytucja w art. 87[50]. Podobnie jak to jest w przypadku Trybunału Konstytucyjnego, artykuł ten nie definiuje Prezydenta jako organ władzy wykonawczej, ustawodawczej czy sądowniczej, lecz jako odrębną instytucję polityczną - głowę państwa. W trakcie normalnego funkcjonowania rządu i parlamentu uprawnienia wykonawcze prezydenta są mocno ograniczone i mają głównie charakter reprezentacyjny. Wszystkie wydane przez niego akty wymagają kontrasygnaty odpowiedniego ministra, co pozostaje w zgodzie z tradycjami systemów parlamentarnych[5 1 |. Prezydent ma jednak sporą władzę nad systemem sądów powszechnych.

Władza sadownicza

Sądownictwo powszechne

Palazzo di Giustizia - siedziba Sądu Kasacyjnego

W sprawach z zakresu prawa cywilnego orzekają: w 1 instancji;

sędziowie pokoju (wl. giudice di pace);

trybunały zwykle (wł. tribunale ordinario) jednoosobowe;

trybunały zwykle kolegialne:

w II instancji;

trybunały zwykłe wobee sędziów pokoju; sądy apelacyjne wobee trybunałów zwykłych; w III instancji;

Sąd Kasacyjny (wl. Corte Suprema di Cassazione)|65].

W sprawach z zakresu prawa karnego orzekają:

w I instancji;

sędziowie pokoju;

trybunały zwykle jednoosobowe;

trybunały zwykle kolegialne:

sądy przysięgłych;

w II instancji;

trybunały zwykłe;

sądy apelacyjne;

sądy apelacyjne przysięgłych:

w III instancji;

Sąd Kasacyjny[65].

Funkcjonowanie sądów specjalnych i nadzwyczajnych jest przez Konstytucję

wykluczonego]. System sądów określony jest jako autonomiczny i niezawisły od wszelkich

innych władz[671, a sędziowie są niezawiśli, nieusuwalni i podlegający wyłącznie

ustawom[68|. Gwarantem lego stanu rzeczy jest Najwyższa Rada Sądownictwa, w skład

której wchodzą:

Prezydent Republiki;

Prezes Trybunały Kasacyjnego;

Generalny Prokurator Trybunału Kasacyjnego;

20 sędziów, w tym dwóch z Trybunału Kasacyjnego, wybieranych przez ogól włoskich sędziów;

10 członków wybieranych spośród profesorów prawa i adwokatów przez wspólne posiedzenie Parlamentu[69].

Sędziowie powoływani są na drodze konkursów[67], a o ich nominacji decyduje Najwyższa Rada Sądownictwa

Sądownictwo administracyjne [edytuj]

Orzecznictwo w zakresie prawa administracyjnego sprawują regionalne trybunały administracyjne oraz Rada Stanu, jako organ odwoławczy. W kompetencji trybunałów leży rozpatrywanie skarg wobec aktów administracyjnych oraz kontrola ich legalności i użyteczności oraz celowości. Uzupełnieniem systemu sądownictwa administracyjnego są szczególne sądy administracyjne, w tym Trybunał Obrachunkowy. Organem analogicznym do Najwyższej Rady Sądownictwa jest natomiast Rada Prezydialna Sądownictwa Administracyjnego[5]

Ustrój polityczny Rosji

Rosja jest de iure państwem demokratycznym z silną rolą prezydenta w systemie politycznym. Władzę ustawodawczą posiada bikameralny parlament, wykonawczą-prezydent i w praktyce zależny od niego rząd. a sądowniczą- niezawisłe sądy. Rosja jest federacją, składającą się z republik, krajów, obwodów, miast o znaczeniu federalnym,

obwodów autonomicznych i okręgów autonomicznych. Te części składowe nie mają jednak statusu państwowego (jak np. w Szwajcarii). Konstytucja Rosji została przyjęta w ogólnonarodowym referendum, które odbyło się 12 grudnia 1993. Federalną ustawą konstytucyjną z 21 listopada 2008 Duma wprowadziła poprawkę do konstytucji wydłużającą kadencję prezydenta z lat 4 do lat 6 i kadencję Dumy z 4 do lat 5.

Prezydent Federacji Rosyjskiej

Prezydent uznawany jest za głowę państwa i gwaranta konstytucji oraz wolności i praw człowieka i obywatela. Jest podmiotem określającym podstawowe kierunki wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa, a także reprezentantem Federacji w kraju i w stosunkach międzynarodowych. W związku z powyższym kieruje polityką zagraniczną państwa, prowadzi rokowania i podpisuje umowy międzynarodowe, podpisuje listy uwierzytelniające. Rozstrzyga również sprawy obywatelstwa oraz nadaje odznaczenia państwowe, tytuły i wyższe stopnie wojskowe. Posiada prawo laski.

Oprócz powyższych, prezydent może:

zarządzać wybory do Dumy, może ją również rozwiązać,

przedkładać projekty ustaw Dumie.

podpisywać i ogłaszać ustawy,

zwracać się do Zgromadzenia Federalnego z corocznym orędziem na temat stanu państwa.

Prezydent Federacji Rosyjskiej jest również posiadaczem niezwykle rozległych uprawnień

kreacyjnych; przedstawia kandydatów na stanowiska:

premiera,Prezesa Banku Centralnego.

sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Arbitrażowego, innych sądów federalnych. Prokuratora Generalnego.

Prezydent Federacji Rosyjskiej jest również najwyższym zwierzchnikiem sil zbrojnych, może wprowadzać stan wojenny i wyjątkowy, tworzy i przewodniczy Radzie Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, zatwierdza doktrynę wojskową państwa, powołuje i odwołuje najwyższe dowództwo Sil Zbrojnych Federacji.

Może zostać usunięty z urzędu na podstawie wysuniętego przez Dumę oskarżenia o zdradę stanu lub popełnienie innego ciężkiego przestępstwa, potwierdzonego oskarżeniem Sądu Najwyższego Federacji o wystąpieniu w działaniu prezydenta znamion przestępstwa oraz orzeczeniem Sądu Konstytucyjnego Federacji o przestrzeganiu obowiązującego trybu wysunięcia oskarżenia.

Rząd składa się z ministrów oraz z przewodniczącego rządu (premiera), a także jego zastępców. Premier powoływany jest przez prezydenta, który czyni to za zgoda Dumy. Prezydent musi to uczynić w ciągu maksymalnie 2 tygodni od chwili objęcia urzędu lub od dymisji rządu. Taki sam czas ma Duma na zajęcie stanowiska. Jeśli trzy razy odrzuci kandydaturę wystawiona przez prezydenta - ten ma obowiązek powołać go samodzielnie, po czym rozwiązać Dumę i zarządzić nowe wybory.

Zadaniem premiera jest określanie podstawowych kierunków działalności rządu i organizowanie jego pracy. Natomiast rząd wydaje uchwały i rozporządzenia, na podstawie i w celu realizacji przepisów konstytucji, ustaw i dekretów. Akty prawne rządu sprzeczne z konstytucją są uchylane przez prezydenta.

Ustąpienie rządu może nastąpić w kilku przypadkach: rząd podaje się do dymisji (przyjmuje ją lub nie prezydent).

prezydent może go zdymisjonować (nie musi być konkretnego powodu, może to nastąpić w dowolnym, zależnym tylko od prezydenta momencie),

Duma może wyrazić rządowi wotum nieufności. Jest ono podejmowane większością głosów ogólnej liczby deputowanych. W przypadku jego przyjęcia prezydent albo się z nim zgadza i dymisjonuje rząd, albo też nie. Jeśli w ciągu 3 miesięcy wotum nieufności się powtórzy, prezydent może albo rozwiązać Dumę, albo zdymisjonować rząd.

Premier może wystąpić do Dumy z wnioskiem o wotum zaufania. Jeżeli go nie otrzyma, to decyzja należy do prezydenta - albo rozwiązuje Dumę, albo dymisjonuje rząd.

Prezydent ma prawo dowolnego powoływania i odwoływania członków rządu. Zgromadzenie Federalne

Zgromadzenie Federalne , parlament rosyjski jest bikameralny, tzn. składa się z dwóch izb. Kadencja parlamentu wynosi 4 lata. Federalną ustawą konstytucyjną z 2 1 listopada 2008 Duma wprowadziła poprawkę do konstytucji wydłużającą kadencję parlamentu do lat 5. Prawo nie weszło w życie.

Rada Federacji to izba wyższa, będąca przedstawicielstwem części składowych Federacji Rosyjskiej. W jej skład wchodzi po dwóch reprezentantów z każdego podmiotu Federacji.

Jej kompetencje są o wiele skromniejsze niż izby niższej. Zajmuje się zatwierdzaniem zmian granic pomiędzy podmiotami federacji, zatwierdzaniem dekretów prezydenta dotyczących wprowadzenia stanu wojennego i wyjątkowego, rozstrzyga o użyciu sil zbrojnych Federacji poza jej granicami. Zarządza również wybory prezydenckie. Posiada prawo inicjatywy ustawodawczej.

Do Rady Federacji wybiera się po 2 przedstawicieli z każdego podmiotu Federacji, co daje 178 członków Rady z 89 podmiotów (21 republik. 6 krajów. 49 obwodów. I 0 okręgów autonomicznych, 1 obwodu autonomicznego i 2 miast o znaczeniu federalnym). Jeden z przedstawicieli jest wybierany przez organ ustawodawczy danego elementu federacjia drugi przez egzekutywę (są oni wybierani spoza składu organów ustawodawczych i wykonawczych danego okręgu). W wyborach tych obowiązuje system większościowy, a każdy wyborca glosuje na dwóch kandydatów. Kandydatów wysuwają grupy wyborców, partie oraz bloki partyjne. Drugi reprezentant delegowany jest przez lokalny organ wykonawczy lub lokalny rząd.

Duma Państwowa to izba niższa rosyjskiego parlamentu, składająca się z 450 deputowanych. Duma wyraża wotum zaufania dla prezydenckiego kandydata na premiera, może także zgłosić wniosek o wotum nieufności. Posiada inicjatywę ustawodawczą. Może także wysunąć pod adresem prezydenta oskarżenie o zdradę, co może zapoczątkować proces złożenia go z urzędu.

Duma może zostać rozwiązana w trzech przypadkach:

po trzykrotnym odrzuceniu przez nią kandydata prezydenckiego na premiera,

gdy wyraża ona w ciągu 3 miesięcy dwa razy wotum nieufności wobec rządu,

gdy odmówi wotum zaufania rządowi, prezydent może rozwiązać ją lub zdymisjonować rząd w ciągu 7 dni.

Duma Państwowa składa się z 450 deputowanych, wyłanianych w wyborach mieszanych: 1/2 mandatów obsadzana według systemu większościowego (w okręgach jednomandatowych),

1/2 według systemu proporcjonalnego, z zastosowaniem 5% progu głosów zdobytych w skali całego kraju przez listy ugrupowań politycznych.

Wyborca oddaje dwa glosy - na partię lub blok partyjny (zaznaczając jedną z trzech wymienionych tam osób) i na osobę kandydującą w jednomandatowym okręgu wyborczym.

Od 2005 roku obowiązuje nowy system wyborczy do Dumy. Istnieje jeden federalny okręg wyborczy, a wybory przeprowadzane są w systemie proporcjonalnym.

Czynne prawo wyborcze mają obywatele, którzy ukończyli 1 8 lat, z wyłączeniem osób ubezwłasnowolnionych prawomocnym wyrokiem sądu, jak też osób aresztowanych zgodnie z procedurą sądową. Bierne prawo wyborcze posiadają natomiast ci obywatele, którzy ukończyli 21 lat, z wyłączeniem osób ubezwłasnowolnionych oraz aresztowanych zgodnie z prawomocnym wyrokiem sądu.

Sąd Konstytucyjny

Jest odpowiedzialny za praworządność konstytucyjną całego systemu prawa Federacji Rosyjskiej.

Składa się z 19 sędziów powoływanych spośród osób powyżej 40 roku życia, którzy co najmniej 15 lat przepracowali w zawodzie prawnika, większością ustawowej liczby członków Rady Federacji na wniosek prezydenta (wnioski wstępne do prezydenta, które mogą służyć za podstawę jego decyzji mają prawo kierować: parlamentarzyści, legislatywy podmiotów Federacji, naczelne organy władzy sądowniczej, ogólnorosyjskie towarzystwa prawnicze, prawnicze instytucje badawcze i naukowe). Kadencja sędziego Sądu Konstytucyjnego trwa 12 lat bez możliwości reelekcji (maksymalny wiek sędziego - 65 lat).

Sąd Konstytucyjny ma prawo inicjatywy ustawodawczej w sprawach należących do jego kompetencji.

Funkcje:

rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy: federalnymi organami władzy państwowej, organami władzy państwowej Federacji a organami władzy państwowej podmiotów Federacji, naczelnymi organami władzy państwowej podmiotów Federacji badanie zgodności wszelkich aktów prawnych (w tym umów międzynarodowych) z. konstytucją na wniosek prezydenta, Rady Federacji, Dumy Państwowej, 1/5 członków każdej z izb, rządu federalnego. Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Arbitrażowego oraz legislatyw i egzekutyw podmiotów Federacji

rozpatrywanie pytań prawnych kierowanych przez sądy powszechne i dotyczących konkretnych spraw

rozpatrywanie skarg konstytucyjnych o naruszenie praw konstytucyjnych i wolności obywatelskich kierowanych przez obywateli i cudzoziemców dokonywanie urzędowej wykładni przepisów konstytucji na wniosek prezydenta, Rady Federacji, Dumy Państwowej oraz legislatyw podmiotów Federacji

wydawanie opinii co do prawidłowości trybu pociągania prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej (impeachment)

USA

Stany Zjednoczone Ameryki są państwem federalnym, w którym podmiotami federacji są stany. W kraju tym obowiązuje jako najwyższy akt prawny konstytucja z 1787 roku, będąca najstarszą spisaną konstytucją na świecie. Ustanawia ona klasyczny trójpodział władz, w których to jednak najszersze uprawnienia posiada prezydent (chociaż poszczególne instytucje władzy blokują się i ograniczają nawzajem, co ma zapobiec próbom zagarnięcia całej władzy przez jeden organ). Prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych (wyborca wybiera skład Kolegium Elektorów - w większości stanów "zwycięzca bierze wszystko", tzn. wszyscy elektorzy są kandydatami zgłoszonymi przez zwycięzcę w danym stanie; elektorzy nie są związani z kandydatem, którzy ich wyznaczył - zdarzały się przypadki glosowania na innego kandydata). Prezydent tworzy rząd (nazywany administracją, gabinetem) i sprawuje ogólne kierownictwo nad polityką państwową. Dlatego też ustrój USA określa się jako prezydencjalizm. Parlament amerykański (Kongres) składa się z dwóch izb: niższej Izby Reprezentantów i wyższej Senatu, w których zasiadają w przytłaczającej większości członkowie tylko dwóch partii politycznych - Partii Demokratycznej i Partii Republikańskiej. Wybierani są oni w wyborach powszechnych, jako przedstawiciele (odpowiednio) jednomandatowych okręgów wyborczych (z ordynacją większościową) i stanów. Badaniem zgodności działania administracji rządowej z zasadami konstytucji zajmuje się Sąd Najwyższy.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki pochodzi z 17 września 1787 roku. kiedy to została uchwalona przez Konwencję Konstytucyjną w Filadelfii. Później została ratyfikowana przez specjalne konwencje we wszystkich stanach. Weszła w życie 4 marca 1789. Konstytucja stworzyła federację stanów i rząd federalny.

Ustrój polityczny w USA określa się jako system prezydencki, ponieważ, w porównaniu z europejskim modelem parlamentarno-gabinetowym, rola prezydenta jest nieporównanie większa. Według konstytucji, prezydent jest równorzędnym z Kongresem przedstawicielem narodu. Dodatkowo nie jest przed Kongresem odpowiedzialny politycznie, a jego złożenie z urzędu może nastąpić tylko w wypadku złamania prawa (impeachment).

Funkcje prezydenta mają trojakie źródło. Formalnie regulowane są przez przepisy konstytucyjne, które mogą być interpretowane dość elastycznie. Innymi źródłami są ustawodawstwo Kongresu i orzecznictwo Sądu Najwyższego, a także bogata praktyka projektodawcza.

Prezydent jest głową państwa i naczelnym dowódcą sil zbrojnych, a także przywódcą partyjnym. Pomimo formalnego braku prawa inicjatywy ustawodawczej, jest także promotorem ustaw - jako lider partii ma wpływ na to. jakie dana partia składa projekty ustaw. Przede wszystkim jest kierownikiem administracji. Powołuje funkcjonariuszy państwowych (w tym sędziów sądów federalnych), najważniejsi z nich to 1 5 sekretarzy - kierowników resortów (departamentów), którzy tworzą gabinet. Prezydent powołuje także kierownika polityki zagranicznej państwa - sekretarza stanu. Można więc uznać, że amerykański prezydent posiada uprawnienia zarówno premiera, jak i prezydenta z modelu parlamentarno-gabinetowego.

Prezydent posiada prawo weta dwóch rodzajów:

regularne - odmowa podpisania ustawy, która może być odrzucona większością 2/3 głosów Kongresu (co zdarza się bardzo rzadko),

tzw. kieszonkowe - w sytuacji gdy projekt ustawy trafia do podpisu w ciągu ostatnich 10 dni sesji Kongresu, prezydent może nie zająć stanowiska wobec tego projektu, co nie pozwala na wejście ustawy w życie,

nieformalne - prezydent nie wydaje aktów wykonawczych do ustawy.

Prezydent dysponuje także całkiem sporymi uprawnieniami prawodawczymi. Może wydawać rozporządzenia wykonawcze i proklamacje, które muszą mieć za podstawę akty wyższego rzędu - konstytucję i ustawy. Ich zakres musi również, choćby w przybliżeniu, zgadzać się z kompetencjami prezydenckimi.

Wiceprezydent jest przede wszystkim przewodniczącym Senatu i kieruje jego pracami (de iure).Przyjęła się zasada, że na początku kadencji wiceprezydent mianuje kogoś innego na przewodniczącego Senatu pro tempore. Jeżeli prezydent umrze w czasie sprawowania urzędu albo jest w stanie trwalej niezdolności do jego sprawowania, zastępuje go wiceprezydent, który pełni to stanowisko do końca kadencji.

Jeżeli wiceprezydent umrze lub jest w stanie trwalej niezdolności do sprawowania urzędu, prezydent wyznacza osobę na to stanowisko. Nowy wiceprezydent musi zostać zaakceptowany przez obie izby, które muszą udzielić mu poparcia większością głosów.

Kongres USA składa się z dwóch izb:

Izba Reprezentantów - członkowie pochodzący z okręgów wyborczych, na które podzielone są stany.

Senat - członkowie pochodzący z poszczególnych stanów.

Kompetencje Kongresu można podzielić na kilka rodzajów: projektodawczej (znaczna rola w procesie zmiany konstytucji), ustawodawcze (uchwalanie ustaw), kreacyjne (w pewnych sytuacjach wybór prezydenta i wiceprezydenta), sądownicze i śledcze (np. impeachment), kontrolne (komisje, jako część checks and balances).

Droga ustawodawcza w Kongresie rozpoczyna się od inicjatywy ustawodawczej, którą posiadają tylko członkowie Kongresu i komisje, ale pomimo tego i tak uważa się. iż ponad 3/4 wszystkich inicjatyw to dzieło administracji prezydenckiej. Projekty uważane za kontrowersyjne wnoszone są najpierw do tej izby, w której istnieją większe szanse na szybkie przyjęcie. Najczęściej jednak wnosi się projekt jednocześnie do obu izb. Następnie projekt staje się obiektem prac komisji, które przekazujągo najpierw do podkomisji, a następnie w drodze glosowania niejawnego całej komisji projekt kierowany jest pod głosowanie plenarne obu izb. Po zatwierdzeniu ustawa wędruje do prezydenta, który składa swój podpis. Jeżeli nie chce tego uczynić. Kongres może przełamać prezydenckie weto za pomocą większości 2/3 obu izb.

W Kongresie większość prac odbywa się w komisjach. Wyróżnia się komisje: stałe - zajmują się przygotowywaniem projektów ustaw do rozpatrzenia na forum izb; w komisjach tych zawsze przewodniczący i większość członków pochodzi z partii większościowej w parlamencie.

specjalne - powołane ad hoc, do zbadania konkretnych spraw, w których członkowie są dobierani przez przewodniczącego,

wspólne - powoływane, kiedy rozpatrywane zagadnienie wymaga wspólnej rezolucji izb, tworzone spośród członków obu izb parlamentu,

uzgadniające - wyznaczone w celu doprowadzenia do ustalenia jednolitego tekstu ustawy przegłosowanej uprzednio w różnych wersjach przez obie izby Kongresu.

Izba Reprezentantów (House of Representatives) składa się ze 435 członków wybieranych na kadencję trwającą 2 lata. Członkowie tej izby reprezentują grupy wyborców zamieszkujące okręgi wyborcze, na które podzielone są stany. Z reguły zasiadający w Izbie Reprezentantów są specjalistami zajmującymi się wąskimi dziedzinami.

Do Izby Reprezentantów kandydować może osoba, która ukończyła 25 lat, będąca obywatelem USA od co najmniej 7 lat i zamieszkująca w stanie, w którym znajduje się okręg wyborczy z którego pragnie kandydować.

Posiedzeniom Izby Reprezentantów przewodniczy speaker, który jest także przewodniczącym większości partyjnej. Zajmuje się on podejmowaniem decyzji o przebiegu obrad i przekazuje ustawy właściwym komisjom. Reprezentuje także izbę na zewnątrz.

Senat (Senate) złożony jest ze 100 członków, których kadencja wynosi 6 lat. z tym, że co 2 lata wymieniana jest 1/3 składu izby. Senatorowie reprezentują stany. Z reguły zasiadając}' w Senacie są osobami wyspecjalizowanymi w szerokich zagadnieniach.

Kandydować może osoba powyżej 30 lat, będąca obywatelem Stanów Zjednoczonych od minimum 9 lat, zamieszkująca w stanie, który ma reprezentować. Osobny artykuł: Prezydent pro tempore Senatu USA.

Posiedzeniom Senatu przewodniczy, według konstytucji, wiceprezydent, a podczas jego nieobecności prezydent pro tempore (senator partii mającej większość w Senacie, o najdłuższym stażu), a najczęściej senator o największym autorytecie, którego Senat wybierze.

3. Ewolucja ustroju politycznego Polski

Ustrój polityczny Polski przechodził w XX w. wyraźną ewolucję, a wyznaczały ją zmieniające się zasady, w oparciu o które była organizowana władza publiczna, jak też różniące się od siebie, a stosowane w praktyce systemy rządów. W konsekwencji zmieniał się również stopień demokratyzacji życia publicznego. Państwo zaś przechodziło okres demokracji parlamentarnej, ale także rządów autorytarnych, w określonych latach także totalitarnych. Zjawiska te zresztą były ze sobą ściśle powiązane i znajdowały wyraz w rozwiązaniach konstytucyjnych, utrwalanych albo i pogłębianych w praktyce ustrojowej. Jeśli pominie się okres budowania nowej państwowości w odrodzonej Polsce i rozpocznie się charakterystykę tej ewolucji od uchwalonej 17 marca 1921 r. Konstytucji, to podkreślić należy demokratyzm przyjętych wówczas rozwiązań ustrojowych. Twórcy konstytucji oparli ustrój polityczny państwa na zasadach demokracji parlamentarnej, które cechowało przyjęcie charakterystycznego katalogu tych zasad ustrojowych. Był on wzorowany na doświadczeniach demokracji zachodnich; widoczne jćst szczególnie wyraźne wzorowanie się na zasadach zawartych w konstytucji 111 Republiki Francuskiej z 1875 r. Wspomniany katalog obejmował następujące zasady:

1. Zasadę suwerenności narodu, określaną też jako zasada zwierzchnictwa narodu. Oznaczało to, iż naród, jako zbiorowość polityczna i historyczna, jest źródłem władzy. Przy tym konstytucja pojmowała naród nie w sensie etnicznym, byI on bowiem rozumiany jako

kategoria polityczno-prawna, a więc jako zbiorowość polityczna wszystkich obywateli państwa.

Twórcy Konstytucji marcowej czerpali z inspiracji przepisów Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., która stanowiła, że: „Źródłem wszelkiego zwierzchnictwa jest w swej istocie Naród. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy nie pochodzącej wyraźnie od Narodu" (art. 3). Warto podkreślić, że w podobny sposób źródło władzy traktowała Konstytucja 3 maja. Przyjęcie tej zasady znajduje konsekwencje w różnych konkretnych rozwiązaniach konstytucyjnych, m.in. dotyczących sposobu sprawowania przez naród władzy, w przepisach prawa wyborczego, w określeniu miejsca i roli parlamentu w systemie organów państwowych itp.

2. Konstytucja przyjęła zasadę republikańskiej formy państwa, co znalazło wyraz w art. I. głoszącym, iż Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą. Aczkolwiek oficjalna nazwa państwa pochodziła od łacińskiego terminu res pub lica, to jednak oznaczała ona coś więcej niż tylko republikańską formę rządu. Wszak nazwa Rzeczpospolita znana była i używana także w okresie Polski przedrozbiorowej, gdy panował ustrój monarchiczny. Nazwa ta podkreślała rolę społeczeństwa w życiu państwa i w sprawowaniu władzy, choć tak rozumiane społeczeństwo stanowiło stosunkowo wąsko zakreślony krąg osób, bowiem obejmował on tylko szlachtę. Nie przypadkiem państwo tego okresu określa się mianem Rzeczypospolitej szlacheckiej, chociaż należy zaznaczyć, że w Polsce ten krąg osób, jak na warunki ówczesne, stanowił wyjątkowo duży odsetek.

Przyjęcie zatem w 1921 r. tej nazwy państwa podkreślało zarazem republikański charakter ustroju politycznego, w którym władze wyłaniane są w drodze wyboru przez naród bądź tworzone przez przedstawicieli narodu, ale również i w nawiązaniu do przeszłości uwypuklało rolę społeczeństwa, akcentując jego wpływ na bieg spraw publicznych.

3. Zasada podziału władzy stanowiła fundament budowy organów państwa i podstawę funkcjonowania władzy publicznej. Artykuł 2 Konstytucji stanowił, iż: „Organami Narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy". Twórcy Konstytucji przyjęli więc monteskiuszowską teorię podziału władzy, której celem było zapewnienie jednostce wolności, realizacja w pań­stwie swobód obywatelskich. Zasada ta zakładała istnienie trzech oddzielonych od siebie władz, które wzajemnie się równoważą i, oddziałując hamująco, gwarantują poszanowanie praw i wolności obywatelskich.

W świetle przepisów Konstytucji marcowej nie wprowadzono pełnej równowagi władz, z jej postanowień wynikała wyraźnie nadrzędność władzy ustawodawczej. Była ona przecież jedyną z trzech władz, której organy (Sejm i Senat) były bezpośrednio wybierane przez naród w wyborach powszechnych. Stąd też organy władzy ustawodawczej wybierały prezydenta, a Sejmowi przysługiwało prawo kontroli rządu.

4. Zasada systemu przedstawicielskiego stanowi konsekwencję przyjęcia zasady suwerenności narodu, który jako podmiot zwierzchnictwa nie sprawował władzy w sposób bezpośredni, ale za pośrednictwem swoich przedstawicieli, wybieranych w pięcioprzymiotnikowych wyborach. Były one oparte na zasadach: powszechności, równości, bezpośredniości, proporcjonalności i tajności glosowania. Podkreślić należy szeroko pojmowaną zasadę powszechności wyborów, co dopuszczało udział w życiu publicznym wszystkich grup społecznych. Konstytucja nie znała także ograniczeń prawa wyborczego ze względu na płeć, dzięki czemu w glosowaniu uczestniczyły kobiety na równi z mężczyznami, a warto dodać, że tak szerokie prawa kobiety np. we Francji uzyskały dopiero w 1945 r. Pochodzący z tych wyborów posłowie i senatorowie traktowani byli jako przedstawiciele całego narodu, a nie tylko swoich wyborców z okręgu, piastowali więc mandat wolny, zwany też przedstawicielskim, i nie mogli być odwoływani.

5. Zasada dwuizbowości parlamentu odnosiła się do jego struktury. Parlament składał się z dwu izb: Sejmu i Senatu. Wprawdzie obydwie izby były określone w Konstytucji jako organy narodu, jednakże nie były one równoprawne, bowiem silniejszą pozycję otrzymał Sejm, choć w praktyce ustrojowej zaznaczyła się wyraźna tendencja do wzmacniania roli Senatu w porównaniu z literą konstytucji. O ile obydwie izby uczestniczyły w realizacji funkcji Listrojodawczej i ustawodawczej, o tyle w zakresie kontroli rządu, obejmującej m.in. prawo pociągania rządu lub poszczególnych jego członków do odpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej, pełnię kompetencji posiadał tylko Sejm, a Senat korzystał z niej jedynie w ograniczonym zakresie, np. senatorowie mogli składać interpelacje.

6. Zasada systemu parlamentarno-gabinetowego pozostaje w ścisłym związku z forma, rządu. Do najbardziej istotnych w ustroju każdego państwa zalicza się postanowienia określające formę rządu. Wymaga to wprowadzenia odpowiednich przepisów prawnych regulujących stosunki między parlamentem, głową państwa i rządem. Konstytucja w tym względzie przyjmowała zasadę systemu parlamentarno-gabinetowego. Przez to pojęcie rozumie się system rządów, w którym sytuację prawną głowy państwa charakteryzuje polityczna nieodpowiedzialność wobec parlamentu, natomiast rząd, zwany też gabinetem, jest powoływany przez prezydenta, i odpowiada przed parlamentem zarówno za własna, działalność, jak i za akty urzędowe głowy państwa. Skutkiem tej odpowiedzialności może być odwołanie rządu przez parlament.

Przy powoływaniu rządu prezydent jest związany wymogami natury politycznej, musi się zatem liczyć z-istniejącym w parlamencie układem sil politycznych, bowiem rząd powinien mieć poparcie większości posłów.

W systemie tym rząd i parlament mają do dyspozycji środki działania, które polegają na prawie parlamentu do pociągania rządu do odpowiedzialności politycznej (w drodze odmowy udzielenia wotum zaufania lub wyrażenia wotum nieufności), natomiast rząd może wystąpić do prezydenta z wnioskiem 0 rozwiązanie parlamentu.

Podkreślić przy tym należy, że Konstytucja marcowa prawo kontroli rządu i pociągania go do odpowiedzialności politycznej (zwanej też parlamentarną) powierzyła wyłącznie Sejmowi. Ponieważ zaś prezydent by! politycznie nieodpowiedzialny, mógł wydawać akty urzędowe wyłącznie za zgodą premiera i odpowiedniego ministra, którzy kontrasygnowali te akty. składając na nich swe podpisy. Oznaczało to, iż biorą tym samym za nie odpowiedzialność przed Sejmem. Prezydent mógł ponosić tylko odpowiedzialność konstytucyjną na podstawie uchwały Zgromadzenia Narodowego (Sejm i Senat obradujące wspólnie), sądził go wówczas Trybunał Stanu.

7. Przyjęcie zasady samorządu terytorialnego oznaczało oparcie administracyjnego ustroju państwa na udziale wspólnot lokalnych w życiu publicznym. W konsekwencji oznaczało to decentralizację administracji publicznej, która występowała w postaci administracji rządowej, ale administrację prowadziły także organy samorządu terytorialnego. Tym samym samorząd terytorialny umożliwiał lokalnym społecznościom samodzielne rozwiązywanie miejscowych problemów.

Konstytucja marcowa przewidywała także możliwość uzyskiwania autonomii przez określone jednostki terytorialne, choć praktyka w tym zakresie nie była bogata, gdyż z możliwości tej skorzystało jedynie województwo śląskie.

Samorząd terytorialny miał być zbudowany w oparciu o strukturę trójszczeblowa,, gdyż województwa, powiaty i gminy miały być jednocześnie jednostkami lego samorządu, jednakże ideę tę udało się zrealizować tylko na terenach byłego zaboru pruskiego. Dodać także należy, że idea samorządności była realizowana nie tylko w poslaci samorządu terytorialnego, gdyż istniał także samorząd zawodowy, wyznaniowy, narodowościowy, gospodarczy itp.

8. Zasada niezawisłości sądów stanowiła podstawową gwarancję prawidłowego wykonywania zadań przez władzę sądowniczą, a zarazem zabezpieczenie poszanowania praw i wolności jednostki. Konsekwencją jej wprowadzenia było uznanie, że orzeczenia sądów nie mogą być zmieniane ani przez organy władzy ustawodawczej, ani władzy wykonawczej, że sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegajątylko ustawom, że korzystają z immunitetu sędziowskiego, który zapewnia im nietykalność osobistą.

9. Zasada formalnych gwarancji praworządności stanowiła przejaw panowania prawa, którym były związane w swej działalności organy państwowe. Konstytucja wymieniała wiele gwarancji praworządności, takich jak zasada, że nie ma ustawy bez zgody Sejmu, że rozporządzenia muszą powoływać się na ustawę, że konstytucja zajmuje w systemie prawa nadrzędną pozycję, akty prawne niższego rzędu muszą być z nią zgodne, sądy administracyjne mają prawo orzekania o legalności aktów administracyjnych, a sędziowie są niezawiśli.

10. Zasada zadeklarowania praw i wolności obywatelskich służyła określeniu statusu prawnego jednostki w państwie. Katalog tych praw. jak na ówczesne warunki, został szeroko zakreślony, a na czoło wysunięto zasadę równouprawnienia wszystkich obywateli. W zakreśleniu sfery praw i wolności obywatelskich twórcy Konstytucji kierowali się doktryną prawno-naturalną. wynikającą z Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1 789 r. Przegląd zasad, na jakich zbudowany został ustrój polityczny państwa w Konstytucji marcowej dowodzi, że cechował go demokratyzm rozwiązań prawnych, uznanie praw jednostki i jej roli w państwie. Na gruncie polskiego konstytucjonalizmu była to, az do uchwalenia Konstytucji z 1997 r., regulacja prawna najpełniej przyjmująca zasady demokracji parlamentarnej. Nie oznacza to jednak, że ustrój polityczny przyjęty w tej Konstytucji cieszył się pełnym i powszechnym poparciem społeczeństwa i działających wówczas ugrupowań politycznych. Do uchwalenia tej Konstytucji doszło w wyniku kompromisu między silami lewicy i prawicy społecznej, a krytyka przepisów konstytucyjnych pochodziła z różnych stron. Krytykowano słabość władzy wykonawczej i jej nieskuteczność, niedostatek uprawnień Senatu, przyjęły system parlamentarny określam) mianem sejmokracji ilp. Ostro krytykowano opartą o Konstytucję marcową praktykę ustrojową, a brak wyraźnej większości parlamentarnej, spowodowany rozdrobnieniem partyjnym, prowadził do częstych kryzysów gabinetowych. Stąd wynikały potęgujące się postulaty reformy ustrojowej.

Nowelizacja Konstytucji w 1926 r.

Pierwszy etap tej reform) stanowiła nowelizacja Konstytucji przeprowadzona 2 sierpnia 1926 r. jako rezultat zamachu majowego. Dotyczyła ona w istocie jednej zasady ustroju politycznego, a mianowicie stosunków między władzą ustawodawczą i wykonawczą, czyli istoty systemu parlamentarno—gabinetowego. Umożliwiła przesunięcie ośrodka decyzji państwowych z parlamentu, ściślej mówiąc - z Sejmu, do organów władzy wykonawczej, gdyż wzmacniała przede wszystkim pozycję ustrojową prezydenta, zapewniała też większą swobodę działania rządu. 1 choć formalnie system parlamentarno-gabinetowy nie został zlikwidowany, to jednak od 2 sierpnia 1926 r. występuje już w zmienionej, „zracjonalizowanej" postaci, oznaczającej wzmocnienie pozycji i niezależności władzy wykonawczej. Jeśli zaś mowa o zmianach, to są one nie tyle widoczne w zasadach ustrojowych państwa, co w praktyce, z uwagi na rolę, jaką w życiu politycznym lego okresu odgrywał .1. Piłsudski. Pod formalnym szyldem konstytucyjnych zasad ustroju powstał w latach 1926-1935 system sprzecznych z Konstytucją rządów autorytarnych marszałka .1. Piłsudskiego⁴.

Konstytucja z 1935 r.

O ile nowela sierpniowa stanowiła tylko etap w kierunku pożądanych przez prawicę zmian ustroju politycznego, to zmiana laka. i to w zasadniczym stopniu, została dokonana w wyniku

uchwalenia Konstytucji kwietniowej z dnia 23 kwietnia 1935 r. Nie tylko odrzuciła ona wiele zasad ustroju politycznego wprowadzonych w roku 1921 i świadczących o jego demokratyzmie, ale wprowadziła całkiem nowe i^upelnie odmienne zasady organizacji i wykonywania władzy w państwie. Odrzucono następujące dotychczasowe zasady tego ustroju: a) suwerenności narodu, b) pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego, co wywarło istotny wpływ na kształt systemu przedstawicielskiego, e) systemu parlamentarno-gabinetowego, d) istotnemu ograniczeniu uległ)' prawa i wolności obywatelskie, e) w miejsce zasady podziału władzy wprowadzono zasadę skoncentrowania najwyższej władzy w państwie w osobie prezydenta, pod którego zwierzchnictwem pozostawały wszystkie naczelne organy państwa, a także siły zbrojne.

Twórcy Konstytucji kwietniowej przyjęli zupełnie nową koncepcję organizacji władzy publicznej, wyrażającą zasadnicze wzmocnienie władzy wykonawczej, przecie wszystkim prezydenta, co dokonało się kosztem ograniczenia roli ustrojowej i znaczenia władzy ustawodawczej. Wcześniej tendencje te znalazły wyraz w doktrynie konstytucyjnej, jaką wypracowała i głosiła sanacja. Według nowej Konstytucji państwa ustrój polityczny oparto na następujących zasadach:

1. Na czoło wysunięta została zasada solidaryzmu wyrażona w art. 1, a także w innych jeszcze artykułach rozdziału 1 (art. 9, art. 4). Zakładała ona. iż społeczeństwo łączy współpraca na rzecz dobra zbiorowego, co sugerowało harmonijny rozwój stosunków państwo - społeczeństwo. Istotę nowej koncepcji państwa najpełniej wyraził S. Car, który stal na stanowisku, że stosunki te są oparte na moralnej więzi wszystkich obywateli. Była to koncepcja państwa silnego, opartego na pracy i wartościach moralnych. Państwo to stanowić miało własność całego narodu, wyraz jego interesów i aspiracji, wspólne dobro należące do wszystkich .

2. Nowa koncepcja opierała się na zasadzie prymatu państwa nad społeczeństwem, co oznaczało zupełne zerwanie z koncepcją liberalną. Zakładana w doktrynie harmonijna współpraca państwa i społeczeństwa wcale nie opierała się na idei tożsamości celów państwa z celami społeczeństwa. Z koncepcji tej wynikała doktryna prymatu interesów państwa jako dobra wspólnego wszystkich obywateli. Konstytucja jednoznacznie odrzuciła doktrynę, iz to naród jest źródłem władzy państwowej, zrezygnowała nawet z używania pojęcia ..naród" na rzecz określeń „społeczeństwo". ,.wszyscy obywatele", a tak rozumiane społeczeństwo nie było pojmowane jako podmiot władzy.

W zakresie konstytucyjnego ujęcia praw i wolności obywatelskich widoczne jest wyraźnie odrzucenie koncepcji liberalnych, indywidualistycznych na rzecz akcentowania teorii uniwersalistycznej, która zakładała prymat dobra państwa i podporządkowanie mu praw jednostki.

3. O ile Konstytucja marcowa przyjmowała zasadę równości obywateli wobee prawa, to Konstytucja kwietniowa wprowadziła prymat elit, budując ustrój polityczny w oparciu o zasadę elitaryzmu. Uprawnienia przyznane jednostce miały stanowić rezultat jej stopnia aktywności w tworzeniu dobra powszechnego (art. 7). Uprzywilejowanie elit widoczne było głównie w tym, że przy zachowaniu równych dla obywateli obowiązków elitom przysługiwały szczególne uprawnienia, dzięki którym mogły one wpływać w wyższym stopniu na sprawy publiczne. Te szczególne uprawnienia widoczne były min. w prawie wyborczym do Senatu, które nie było oparte na zasadzie powszechności, a czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom z tytułu:

a) zasług (osoby posiadające określone odznaczenia państwowe),

b) wykształcenia (wyższe studia, określone typy innych szkól, posiadany stopień oficerski itp.),

c) zaufania (członkowie organów samorządu itp.).

4. Odrzucając zasadę podziału władzy, konstytucja przyjęła zasadę zwierzchniej, jednolitej, niepodzielnej i dominującej pozycji prezydenta w systemie organów państwowych. W ten sposób powstał jednolity ośrodek władzy wyposażony w prawo kontroli wszystkich pozostałych organów państwa. Sytuację taką wyrażał jednoznacznie art. 2 Konstytucji, stanowiąc iż: „Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej. W jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa". Tak więc uosobieniem władzy i nosicielem suwerenności państwa byl Prezydent, zajmujący nadrzędną pozycję w systemie organów państwowych. Stal on ponad całym aparatem państwa, którego wszystkie ogniwa — rząd, Sejm, Senat, siły zbrojne, kontrola państwowa zostały uplasowane pod jego zwierzchnictwem (art. 3).

Tak więc od 1935 r. ustrój polityczny państwa wykazywał zupełnie nowe cechy w porównaniu z ustrojem określonym w Konstytucji marcowej. Wykraczał on poza ramy systemu parlamentarnego, przyjmując wiele cech właściwych systemowi prezydenckiemu. Ustrój ten wykazywał wiele cech rządów autorytarnych, gdyż pozbawiony był kontroli społecznej, a organ, pod którego zwierzchnictwem pozostawały wszystkie inne ogniwa aparatu państwowego, ponosił odpowiedzialność tylko przed Bogiem i historią.

Budowa ustroju politycznego po 1944 r.

Po II wojnie światowej w ustroju politycznym Polski zaszły zasadnicze zmiany. W wyniku uzgodnionego w Jałcie, przez wielkie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej, podziału wpływów w powojennym świecie Polska znalazła się w strefie radzieckiej dominacji. Przesądziło to z góry o kierunku możliwych zmian w dziedzinie ustroju politycznego państwa. Stało się tak tym bardziej, że jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej zaistniały dwa ośrodki władzy w państwie. Jednym z nich był rząd emigracyjny w Londynie, drugim zaś - tworzony przez siły lewicy związane z działaczami komunistycznymi - powstała w Warszawie (31 grudnia 1943 r.) Krajowa Rada Narodowa, a następnie utworzony w Moskwie (lipiec 1944 r.) Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który po wyzwoleniu spod hitlerowskiej okupacji Chełma, a następnie Lublina podjął działalność na tych terenach. Ośrodek ten nie deklarował wprost budowy w Polsce ustroju socjalistycznego; pragnąc uzyskać poparcie społeczne i w swoisty sposób legitymizować swą władzę, ogłosił w Manifeście Lipcowym odrzucenie Konstytucji kwietniowej, którą określił jako faszystowską i nielegalną, natomiast zadeklarował obowiązywanie podstawowych demokratycznych założeń Konstytucj i lóre miały obowiązywać przejściowo - do uchwalenia nowej

konstytucji. W zapowiedzi tej uderza, że nie miało to być pełne przywrócenie obowiązywania Konstytucji z 1921 r. nielegalnie uchylonej, ale tylko uznanie mocy obowiązującej jej podstawowych, i to nie wszystkich, a tylko „demokratycznych założeń". Zarazem Manifest nie precyzował, które założenia, czy inaczej mówiąc zasady ustrojowe, uznaje za demokratyczne.

W początkowych zatem latach Polski Ludowej sięgano oficjalnie do zasad ustroju politycznego określonych w Konstytucji marcowej, wyłączając z nich np. zasadę dwuizbowości parlamentu. Występowały więc formalnie elementy kontynuacji ustrojowej widoczne w nawiązywaniu do tradycji parlamentarnych i do doświadczeń (choć skromnych) polskiego parlamentaryzmu. Był to jeden nurt, którego znaczenie jednak słabnie w miarę upływu czasu, umacniania się władzy w toku ewolucji ustrojowej. Obok niego pojawia się drugi nurt. zupełnie obcy. wniesiony z zewnątrz przez partię komunistyczną (PPR), a oparty na wzorach radzieckich i umacniający się stopniowo. Widoczny był m.in. we wprowadzaniu (od 1944 r.) i rozbudowywaniu systemu rad narodowych. Nurt ten znalazł wyraz oficjalny i wystąpił w formie spotęgowanej po 1948 r. w życiu politycznym kraju, w rozwiniętej zaś postaci znalazł wyraz w Konstytucji z 1952 r.

Podkreślić przy tym należy, że nawet te zasady, formalnie obowiązujące w latach 1947-1952. jak zasada podziału władzy, systemu parlamentarno-gabi-netowego itp. w zmienionych warunkach społeczno-politycznych przyjmowały zupełnie odmienną postać. Przykładowo można wskazać, że system parlamentarno-gabinetowy zakłada stosowanie zasady pluralizmu politycznego, a zatem i istnienie opozycji parlamentarnej, z czym do 1947 r. spotkać się można było tylko w bardzo ograniczonej formie, później zaś opozycja ta uległa likwidacji. Bez niej zaś wymieniona zasada mogła obowiązywać tylko formalnie⁶. Konstytucja 1952 r.

Ustrój polityczny wprowadzony w 1952 r. zrywał konsekwentnie z zasadami występującymi w państwach demokracji parlamentarnej. Polska została w Konstytucji określona jako państwo demokracji ludowej, które w świetle dokumentów partyjnych z tego okresu było utożsamiane z państwem dyktatury proletariatu. Nastąpiło całkowite odrzucenie zasad właściwych państwom demokracji parlamentarnej, wprowadzony zaś został ustrój oparty na powstałych i wykształconych w ZSRR zasadach określonych w konstytucji stalinowskiej, stanowiącej wzorzec do naśladowania dla twórców Konstytucji PRL z 1952 r. Wprowadzając nowy ustrój polityczny, twórcy Konstytucji oparli się na zupełnie odmiennych, niemających swego odpowiednika w polskiej tradycji ustrojowej, zasadach. Były one wyznaczone przez przesłanki o politycznym i ideologicznym charakterze, wyrastały z koncepcji państwa dyktatury proletariatu. Zachowując pewne z dotychczasowych zasad ustrojowych, zmieniono w sposób zasadniczy i gruntowny ich treść (np. zasada systemu przedstawicielskiego czy zasada praworządności), wprowadzono też całkowicie nowe, niemające swego odpowiednika w państwach demokracji parlamentarnej. W ich katalogu wymienić należy zasady: katalog zasad

a) zwierzchnictwa ludu pracującego,

b) kierowniczej roli partii komunistycznej,

c) jedności i jednolitości władzy,

d) systemu przedstawicielskiego,

e) praworządności,

f) współdziałania organów państwowych z ludem pracującym⁷.

Ad a) Zasada zwierzchnictwa ludu pracującego była także określana mianem zasady ludowladzlwa i znajdowała się na czele katalogu zasad ustrojowych państwa. Ustrojodawca świadomie zerwał z zasadą zwierzchnictwa narodu, choć pojęcie „naród" nie zniknęło wprawdzie z treści Konstytucji, ale występowało tylko przy określaniu tradycji narodu czy też wyznaczaniu roli sił zbrojnych. Przyjęcie zasady ludo władztwa oznaczało, że podmiotem władzy państwowej jest nie cały naród, lecz podstawowa jego część, określana jako lud pracujący miast i wsi. W przyjętym sformułowaniu miała się wyrażać klasowa treść państwa powołanego do zabezpieczenia interesów i dążeń nie całego narodu (złożonego z klas czy grup społecznych o przeciwstawnych sobie interesach), ale dążeń i celów ludzi pracy. Podmiotem władzy państwowej miały być zatem wyłącznie grupy społeczne żyjące z własnej pracy. Posiadanie władzy państwowej oznacza, że prawo wyraża cele i dążenia podmiotu władzy, że aparat państwowy, stosując prawo' realizuje wolę i interesy suwerena. Były to założenia teoretyczne, które w okresie PRL nie znajdowały potwierdzenia w praktyce ustrojowej.

Zasadę tę należy przy tym pojmować w świetle Wstępu do Konstytucji, który głosił, iż podstawę władzy w PRL ..stanowi sojusz klasy robotniczej z chłopstwem pracującym". Przytoczone sformułowanie stanowiło niekiedy podstawę do wyróżniania odrębnej zasady ustrojowej - zasady sojuszu ro-botniczo-chłopskiego. Wydaje się, że raczej należy ją traktować jako pewne dookreślenie suwerena. wskazówkę, że lud pracujący miast i wsi obejmuje z jednej strony klasę robotniczą, z. drugiej zaś pracujących chłopów i że te grupy społeczne łączy sojusz wynikający ze wspólnoty interesów.

Ad b) Cytowane sformułowanie Wstępu dotyczące sojuszu robotniczo—chłopskiego, uzupełnione o kolejne zdanie, stanowi podstawę (do 1976 r. jedyną) wydedukowania zasady kierowniczej roli partii komunistycznej. Zdanie to brzmi: „W sojuszu tym rola kierownicza należy do klasy robotniczej". Nie została tu wprawdzie wyrażona wprost omawiana zasada, ale z faktu, że żadna klasa nie może spełniać tego rodzaju roli w sposób dezorganizowany i że partia klasowa jest najwyższą formą zorganizowania tej grupy społecznej, wyprowadzano do 1976 r. istnienie zasady kierowniczej roli partii komunistycznej. Podstawą kierowniczej pozycji i roli partii komunistycznej miała być jednak nie wola suwerena, nie wynik wyborów, podczas których elektorat, udzielając partii poparcia, legitymizuje ją do odgrywania określonej roli w państwie. Doktryna komunistyczna przyjmowała tezę. iż rola kierownicza ma charakter trwały, a sposób przeprowadzania wyborów nie pozwalał wyborcom na wyraźne określenie ich woli i na sprecyzowanie ich stosunku do programu i polityki partii. Stąd widoczne były w Polsce tak sprzeczne zjawiska, jak wyniki wyborów z 1976 r. i 1980 r., traktowane przez oficjalną propagandę jako wyraz jedności moralno-politycznej społeczeństwa, jego trwałego związku z partią komunistyczną i wybuch w tych samych lalach poważnych konfliktów politycznych (w czerwcu 1976 r. i w sierpniu 1980 r.). Przy czym wybory, ich przebieg i wyniki wcale nie sygnalizowały narastania napięcia między władzą a społeczeństwem i nie zapowiadały wybuchu konfliktów, które wkrótce zaistniały.

O ile jednak do 1976 r. zasada kierowniczej roli partii miała charakter zasady politycznej, o tyle od dokonanej w lutym 1976 r. nowelizacji Konstytucji PRL stała się ona zasadą prawna, zasadą ustrojową, wyrażoną wprost w ustawie zasadniczej, w art. 3. Fakt ten rodził konsekwencje dużej rangi, co uwidoczniło się m.in. w toku rejestrowania NSZZ „Solidarność" w 1980 r.. kiedy sąd wysunął żądanie wprowadzenia do statutu związku wyraźnego uznania tej zasady.

Ad c) Miejsce zasady podziału władzy zajęła w Konstytucji PRL zasada jedności i jednolitości władzy państwowej, na której oparty został system organów państwowych. Oznaczała ona. że cały hierarchicznie zbudowany aparat państwowy jest w sposób bezpośredni lub pośredni podporządkowany Sejmowi, określanemu jako najwyższy organ władzy państwowej i realizator suwerennych praw narodu. Wszystkie inne organy państwa zostały formalnie podporządkowane Sejmowi, ponosząc przed nim, bezpośrednio lub pośrednio, odpowiedzialność. Zasada ta była stosowana w bardzo różnym stopniu, bowiem w praktyce ustrojowej to nie Sejm był ośrodkiem podejmowania decyzji kierowniczych. Zapadały one w Biurze Politycznym KC PZPR. W pewnych okresach szczególnie wyraźnie Rada Państwa, a także Rada Ministrów uzyskiwały wysoki stopień niezależności od Sejmu, co oznaczało niedwuznaczne odejście od omawianej zasady.

Ad d) Zasada systemu przedstawicielskiego znana była już wcześniejszym polskim konstytucjom. W Konstytucji PRL została formalnie rozbudowana, gdyż powołań}' został cały system organów przedstawicielskich, obejmujący zarówno Sejm, jak i rady narodowe wszystkich szczebli. Wszystkie te organy pochodziły z wyborów przeprowadzanych w oparciu o zasady: powszechności, równości, bezpośredniości i tajności głosowania. W zakresie rozdziału mandatów obowiązywała zasada większości.

Mandat przedstawicielski miał imperatywny charakter, a Konstytucja wprowadzała zasadę odpowiedzialności przedstawiciela wobec wyborców, aż do odwołania posła czy radnego włącznie. Należy jednak podkreślić, że przedstawicielstwo to miało ograniczony charakter i to nie tyle z uwagi na przepisy konstytucji, o tyle wskutek regulacji prawnych zawartych w ustawach (ordynacjach wyborczych), a przede wszystkim - z uwagi na stosowaną praktykę. Ograniczenia te wynikały z przyjętych zasad zgłaszania kandydatów na posłów i radnych, co ustanawiało w tej dziedzinie monopol partii, gdyż to aparat partyjny decydował o składzie list kandydatów, o kolejności ich umieszczenia na listach. A ponieważ nie obowiązywała w praktyce tajność głosowania i nawoływano do głosowania bez skreśleń, oznaczało to oddawanie głosu na kandydatów z miejsc mandatowych. Tak więc układ list przesądzał o składzie organów przedstawicielskich. Wybory miały w tych warunkach plebiscytarny charakter. Ograniczało to demokrację i nie pozwalało organom wybieralnym na uzyskanie niezbędnej legitymizacji.

Ad e) W zakresie metod działania aparatu państwowego konstytucja wymieniała dwie zasady. Pierwsza dotyczyła praworządności, określonej w art. 4. który nakładał obowiązek przestrzegania prawa na organy państwowe i na obywateli. Konstytucja wychodziła przy tym z założenia, iż treść prawa wyraża wolę i interesy suwerena. Rzecz jednak w tym, że w państwach realnego socjalizmu brakowało instytucjonalnych, a więc formalno-prawnych gwarancji przestrzegania prawa, takich jak: sądownictwo administracyjne, kontrola zgodności prawa z konstytucją, prawa obywatela do sądu itp. Istniejące zaś instytucje nadzoru i kontroli, jak: nadzór Rady Państwa nad radami narodowymi. Rady Ministrów nad organami administracji państwowej czy Sądu Najwyższego nad sądami, a prokuratury nad organami administracji terenowej nie był wystarczający i skuteczny. Stąd tak wyraźne i liczne, zwłaszcza w latach 1948-1955, przypadki naruszania prawa, wręcz łamania go.

Ad f) Drugą zasadą dotycząca, formy sprawowania władzy państwowej była zasada współdziałania organów państwowych z ludem pracującym, o czym stanowi! art. 5. Zakładał on, iż „wszystkie organy władzy i administracji państwowej opierają się w swej działalności na świadomym, czynnym współdziałaniu mas ludowych". Z przepisu tego wynikała intencja podporządkowania aparatu państwowego społeczeństwu, jednak nie doczekała się ona realizacji, a aparat ten uwalniał się w praktyce ustrojowej od tej kontroli, w niektórych okresach w stopniu bardzo niebezpiecznym. Pewne zaś jego ogniwa (służby specjalne) znajdowały się nie tylko poza wszelką kontrolą, nawet polityczną, ale i poza, a nawet ponad prawem.

Ad g) Konstytucja przyjmowała także zasadę deklarowania praw i wolności obywatelskich, które były pojmowane jako funkcja panującego ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego. Dość obszerny katalog tych praw

1 wolności nie został jednak zabezpieczony odpowiednimi gwarancjami formalnymi, czyli prawno-instytucjońalnymi. Twórcy konstytucji kładli nacisk na gwarancje materialne realizacji tych praw, nie troszcząc się o gwarancje instytucjonalne. Musiało to wywierać ujemny wpływ i rodzić ujemne skutki, które uwidaczniały się w toku praktyki ustrojowej okresu PRL.

Okrągły stół

Ustrój polityczny okresu PRL poddany został rewizji dopiero w wyniku sytuacji powstałej po konferencji okrągłego stołu i czerwcowych wyborach parlamentarnych 1989 r.. a więc w toku rozpoczętej transformacji. Zmiany rozpoczęły się już w kwietniu 1989 r., kiedy przywrócono zasadę dwuizbowości parlamentu, poddano częściowej reformie system wyborczy, pogłębiły zaś w grudniu 1989 r.. kiedy wykreślono z konstytucji zasadę kierowniczej roli partii komunistycznej, wprowadzono zasadę pluralizmu politycznego i demokratycznego państwa prawa, przywracając zasadę suwerenności narodu.

Kolejny krok w tej dziedzinie uczyniła Mała Konstytucja z 17 października 1992 r..

przywracając zasadę podziału władzy, systemu parlamentarnego i samorządu terytorialnego. Był to zarazem powrót do zasad właściwych demokracji parlamentarnej, z tym jednak, że stan prawny w tym zakresie był złożony. Część zasad ustrojowych określała Mala Konstytucja, część zaś utrzymane w mocy przepisy Konstytucji 1952 r., co tworzyło niejednolity obraz. Zwarty, koherentny stan w tym względzie wprowadziła dopiero Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Wejście w życie nowej Konstytucji

Wejście w życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. zamknęło pewien etap najnowszej historii państwa, zwany okresem transformacji ustrojowej. Zapoczątkowały go obrady konferencji okrągłego stołu, której wyniki oznaczały wejście Polski w lata stopniowej przebudowy istniejącego ustrój li politycznego państwa w kierunku demokracji parlamentarnej. Konsekwencją przyjętych uzgodnień była przeprowadzona 7 kwietnia 1989 r. nowelizacja Konstytucji z 1952 r., a także dokonywane w latach następnych kolejne zmiany ówczesnej ustawy zasadniczej.

Ważną datę w tej ewolucji stanowiło uchwalenie ustawy konstytucyjnej z 1 7 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, zwanej potocznie Małą Konstytucją. Nie zamykała ona jednak etapu przebudowy ustrojowej, gdyż miała wyraźnie przejściowy, tymczasowy charakter. Jak głosił krótki wstęp w Malej Konstytucji, została ona uchwalona „w celu usprawnienia działalności naczelnych władz państwa, do czasu uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej...".

W przytoczonym sformułowaniu Małej Konstytucji zawarte zostało stwierdzenie, że zamknięcie tymczasowości ustrojowej w Polsce nastąpi wraz z uchwaleniem nowej ustawy zasadniczej państwa. Z różnych przyczyn nie doszło do tego szybko i Mała Konstytucja obowiązywała przez okres pięciu lat. Dzień 17 października 1997 r. ma z tego punktu widzenia zasadnicze znaczenie, jest bowiem dniem wejścia w życie Konstytucji uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe i przyjętej - po raz pierwszy w historii Polski - przez naród w drodze referendum ogólnokrajowego.

W ten sposób doszło do uchwalenia konstytucji pełnej, kompleksowo regulującej kwestie ustroju państwa oraz problematykę wolności i praw człowieka i obywatela. Wejście w życie nowej Konstytucji oznaczało zatem uchylenie dotychczasowych konstytucyjnych podstaw ustroju Polski i rozpoczęcie kształtowania instytucji ustrojowych państwa w oparciu o postanowienia nowej ustawy zasadniczej. Aktualny ustrój polityczny nie jest czymś jakościowo zupełnie nowym, został bowiem ukształtowany w oparciu o demokratyczne tradycje ustrojowe Rzeczypospolitej, o doświadczenia okresu transformacji ustrojowej (1989-1997), o przepisy prawne zawarte w Małej Konstytucji z 1992 r. Ustrój ten nie odcina się zatem od okresu przekształceń ustrojowych, ale jest jego zwieńczeniem. Można i należy zakładać, że określony w nowej Konstytucji ustrój polityczny będzie cechowała duża stabilność, a świadczą o tym przepisy konstytucyjne, stanowiące, iż podstawowe dla tego ustroju kwestie - zasady ustrojowe i regulacje dotyczące sytuacji prawnej człowieka i obywatela, jak również tryb zmiany ustawy zasadniczej - wymagają szczególnego trybu postępowania. Konieczne jest do tego uchwalenie jednobrzmiących tekstów przez Sejm i Senat, ale także zakłada się możliwość poddania tych zmian akceptacji wyborców w drodze referendum ogólnokrajowego. Powinno to zabezpieczać ustrój polityczny państwa przed dokonywaniem pochopnych, mało przemyślanych i służących tylko doraźnym celom politycznym zmian. Jego rodzaju regulacje prawne mogą zapewnić ustrojowi trwałość.

---